(ယခုစာမှာ Draft မူကြမ်းဖြစ်၍ အချက်အလက်ကို နောက်ဆုံးအကြိမ် ပြန်လည်မစစ်ဆေးရသေးပါ။)

ရခိုင်ကမ်းရိုးတန်းဒေသသည် မြန်မာ၊ အိန္ဒိယနှင့် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်တို့ ဆုံစည်းရာ မဟာဗျူဟာကျသော နေရာဖြစ်ပြီး နိုင်ငံ၏ "အနောက်တံခါး" ဟု တင်စားခံရသည်။ ၎င်း၏ ထူးခြားသော ပထဝီနိုင်ငံရေး အနေအထားသည် တောင်အာရှနှင့် အရှေ့တောင်အာရှကို ဆက်သွယ်ပေးပြီး ယဉ်ကျေးမှုတွင် ဗုဒ္ဓဘာသာ လွှမ်းမိုးသောဒေသနှင့် မူဆလင်လွှမ်းမိုးသောဒေသများကို ပေါင်းကူးပေးသောကြောင့် ဒေသ၏ သမိုင်းနှင့် လက်ရှိကာလ နှစ်ခုလုံးတွင် အရေးပါသော အချက်အချာဒေသတခု ဖြစ်လာခဲ့သည်။

ရခိုင်၏ ထူးခြားသော အနေအထားသည် ဒေသတွင်း ဆက်သွယ်မှုတွင် အဓိကကျသော အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်သည်။ မတ်စောက်သော ရခိုင်ရိုးမတောင်တန်းများနှင့် သစ်တောများဖြင့် ကာကွယ်ထားသော ဒေသ၏ ကွေ့ကောက်သော မြစ်များနှင့် ရွှံ့နွံထူထပ်သော ချောင်းများသည် ဘင်္ဂလားပင်လယ်အော်ထဲသို့ စီးဝင်ကာ ရာစုနှစ်များစွာ ကမ်းရိုးတန်းဒေသရှိ လူ့အဖွဲ့အစည်းများကို အထောက်အပံ့ပေးခဲ့သည်။ ဗမာနှင့် မွန်လူမျိုးများနေထိုင်သော ဧရာဝတီမြစ်ဝှမ်းနှင့် စစ်တောင်းမြစ်ဝှမ်းတို့မှ ဝေးကွာပြီး သီးခြားဖြစ်နေခဲ့သည်။ ရေကြောင်းအမွေအနှစ်နှင့် အိန္ဒိယတိုက်ငယ်နှင့် နီးကပ်မှုတို့ကြောင့် စုံလင်ထူးခြားသော ရခိုင်လူမျိုးတို့၏ အမှတ်လက္ခဏာကို ပုံဖော်ပေးခဲ့သည်။

သမိုင်းအားဖြင့် အတိတ်က အာရက္ခဘုရင့်နိုင်ငံတော်သည် ယနေ့ခေတ် ရခိုင်ပြည်နယ်ထက် များစွာ ကျယ်ဝန်းခဲ့သည်။ အာရပ်ခရီးသွားများသည် ဤဒေသသို့ ၉ ရာစုလောက်ကပင် ရောက်ရှိခဲ့ပြီး ပါးရှားနှင့် မူဆလင် ယဉ်ကျေးမှုများ ကူးလူးဆက်ဆံခဲ့သည်။ ၁၄ ရာစု ဘင်္ဂလားဆူတန်နယ် အင်အားကြီးမားချိန်တွင် ပိုမိုချိတ်ဆက်လာခဲ့သည်။ မြို့တော် မြောက်ဦးသည် ၁၅ ရာစုနှင့် ၁၈ ရာစုကြားတွင် စည်ကားသော မြို့ပြဗဟိုချက်တခုဖြစ်ခဲ့ပြီး အင်းဝဘုရင့်နိုင်ငံတော်၏ သိမ်းပိုက်ခြင်းမခံရမီ အရှေ့တောင်အာရှ၏ အနောက်ဘက်အကျဆုံး နိုင်ငံတကာမြို့ကြီးများအနက်မှ တခုအဖြစ် ထင်ရှားခဲ့သည်။ ကမန်တို့မှာ ၁၇ ရာစုအတွင်း ရခိုင်ကို ပြေးဝင်ခိုလှုံခဲ့သော မဂိုဘုရင် ရှားရှုဂျာ (Shah Shuja) ၏ နောက်လိုက်နောက်ပါများမှ ဆင်းသက်လာသည်ဟု ယုံကြည်ကြသည်။ မြောက်ဦးသည် ရေကြောင်းကုန်သွယ်ရေး၏ အချက်အချာနေရာ ဖြစ်ပြီး ရခိုင်နှင့် ပါရှန်းစာများ၊ မင်းဘွဲ့အမည်များပါဝင်သော ငွေဒင်္ဂါးများကို ထုတ်ဝေခဲ့ကာ အိန္ဒိယတိုက်ငယ်၊ မဂိုအင်ပါယာ၊ ပေါ်တူဂီနှင့် ဒတ်ချ်တို့နှင့် ယဉ်ကျေးမှု ကူးလူးဆက်နွယ်မှုများကို တွေ့ရသည်။

မြောက်ဦးဘုရင့်နိုင်ငံတော်၏ ရွှေခေတ်သည် ၁၅ ရာစုမှ ၁၇ ရာစုအထိဖြစ်ပြီး ထိုကာလတွင် ရခိုင်ဘုရင့်နိုင်ငံတော်သည် အထွဋ်အထိပ်သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များဖြစ်သော်လည်း နန်းတက် ရခိုင်ဘုရင်အချို့သည် မူဆလင်ဘွဲ့အမည်များကို ယူခဲ့ကြသည်။ ကျယ်ပြန့်သော အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ ကုန်သွယ်ရေး ကွန်ရက်များနှင့် ဆက်ဆံရေးများ ရှိခဲ့သည်။ ဤခေတ်သည် အာရကန်အတွက် “ရွှေခေတ်” ဖြစ်ပြီး သာယာဝပြောမှု၊ အာဏာနှင့် ဗုဒ္ဓဘာသာနှင့် အစ္စလာမ်အယူအဆများကို ပေါင်းစပ်ထားသော တရားစီရင်ရေး စနစ်တို့ ရှိခဲ့သည်။ ပါရှန်းနှင့် အိန္ဒိယဓလေ့ထုံးစံများကို အရှေ့တောင်အာရှ ဗုဒ္ဓဘာသာအယူအဆများနှင့် ပေါင်းစပ်ထားသော ဤယဉ်ကျေးမှုပေါင်းစပ်မှုသည် ထူးခြားသော ရခိုင်အမှတ်လက္ခဏာကို ဖန်တီးခဲ့သည်။ အဆင့်မြင့်ရေစီမံခန့်ခွဲမှုစနစ်များ၊ ခေတ်မီမြို့ပြဗိသုကာလက်ရာများ၊ ကျောက်ဖြင့်တည်ဆောက်သော စေတီပုထိုးများဖြင့် ရှေးဟောင်းသုတေသနပညာရှင်များ၏ အံ့ချီးမှုကို ခံရသည်။

ရခိုင်ဒေသသည် ရခိုင်၊ ရိုဟင်ဂျာ၊ ချင်း၊ ဒိုင်းနက်၊ ကမန်၊ ခမီနှင့် မြိုတို့အပါအဝင် မတူကွဲပြားသော တိုင်းရင်းသားအုပ်စုများ၏ နေအိမ်ဖြစ်သည်။ သမိုင်းကြောင်းအရ အများစုမှာ မြန်မာနှင့် အနီးစပ်ဆုံး ဆင်တူသော ရခိုင်စကားကိုပြောဆိုကြပြီး ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာကို ကျင့်သုံးခဲ့ကြသည်။ အချိန်ကြာလာသည်နှင့် အမျှ ဒေသ၏ လူဦးရေနှင့် ယဉ်ကျေးမှု ပိတ်ကားချပ်သည် ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်မှုများ၊ သိမ်းပိုက်မှုများနှင့် ကိုလိုနီနယ်ချဲ့မှုများကြောင့် ပြောင်းလဲလာခဲ့ပြီး ခေတ်သစ်ရခိုင်ပြည်နယ်ကို ပုံဖော်သည့် ပေါင်းစပ်ဖွဲ့စည်းမှု ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။

ရခိုင်အမျိုးသားလူထုတို့သည် ကာလရှည် ကိုယ့်တိုင်းပြည်နှင့် နေထိုင်ခဲ့ကြသူများဖြစ်ပြီး ဘိုးတော်ဘုရားအပါအဝင် ဗမာ၊ ဗြိတိသျှနှင့် ဂျပန်တို့ကို တော်လှန်ခဲ့ကြသည်။ အချို့ကာလများတွင် ဗြိတိသျှတို့ဘက်မှ ပူးပေါင်းကာ ဗမာနှင့် ဂျပန်တို့ကို တိုက်ခိုက်ခဲ့သကဲ့သို့ အချို့ကာလများတွင်လည်း ဗမာ-ဂျပန်တို့နှင့် ပေါင်းစည်းကာ နယ်ချဲ့ဗြိတိသျှတို့ကို ပြန်လည်တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ ထို့ပြင် ဗမာတို့ကို စောင့်ဆိုင်းမနေတော့ဘဲ ဖက်ဆစ်ဂျပန်ကို ဦးစွာ တိုက်ခိုက်ခဲ့သည့် ဒေသတခုလည်းဖြစ်သည်။ အမှန်စင်စစ် ရခိုင်လူမျိုးတို့၏ အမျိုးသားရေးနိုးကြားမှုသည် ခေတ်အဆက်ဆက်ကပင် ရှေ့တန်းတွင်ရှိခဲ့သည်။ ရခိုင်လူမျိုး ဆရာတော်ဦးဥတ္တမသည် ရခိုင်၊ ဗမာနှင့်တကွ အခြားလူမျိုးများစွာတို့၏ အမျိုးသားရေးစိတ်ဓာတ်ကို စည်းလုံးညီညွတ်စေကာ နိုးကြားတက်ကြွစေခဲ့သူ ဖြစ်သည်။

တချိန်က စိုက်ပျိုးရေး၊ ငါးဖမ်းလုပ်ငန်း၊ သစ်ထုတ်လုပ်ငန်းနှင့် ကုန်သွယ်ရေးတို့၏ အချက်အချာ ဖြစ်ခဲ့သော ရခိုင်သည် ဗြိတိသျှအိန္ဒိယအင်ပါယာ၏ အစိတ်အပိုင်းတခုအဖြစ် ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်မှုအောက်တွင် ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ခဲ့ပြီး စစ်တွေသည် အဓိက ကုန်သွယ်ဆိပ်ကမ်းတခုအဖြစ် ပေါ်ထွက်လာခဲ့သည်။ ဒေသ၏ ပညာတတ်အသိုင်းအဝိုင်းသည် ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်ရေးတွင် ထင်ရှားသော ရာထူးများကို ရရှိခဲ့သော်လည်း ဗြိတိသျှအိန္ဒိယမှ ရွှေ့ပြောင်းလာသူများ၏ ဝင်ရောက်မှုသည် ယနေ့အထိ တည်ရှိနေဆဲဖြစ်သော လူမျိုးရေးတင်းမာမှုများ၏ အစပျိုးခဲ့သည်။ စစ်တွေသည် ရခိုင်၏ စီးပွားရေးနှင့် နိုင်ငံရေးဗဟိုချက်အဖြစ် ဆက်လက်တည်ရှိနေပြီး မြောက်ဦးနှင့် မောင်တောခရိုင်များသည် လူဦးရေ ထူထပ်သော မြောက်ပိုင်း၏ အဓိကနေရာများဖြစ်သည်။ မကွေးနှင့် ပဲခူးတို့နှင့် ပိုမိုနီးစပ်သော တောင်ပိုင်းရခိုင်သည် မြန်မာလူမျိုးအများစု နေထိုင်သော ဒေသများနှင့် ပိုမိုပေါင်းစပ်သည်။

မကြာသေးမီ ဆယ်စုနှစ်များအတွင်း ဘင်္ဂလားပင်လယ်အော်ရှိ သဘာဝဓာတ်ငွေ့ကွင်းများကို တရုတ်နိုင်ငံ ယူနန်ပြည်နယ်နှင့် ဆက်သွယ်ထားသော ရေနံနှင့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ပိုက်လိုင်းများကဲ့သို့သော ကြီးမားသော အခြေခံအဆောက်အအုံ စီမံကိန်းများရှိလာသည်။ သို့သော် ဤဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုများသည် ဒေသခံ လူ့အဖွဲ့အစည်းများအတွက် သိသာထင်ရှားသော အကျိုးကျေးဇူးများ သယ်ယူမလာခဲ့ပေ။ အများစုမှာ ကျေးလက်ဒေသတွင် စိုက်ပျိုးရေးလုပ်ကိုင်နေဆဲဖြစ်သည်။ တရုတ်နိုင်ငံ၏ ခါးပတ်နှင့်လမ်းကြောင်း အဆိုပြုချက်၏ အစိတ်အပိုင်းတစ်ခုဖြစ်သော ကျောက်ဖြူရေနက်ဆိပ်ကမ်းသည် ရခိုင်ကို ကုန်သွယ်ရေး အချက်အချာအဖြစ် ပြောင်းလဲရန် ရည်မှန်းထားသော်လည်း လက်ရှိပဋိပက္ခများကြောင့် နှောင့်နှေးနေသည်။ အလားတူပင် အိန္ဒိယနိုင်ငံနှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်သော ကုလားတန်မြစ် ဘက်စုံသုံး သယ်ယူပို့ဆောင်ရေး စီမံကိန်းနှင့် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်သော ကညင်ချောင်း စီးပွားရေးဇုန်နှင့် ပုဏ္ဏားကျွန်း စက်မှုဇုန်တို့သည် အလားအလာများရှိသော်လည်း အောင်မြင်မှုမှာမူ တည်ငြိမ်မှုအပေါ်တွင် မူတည်သည်။ တချိန်က မြောက်ဦး၏ ရှေးဟောင်းအဆောက်အအုံများနှင့် သံတွဲရှိ ငပလီကမ်းခြေတို့တွင် စည်ကားခဲ့သော ခရီးသွားလုပ်ငန်းသည်လည်း လက်ရှိပဋိပက္ခများကြောင့် ထိခိုက်နေသည်။

ရခိုင်ပြည်နယ်၏ လူဦးရေ ဖွဲ့စည်းမှုသည် ဆယ်စုနှစ်ပေါင်းများစွာကြာသော စစ်ပွဲ၊ ပဋိပက္ခများနှင့် နေရပ်စွန့်ခွာမှုများကြောင့် အငြင်းပွားဖွယ်ရာ အကြောင်းအရာ တခုဖြစ်သည်။ ရခိုင်မြောက်ပိုင်းတွင် ၂၀၁၆ ခုနှစ်၏ ပြင်းထန်သော အကြမ်းဖက်မှုများ မတိုင်မီ ခန့်မှန်းချက်များအရ လူဦးရေ၏ ၆၀% ခန့်သည် ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များဖြစ်သော ရခိုင်တိုင်းရင်းသားများဖြစ်ကြောင်း ညွှန်ပြခဲ့သည်။ မွတ်စလင်ဦးရေကို ၃၀% ခန့်ဟု ခန့်မှန်းထားပြီး အဓိကအားဖြင့် ရိုဟင်ဂျာများ ပါဝင်သည်။ ရခိုင်တွင် ကြာရှည်စွာ ရှိခဲ့သည့် ရိုဟင်ဂျာများနှင့် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်း အသိအမှတ်ပြုထားသော အခြားမွတ်စလင် တိုင်းရင်းသားများဖြစ်သည့် ကမန်များလည်း ပါဝင်သည်။ ကျန် ၁၀% တွင် ချင်းမျိုးနွယ်စုများ၊ မြို၊ ခမီ၊ ဒိုင်းနက်နှင့် မရမာကြီး အစရှိသော သေးငယ်သည့် အုပ်စုများ ပါဝင်ပြီး တစုစီသည် ဒေသ၏ ကြွယ်ဝသော ယဉ်ကျေးမှုနှင့် ဘာသာစကား ကွဲပြားမှုများတွင် ပါဝင်ပံ့ပိုးလျက်ရှိသည်။ ဟိန္ဒူ အသိုင်းအဝိုင်းနှင့် အိန္ဒိယနွယ်ဖွားများလည်း အနည်းငယ် နေထိုင်ကြသည်။ သို့သော် ဤတိုင်းရင်းသား အချိုးအစားများကို တိကျစွာ ဖော်ပြရန်မှာ ခက်ခဲနေဆဲဖြစ်ပြီး မြန်မာနိုင်ငံ၏ နယ်စပ်ဒေသများစွာတွင် သမိုင်းဆိုင်ရာ အချက်အလက်များ မပြည့်စုံခြင်းနှင့် လက်ရှိဖြစ်ပွားနေသော ပဋိပက္ခများက တိကျသော အကဲဖြတ်မှုကို ဟန့်တားနေခြင်းကြောင့် ဖြစ်သည်။

ရခိုင်ပြည်နယ်တွင် ဆက်လက်ဖြစ်ပေါ်နေသော မတည်ငြိမ်မှုများကြောင့် နေရပ်စွန့်ခွာရသူဦးရေ တိုးပွားလာခဲ့ပြီး အများစုမှာ မူဆလင်များဖြစ်သည်။ ထို့ပြင် ၂၀၁၂ ခုနှစ် အကြမ်းဖက်မှုများ နောက်ပိုင်းတွင် ရခိုင်ပြည်နယ်အလယ်ပိုင်းရှိ နေရပ်စွန့်ခွာသူ စခန်းများ၌ ရခိုင်၊ ချင်းနှင့် မြိုတိုင်းရင်းသားများလည်း ဆက်လက်၍ နေထိုင်နေရလျက်ရှိသည်။ ဤကြာရှည်သော အကျပ်အတည်းသည် မြန်မာနိုင်ငံနှင့် ပြည်ပရှိ အခြားဒေသများတွင် တည်ငြိမ်မှုနှင့် အခွင့်အလမ်းများကို ရှာဖွေနေသော မတူကွဲပြားသည့် ဌာနေတိုင်းရင်းသား နောက်ခံအမျိုးမျိုးမှ လူငယ်များ၏ သိသာထင်ရှားသော ပြောင်းရွှေ့နေထိုင်မှုကိုလည်း ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။ လွန်ခဲ့သော နှစ်နှစ်ဆယ်ကျော်အတွင်း နိုင်ငံတကာ အစိုးရမဟုတ်သော အဖွဲ့အစည်းများနှင့် ပြည်ပရောက် တိုင်းရင်းသားအဖွဲ့များ ပါဝင်သော ပြင်ပအဖွဲ့အစည်းများသည် ရခိုင်နှင့် ရိုဟင်ဂျာ အသိုင်းအဝိုင်းနှစ်ခုလုံး၏ အမျိုးသားရေး ရည်မှန်းချက်များနှင့် လှုပ်ရှားမှုများကို ပုံဖော်ရာတွင် တိုး၍တိုး၍ လွှမ်းမိုးလာခဲ့သည်။

ကိုလိုနီနယ်ချဲ့မှုမတိုင်မီက အာရကန်သည် အတော်အတန် ငြိမ်းချမ်းသော နယ်မြေဖြစ်သော်လည်း ဗမာ၊ မွန်နှင့် ဘင်္ဂါလီနယ်မှ ပြိုင်ဘက်များ၏ စစ်ရေးဖိအားများကို အမြဲရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည်။ ရခိုင်ဘုရင်များသည် ဤစိန်ခေါ်မှုများကို ရင်ဆိုင်ကျော်လွှားခဲ့သောကြောင့် ဒေသ၏နယ်နိမိတ်များသည် မကြာခဏ ကျုံ့သွားလိုက်၊ ကျယ်သွားလိုက် ဖြစ်ခဲ့သည်။ ဘင်္ဂါလီဘာသာဖြင့် “ပင်လယ်ဓားပြ” သို့မဟုတ် “လူဆိုးများ” ဟု အဓိပ္ပာယ်ရသော “မာ့ဂ်” ဟု မကြာခဏ တံဆိပ်ကပ်ခံရပြီး ရခိုင်ပင်လယ်ပျော်များသည် ကုန်သွယ်ရေး လမ်းကြောင်းများတစ်လျှောက် နာမည်ဆိုးဖြင့် ကျော်ကြားခဲ့သည်။ နောင်တွင် ဗြိတိသျှတို့က မာ့ဂ်လေဗီးတပ်ဖွဲ့များ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ အာရကန်၏ ရွှေခေတ်ပျက်စီးခြင်းကို အိန္ဒိယနယ်စပ်တလျှောက် မဂိုအင်ပါယာနှင့် အာရှသို့ တိုးချဲ့လာသော ဥရောပကိုလိုနီအင်အားကြီးနိုင်ငံများ၊ တိုးမြှင့်လာသော စစ်ရေးပြိုင်ဆိုင်မှုများက အရှိန်မြှင့်တင်ခဲ့သည်။ ၁၆၆၆ ခုနှစ်တွင် စစ်တကောင်းကို မဂိုတို့အား လွှဲပြောင်းပေးလိုက်ခြင်းသည် အာရကန်၏ မြောက်ပိုင်းနယ်မြေများကို မတည်ငြိမ်ဖြစ်စေပြီး ဘုရင့်နိုင်ငံတော်ကို အားနည်းသွားစေသည်။

အာရကန်နယ်မြေ၏ အချုပ်အခြာအာဏာကို နောက်ဆုံးထိုးနှက်ချက်မှာ ၎င်း၏နိုင်ငံရေးပုံရိပ်ကို ပြောင်းလဲစေခဲ့သော ကျူးကျော်မှုများ ဆက်တိုက်ဖြစ်ပွားခြင်းဖြစ်သည်။ ၁၇၈၄ ခုနှစ်တွင် ငသံတေဟူသည့် ရခိုင်မင်းမျိုးတဦး ခေါ်ဆောင်လာမှုကြောင့် ဘိုးတော်ဘုရား၏ ကုန်းဘောင်မင်းဆက်သည် မြောက်ဦးကို သိမ်းပိုက်ပြီး နောက်ဆုံးအာရကန်ဘုရင် မဟာသမ္မတမင်းကို နန်းချခဲ့သည်။ မန္တလေးသို့ သယ်ဆောင်သွားသော ရခိုင်အမျိုးသားရေးဝါဒီများအတွက် မကျေနပ်မှုတခုအဖြစ် ကျန်ရှိနေဆဲဖြစ်သော မဟာမုနိဗုဒ္ဓရုပ်ပွားတော်ကို ဗမာတို့ သိမ်းယူခြင်းသည်လည်း အကြောင်းရင်းတခု ဖြစ်သည်။ ထောင်ပေါင်းများစွာသော ရခိုင်လူမျိုးများ သတ်ဖြတ်ခံရခြင်း သို့မဟုတ် အဓမ္မလုပ်အားပေးစေခိုင်းခြင်းခံရခြင်းများအပါအဝင် ကျယ်ပြန့်သော ဒုက္ခများကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။ လူဦးရေ၏ သုံးပုံတပုံခန့်ဖြစ်သော ရခိုင်ဒုက္ခသည်တသိန်းခန့်သည် ဗြိတိသျှတို့ ထိန်းချုပ်ထားသော ဘင်္ဂလားနယ်ဘက်သို့ ထွက်ပြေးခဲ့ကြသည်။ ဗိုလ်ချင်းပျံနှင့် ငပေါလုံးကဲ့သို့သော ပုန်ကန်မှုများကို ဦးဆောင်သူများ ရှိခဲ့သော်လည်း အငတ်ဘေးနှင့် ရက်စက်သော ဖိအားပေးမှုများကြောင့် ဤကြိုးပမ်းမှုများ အားနည်းခဲ့သည်။

၁၇၉၆ ခုနှစ်တွင် Francis Buchanan မြန်မာနိုင်ငံသို့ ရောက်ရှိလာချိန်၌ အရှေ့အိန္ဒိယကုမ္ပဏီသည် ရခိုင်ဒေသကို မိမိတို့အတွက် အလားအလာရှိသော နယ်မြေတစ်ခုအဖြစ် ရှုမြင်လာခဲ့သည်။ ရခိုင်နှင့် ပတ်ဝန်းကျင်ရှိ အခြားဒေသများမှ လူမျိုးစုများကို မြန်မာကို ဆန့်ကျင်ရန် မဟာမိတ်အဖြစ် အသုံးပြုနိုင်သည်၊ သို့မဟုတ် မိမိတို့၏ သွယ်ဝိုက်သော အုပ်ချုပ်မှုအောက်တွင် ထားရှိနိုင်သည့် ကြားခံနယ်မြေများအဖြစ် သတ်မှတ်နိုင်သည်ဟု ယူဆခဲ့ကြသည်။ ဘူခန်နန်သည် ရိုဟင်ဂျာလူမျိုးများနှင့် တွေ့ဆုံခဲ့ပြီး ၎င်းတို့၏ လူမျိုးအမည်နှင့် ဘာသာစကားအချို့ကို မှတ်တမ်းတင်ခဲ့သည်။ ထိုကာလ၌ ဒေသအကြောင်း အသေးစိတ် မှတ်တမ်းတင်ခဲ့သူမှာ ဘူခန်နန် တစ်ဦးတည်းသာဖြစ်သောကြောင့် အခြားစာပေများက ၎င်း၏ မှတ်တမ်းကို အခြေခံ၍ အချက်အလက်များကို ထပ်ခါတလဲလဲ အသုံးပြုခဲ့ကြသည်။

၁၇၉၀ ခုနှစ်များမှ စတင်၍ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင် ရခိုင်လူမျိုးများသည် ဗမာတို့အုပ်ချုပ်သော ဒေသများမှ ထွက်ပြေးကာ ကော့စ်ဘဇားအပါအဝင် အခြားနေရာများတွင် ဒုက္ခသည်များအဖြစ် ခိုလှုံခဲ့ကြရသည်။ Thomas Campbell Robertson သည် ဤဒုက္ခသည်များသည် မြန်မာနှင့် စစ်ဖြစ်လာပါက အသုံးဝင်သော လူအင်အား အရင်းအမြစ်ဖြစ်သည်ဟု နားလည်သဖြင့် မာ့ဂ်လေဗီးတပ်ရင်းအဖြစ် ဖွဲ့စည်း၍ မြန်မာနှင့် စစ်ဖြစ်သည့် အခါများတွင် သုံးစွဲခဲ့ကြသည်။

ပထမအင်္ဂလိပ်-မြန်မာစစ်ပွဲမှဦ ရှင်မဖြူကျွန်းအငြင်းပွားမှုမှ စတင်ခဲ့ပြီး ဗြိတိသျှတို့သည် မြောက်ဦး၊ ရမ်းဗြဲနှင့် မာန်အောင်ကျွန်းတို့ကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ ၁၈၂၆ ခုနှစ်တွင် ဗြိတိသျှတို့ စစ်ပွဲကို အောင်မြင်ပြီး ရန္တပိုစာချုပ်အရ ရခိုင်ဒေသကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ ဘင်္ဂလားဒေသတွင် အရင်ကတည်းက နေထိုင်လာသော မာ့ဂ်တပ်ရင်းမှ စစ်မှုထမ်းဟောင်းများနှင့် ၎င်းတို့၏ မိသားစုဝင်များသည် ရခိုင်ဒေသသို့ ရောက်ရှိလာပြီး ဗြိတိသျှအရာရှိအနည်းငယ်၏ လက်အောက်တွင် ထိပ်တန်းဒေသခံ လူမျိုးစု ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှတို့သည် အစောပိုင်းကာလများ ကတည်းက ရခိုင်ဒေသနှင့် ဒေသခံလူထုကို မိမိတို့၏ အကျိုးစီးပွားအတွက် အသုံးချရန် စဉ်းစားခဲ့ကြ၏။

ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်မှု အောက်တွင် အာရကန်ကို အိန္ဒိယ၏အစိတ်အပိုင်းတစ်ခုအဖြစ် အုပ်ချုပ်ခဲ့ပြီး ရခိုင်ခေါင်းဆောင်အချို့ကို အုပ်ချုပ်ရေးရာထူးများတွင် ခန့်အပ်ခဲ့သည်။ သို့သော် လွတ်လပ်ရေးလိုလားသော ဆန္ဒသည် ဆက်လက်တည်ရှိခဲ့ပြီး မင်းသားကြီး ရွှေဘန်း၊ ဒေးဝန်းကြီး အောင်ကျော်ရွှီနှင့် မြို့သူကြီး အောင်ကျော်ဇံ တို့ကဲ့သို့သော ပုဂ္ဂိုလ်များ ဦးဆောင်သော ပုန်ကန်မှုများဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ သစ္စာဖောက် ခံရခြင်းကြောင့် ၎င်းတို့နှင့် အခြားပုန်ကန်သူအား ဖမ်းဆီးကာ ကွပ်မျက်ခံခဲ့ရသည်။

ဗြိတိသျှ (၁၈၂၄-၁၉၄၁)၊ ဂျပန် (၁၉၄၂-၁၉၄၅) နှင့် တကျော့ပြန် ဗြိတိသျှ (၁၉၄၅-၁၉၄၈) တို့၏ အုပ်ချုပ်မှုကာလဖြစ်သော ကိုလိုနီကာလများသည် အာရကန်၏ နိုင်ငံရေးဝိဉာဉ်အပေါ်တွင် သက်ရောက်မှုများ ကျန်ရစ်ခဲ့သည်။ ၁၉၄၈ ခုနှစ် မြန်မာနိုင်ငံလွတ်လပ်ရေးရရှိပြီးကတည်းက အဆက်ဆက်သော မြန်မာအစိုးရများက ဒေသကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို ဖိနှိပ်ထားသောကြောင့် ခေတ်သစ် ရခိုင် တက်ကြွလှုပ်ရှားသူ များစွာက ဒေသသည် “ဖုံးကွယ်ထားသော ဗမာ့ကိုလိုနီ” အဖြစ် ဆက်လက် တည်ရှိနေသည်ဟု ဆိုကြသည်။

ရခိုင်ပြည်၌ ဗြိတိသျှတို့ သိမ်းစနှစ်တွင် လူဦးရေ တသိန်းပင် မပြည့်ခဲ့ပေ။ စစ်တွေမြို့ကို တည်ထောင်ပြီးနောက် စစ်ရှောင်ရခိုင်တို့ ပြန်ဝင်လာပြီး စပါးစိုက်ပျိုးရေးကို များစွာတိုးချဲ့လာခဲ့သည်။ ၁၈၅၂ ခုနှစ်တွင် စစ်တွေဆိပ်ကမ်းသည် ကမ္ဘာ့ဆန်စပါး တင်ပို့ရောင်းချရေး ထိပ်တန်းဖြစ်သည့် ဆိပ်ကမ်းမြို့တမြို့ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၈၄၆ ခုနှစ်တွင် စစ်တွေမြို့၌ အထက်တန်းကျောင်းတကျောင်းကို ဖွင့်လှစ်ပေးခဲ့သည်။ ကျေးလက်များတွင် ရခိုင်ဘုန်းတော်ကြီးကျောင်း ပညာရေးစနစ်မှာ ဆက်လက်ရှိခဲ့သည်။

၁၈၇၀ မှ ၁၈၉၁ ခုနှစ်ကြားတို့တွင် ရခိုင်ပုန်ကန်များ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သော်လည်း စုစည်းမှုမရှိ။ သို့သော် ၂၀ ရာစုတွင်မူ အသင်းအဖွဲ့များဖွဲ့စည်းကာ လုပ်ရှားလာသည်။ ၁၉၂၀ ခုနှစ် ပြည့်နှစ်ပတ်ဝန်းကျင်များတွင် ရခိုင်ပြည်အသင်း၊ ရက္ခပူရအသင်း၊ လူငယ်များနိုးကြားရေးအသင်း၊ ရခိုင်တိုင်းလုံးဆိုင်ရာ ကြီးပွားရေး အဖွဲ့ချုပ်၊ ရခိုင်တိုင်းလုံးဆိုင်ရာ အဖွဲ့ချုပ် စသည်ဖြင့် ဖွဲ့စည်းသလို ဗမာပြည်မှ ဂျီစီဘီအေအသင်းကြီးနှင့် ပူးပေါင်းခဲ့သည် များလည်း ရှိသည်။ အမျိုးသားအက်ဥပဒေကို သပိတ်မှောက်သောအခါတွင်လည်း ရခိုင်များ ရှေ့တန်းကပင် ပါဝင်ခဲ့သလို အမျိုးသားကျောင်းများလည်း စစ်တွေ၊ ကျောက်တော်မြို့များတွင် ဖွင့်လှစ်ခဲ့သည်။ တကယ်တမ်း မြန်မာ့အမျိုးသားရေးစိတ် ဝံသာနု ရက္ခိတတရား တိုးပွားစေရန် နှိုးဆော်သူမှာ ရခိုင်လူမျိုး ဂျပန်ပြန်ဆရာတော် ဦးဥတ္တမပင် ဖြစ်သည်။

ထိုစဉ်ကာလက ရခိုင်တိုင်း၏ လမ်းပန်းဆက်သွယ်ရေးမှာ မြို့ပေါ်နှင့် ကျေးလက်မတူ။ ဗြိတိသျှတို့၏ အုပ်ချုပ်ရေးယန္တရားတွင် စစ်တွေ (Akyab) ကို ဗဟိုပြု၍ ရခိုင်ကို စစ်တွေခရိုင်၊ အမ်းတောင်တန်းဒေသခရိုင်၊ ကျောက်ဖြူခရိုင်နှင့် သံတွဲခရိုင်ဟူ၍ ခရိုင်ကြီးလေးခု ခွဲခြားထားသည်။ အခြေခံအဆောက်အအုံများ ဖွံ့ဖြိုးလာခြင်းနှင့် ရေကြောင်းခရီး တိုးတက်လာသောကြောင့် ကုန်သွယ်ရေးနှင့် စိုက်ပျိုးရေးလုပ်ငန်းများ တိုးတက်လာပြီး စစ်တွေ-စစ်တကောင်း-ကလကတ္တား သုံးပွင့်ဆိုင် ကုန်သွယ်ရေးလမ်းကြောင်းပေါ်မှ ဆန်တင်ပို့ရာ အဓိက ဆိပ်ကမ်းတစ်ခု ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှတို့၏ ရသမျှအမြတ်ယူသောမူဝါဒများကြောင့် ဒေသခံရခိုင်တို့မှာတော့ ဖွံ့ဖြိုးမှုအားနည်းရသည်။ သီးနှံစိုက်ပျိုးမှုဖြင့်  ဗြိတိသျှတို့ အမြတ်ထွက်သော်လည်း အမှီအခိုကင်းသောအခြေအနေထိ ရခိုင်တိုင်းဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်စေရန် ဗြိတိသျှတို့က အားပေးခဲ့သည်မဟုတ်။ ရခိုင်တို့၏ စီးပွားရေး အပေါ်ယံဖွံ့ဖြိုးလာသော်လည်း ဒုစရိုက်မှုများ များပြားလာပြီး လူမှုရေးတွင် တစတစ ပျက်စီးယိုယွင်းလာခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှအလိုပြည့်လျှင် ရခိုင်သည် အင်ပါယာအတွင်း အရေးအရာသွင်းရသည့် နေရာတခု မဟုတ်တော့ပေ။

၁၉၃၀ ခုနှစ် လန်ဒန်အစည်းအဝေးသို့ ရခိုင်လူမျိုးဖြစ်သည့် ကိုယ်စားလှယ် ဦးထွန်းအောင်ကျော် တက်ရောက်ခဲ့ရာတွင် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်တောင်းရန် ပြင်ခဲ့သော်လည်း ဦးချစ်လှိုင်၊ ဦးဘဘေတို့ မေတ္တာရပ်ခံသောကြောင့် မတောင်းဖြစ်ခဲ့ကြောင်း မှတ်သားရသည်။ ယင်းနှစ်များတွင် ရခိုင်လူငယ်များသည် ဗမာပြည်မ ကျောင်းသားထုနိုင်ငံရေးနှင့် ပိုမိုနီးစပ်လာသည်။ ၁၉၃၄ ခုနှစ်တွင် “ရခိုင်ပြည်လုံးဆိုင်ရာ ပညာပြန့်ပွားရေးအသင်း” ကို ထူထောင်သည်။ နောက်ပိုင်းတွင် “ရခိုင်ပြည်လုံးဆိုင်ရာ ဆင်းရဲသားအဖွဲ့ချုပ်” ဖြစ်လာသည်။ ၁၉၃၅ တွင် အာရကန်ဗုဒ္ဓဘာသာအဖွဲ့ကို ဘင်္ဂလားဘက်တွင် ထူထောင်သည်။ ၁၉၃၆ ခုနှစ် ရန်ကုန်တက္ကသိုလ် ဒုတိယသပိတ်တွင်လည်း ရခိုင်ကျောင်းသားတို့ ပါဝင်လှုပ်ရှားကြသည်။ ၁၉၃၆ ခုနှစ် မတ်လ (၂၉) ရက်နေ့တွင် “ရခိုင်ပြည်လုံး ဆိုင်ရာ လူငယ်များနိုးကြားရေး အစည်းအရုံး” တည်ထောင်ကြလေသည်။ နယ်ချဲ့ဆန့်ကျင်‌ရေး လူထုလှုပ်ရှားမှုများအတွက် စစ်တွေမြို့မှ ထုတ်ဝေသော “ရခိုင်ပြည်သတင်းစာ” ကို အသုံးပြုခဲ့ကြသည်။ ၉၁ ဌာန အုပ်ချုပ်ရေးကာလတွင် ရခိုင်မှ အမတ် ၁၀ ဦးပါဝင်သည်။[5] အောက်လွှတ်တော်တွင် ရခိုင်အမတ်တို့ စည်းလုံးကြရာ “အာရကန်ပါတီ” ဟုပင်ခေါ်ကြ၏။ ရခိုင်အမတ် အမျိုးသားကျောင်းဆရာကြီး ဦးထွန်းအောင်မှ ရခိုင်ကို ကိုယ်ပိုင်စီမံခွင့် (Autonomy) ပေးသင့်ကြောင်း ရခိုင်တိုင်းတွင်း လှုံ့ဆော်ခဲ့သည်ဟုလည်း သိရသည်။

ယင်းကာလတွင် ရခိုင်မူဆလင်များအနေဖြင့်လည်း နိုင်ငံရေးကို စဉ်းစားလာကြသည်။ ၁၉၂၂ တွင် Jamiatul Ulama အဖွဲ့ကို မြန်မာပြည်မထဲတွင် ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ၁၉၃၆ တွင်မူ မောင်တောမြို့တွင်ပါ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ယင်းကို အာရကန်မြောက်ပိုင်းအတွက်အဖွဲ့ဖြစ်သည်ဟု သတ်မှတ်ခဲ့ကြသည်။ မေယုမြစ်နှင့် နတ်မြစ်နှစ်ခုကြား မူဆလင်အများစုဖြစ်ရာ အရပ်ကို ဗဟိုပြု၍ မူဆလင် လှုပ်ရှားမှုပေါ်လာခြင်းဖြစ်သည်။

၁၉၃၇ ခုနှစ် အိန္ဒိယမှ ခွဲထွက်ရေးကိစ္စ ပေါ်ပေါက်လာချိန်တွင် မူဆလင်နှင့် အိန္ဒိယအနွယ်များသည် နိုင်ငံရေးအစီအမံများ ထပ်မံစဉ်းစားလာရသည်။ မူဆလင်တို့အနေနှင့်လည်း မြန်မာနိုင်ငံရှိ ဘာသာရေး၊ နိုင်ငံရေးအယူဝါဒ၊ လူမျိုးရေးအခြေပြုလှုပ်ရှားမှုများတွင် မည်သို့ ပါဝင်သင့်သနည်းဟူသော ပုစ္ဆာဖြစ်သည်။ ယင်းကာလများမှ အာရကန်မြေတွင် နိုင်ငံရေးပုံရိပ်များ ပေါ်လာသည်။ ရခိုင်မူဆလင်များသည်လည်း ဘာသာရေးမှသည် လူမျိုးရေးအခြေပြု လှုပ်ရှားရမည့်စဉ်းစားချက်များ ရှိလာသည်။

မြန်မာနိုင်ငံကို အိန္ဒိယမှ ၁၉၃၇ ခုနှစ်တွင် ခွဲထုတ်ခဲ့ပြီးနောက် ရခိုင်ဒေသသည် ဗြိတိသျှအင်ပါယာ၏ ကုန်သွယ်ရေးနှင့် ကူးသန်းသွားလာရေးအတွက် အရေးပါသည့် ဂိတ်ပေါက်တခု ဖြစ်လာခဲ့သည်။ မြန်မာပြည်မတွင် အိန္ဒိယနွယ်များနှင့်ဗမာကြား မခွဲခင်ရော၊ ခွဲပြီးချိန်ပါ အဓိကရုဏ်းများ ဖြစ်ခဲ့ကြသည့်တိုင် ရခိုင်ပြည်တွင် ယင်းပြဿနာ မရှိခဲ့ချေ။ ရခိုင်တွင် အေးဆေးစွာ ကွဲပြားမှုကြား အဆင်ပြေနေခဲ့ကြသည်။  ဗြိတိသျှတို့ကလည်း ဗုဒ္ဓဘာသာများကိုဖြစ်စေ၊ မူဆလင်များကိုဖြစ်စေ အာရကန်များဟုပင် ညွှန်းခဲ့ကြသည်။

ရခိုင်အဖွဲ့များသည်လည်း ကွဲပြားနေရာမှ တစတစ ပိုမိုပေါင်းစည်းလာကြသည်။ ၁၉၃၉ ခုနှစ်တွင် “ရခိုင်တိုင်းလုံးဆိုင်ရာ တိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံး” ပေါ်ပေါက်လာသည်။ အဖွဲ့များလည်း ထပ်မံပေါင်းစည်း လာခဲ့သည်။ ၁၉၄၀ မေလတွင် ပေါက်တော၌ ပထမအကြိမ် ကွန်ဂရက်ကို ကျင်းပခဲ့သည်။ မြေပေါ် နိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုများရှိနေသလို ၁၉၄၁ ဝန်းကျင်တွင်လည်း လက်နက်ကိုင်လှုပ်ရှားမှုအတွက် လမ်းရှာလာ ကြသည်။

၁၉၄၂ ခုနှစ်အစတွင် ဗြိတိသျှတို့သည်လည်း ဒုတိယကမ္ဘာစစ်ကြောင့် ရခိုင်မှစတင်ဆုတ်ခွာရာ ရခိုင်နိုင်ငံရေးခေါင်းဆောင်များစွာကို ဖမ်းဆီးခဲ့ကြသည်။ စစ်တွေမှ ဗြိတိသျှဆုတ်ခွာရန် ပြင်စဉ် ဂျပန်များ ဗုံးကြဲခဲ့ကြသည်။ ကုလား-ရခိုင် အဓိကရုဏ်းများလည်း ယင်းကာလတွင် များစွာပေါ်ပေါက်ခဲ့သည်။ ဗမာ့လွတ်လပ်ရေးတပ်မတော်သည် ဂျပန်များနှင့်အတူ ရခိုင်မြို့ရွာများကို သိမ်းယူလာကာ မေလ ၇ ရက်နေ့တွင် စစ်တွေမြို့ကို ချီတက်သိမ်းပိုက်နိုင်သည်။ ဂျပန်ကိုကူညီရန် ရခိုင်ကာကွယ်ရေးတပ် (ADA) ကို ဖွဲ့ခဲ့သည်။

စင်စစ်တွင် ဂျပန်တို့ မြန်မာနိုင်ငံကို ဝင်လာရခြင်းမှာ ဘားမားလမ်းကို ဖြတ်တောက်၍ အိန္ဒိယကို ဗြိတိသျှလက်အောက်မှ ထွက်သွားအောင် ပြုလုပ်ဖို့ မူလစဉ်းစားချက် ဖြစ်သည်။ ဆူဘတ်ချန္ဒရာဘို့စ်နှင့်လည်း ချိတ်ဆက်ခဲ့သည်။ သို့သော် အိန္ဒိယသည် ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်း ဗြိတိသျှဘက်မှ တိုက်ခဲ့သည်။ ဂျပန်နှင့် ဘီအိုင်အေတပ်များ ဝင်လာသည့်အခါ အိန္ဒိယနွယ်ဖွားများနှင့်လည်း မကျေလည်ပေ။ အိန္ဒိယနွယ်ဖွားများစွာ အိန္ဒိယသို့ ပြန်ပြေးရကာ များစွာသေခဲ့ရသည်။ ရခိုင့်မြေတွင်မူ ရခိုင်အချို့က ADA ဖွဲ့စည်းကာ ဂျပန်ဘက်က ကူညီသလို မူဆလင်များကလည်း ဗြိတိသျှဘက်မှ V-Force များကို အားပေးခဲ့၊ တိုက်ခဲ့သည်များ တွေ့ရသည်။ နောင်တွင် ADA တပ်များသည် BNA ၏ လက်တံများ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၄၂ ခုနှစ်အတွင်း ရခိုင်မြေတွင် လူမျိုးအကြမ်းဖက်မှုများ ဖြစ်လာသည်။  မင်းပြား၊ မြေပုံ၊ ပေါက်တောရှိ မူဆလင်ရွာများ တိုက်ခိုက်ခံရသလို မောင်တော၊ ဘူးသီးတောင်ရှိ ရခိုင်ရွာများပါ တိုက်ခိုက်ခံရသည်။ ယင်းလူနည်းစု လူများစု ပြဿနာများသည် ဂျပန်ဝင်လာသည့် ကာလတလျှောက်လုံး တနိုင်ငံလုံးတွင် တွေ့ခဲ့ရသည်။ ရခိုင်တွင်မူ လူဦးရေ တည်ဆောက်မှု အချိုးအစား ပြောင်းလာသည်။ မူဆလင် လူထုက မြောက်ဘက်သို့ ပြေးသွားခဲ့ပြီး ရခိုင်လူထုက တောင်ဘက်သို့ ပြေးလာခဲ့သည်။

ဂျပန်စစ်ဘီလူးတို့က ‌မြောက်ဦးမြို့ကို ဂျပန်ကွပ်ကဲမှုစစ်ဌာနချုပ် ပြုခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှတို့ မြောက်ဦးကို ပြန်လည်သိမ်းပိုက်ရန် ကြိုးစားခဲ့သေးသော်လည်း မအောင်မြင်ချေ။ ၁၉၄၄ ခုနှစ်တွင် ရခိုင်ကာကွယ်ရေးတပ်ကို ဖျက်သိမ်းပြီး ဂျပန်တို့၏ စစ်အုပ်ချုပ်ရေးဖိနှိပ်လာသဖြင့် ဗြိတိသျှတို့ အဆက်အသွယ်ပြန်ယူရသည်။ ဖဆပလ အနေဖြင့် ဂျပန်များကို တရားဝင်မတော်လှန်ရသေးမီတွင်ပင် ရခိုင်မျိုးချစ်တပ်မတော်ကို ၁၉၄၅ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၁ ရက်နေ့တွင် ဖွဲ့ခဲ့သည်။  မဟာမိတ်တို့နှင့်ပေါင်းကာ ဂျပန်တို့ကိုတော်လှန်ကြသည်။ မတ်လတွင် မဟာမိတ်တို့ ရခိုင်ကို သိမ်းပြီးလေပြီ။ စစ်တွေတမြို့လုံးလည်း ဗုံးဒဏ်ဖြင့် မွနေအောင်ပျက်စီးခဲ့ရသည်။ ယင်းနောက်မှသာ ဗမာပြည်မတွင် ဂျပန်ကိုတော်လှန်ကြောင်း ကြေငြာခြင်းဖြစ်သည်။

အစောပိုင်း အောင်မြင်မှုသည် ရခိုင်တို့အဖို့ မဖြစ်။ ပြန်လာသော ဗြိတိသျှတပ်ဖွဲ့များက ထိန်းချုပ်မှုကို ပြန်လည်ရယူလိုသောကြောင့် မကြာမီ ရခိုင်လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့အစည်းအမျိုးမျိုးကို လက်နက်ဖြုတ်သိမ်းသော အခါ ဒေသခံများ၏ စိတ်ပျက်မှုနှင့် ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည်။ ဗြိတိသျှတို့၏ Civil Affairs Service (Burma) ကတ်စ်ဘီအုပ်ချုပ်ရေးက ရခိုင်ပြည်အတွက် ကောင်းခြင်းတော့ မဟုတ်ခဲ့ချေ။ ရခိုင်တွင် ဗြိတိသျှအာဏာ ပြန်လည်ထူထောင်ခြင်းကို သမိုင်းပညာရှင်အချို့က ယခင် မြန်မာနှင့် လွတ်လပ်သော ရခိုင်ဘုရင့်နိုင်ငံများ၏ ခေတ်များကဲ့သို့ စတုတ္ထမြောက် ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်မှုဟု ရှုမြင်ကြသည်။ ဒုတိယကမ္ဘာစစ်၏ ပျက်စီးမှုများသည် ဘုရင့်နိုင်ငံပျက်စီးမှုများကဲ့သို့ပင် ဆိုးရွားပြင်းထန်လှသည်။ ရခိုင်နှင့် ချင်းသည် အိန္ဒိယ၏ ဝင်ပေါက်အနေဖြင့် ဗြိတိသျှနှင့် ဂျပန်တို့ အကြီးအကျယ် တိုက်ခိုက်နယ်လုခဲ့ကြသည်မဟုတ်လား။

စစ်ပြီးခေတ် နိုင်ငံရေးဇာတ်ခုံကို ကြည့်လျှင် မြန်မာနိုင်ငံသစ်တွင် အသံတသံရရှိရန် ကြိုးပမ်းနေသော ရခိုင်အမျိုးသားရေး လှုပ်ရှားမှုများသည် လွှမ်းမိုးသော ရခိုင်ပါတီများအကြား မတူသော ဝါဒသုံးခုအဖြစ် ကွဲထွက်သွားခဲ့သည်။ လက်ယာဝါဒီအုပ်စုတွင် ဗြိတိသျှဓနသဟာယအတွင်း ဒိုမီနီယံကဲ့သို့ ရပ်တည်လိုသူများ ပါဝင်ပြီး ရခိုင်သား ယခင်ဗြိတိသျှမြန်မာနိုင်ငံ နန်းရင်းဝန်ဆာပေါ်ထွန်းသည် ထင်ရှားသည်။ အလယ်ဗဟိုတွင် စစ်မဖြစ်မီက ရခိုင်အမျိုးသားကွန်ဂရက် (ANC) ဟု လူသိများသော အဖွဲ့ရှိပြီး ဦးအောင်ဇံဝေ ဦးဆောင်ကာ ဖဆပလ၏ အမှုဆောင်ကောင်စီဝင်အဖြစ် နောက်ပိုင်းတွင် ပါဝင်လာမည့်သူဖြစ်သည်။ လက်ဝဲဘက်တွင် ပိုမိုအစွန်းရောက်သည့် လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့ ပေါ်ပေါက်လာပြီး ထင်ရှားသောရဟန်း ဦးစိန္တာက ဦးဆောင်ခဲ့သည်။ ဦးစိန္တာအဖွဲ့သည် ၁၉၄၅ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် ANC မှခွဲထွက်ကာ ရခိုင်ပြည်သူ့လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (APLP) ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ APLP ၏ လက်နက်ကိုင် ပြောက်ကျားအင်အား ၃,၀၀၀ ခန့်သည် အစိုးရရုံးများနှင့် အခြေခံအဆောက်အအုံများကို လျင်မြန်စွာ တိုက်ခိုက်မှုများ စတင်ခဲ့ပြီး ဒေသတွင်း လက်နက်ကိုင်ပဋိပက္ခများ လျင်မြန်စွာတိုးလာခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှကော်မရှင်နာတဦးက "ဥပဒေစိုးမိုးမှုဆိုတာ ဂတ်တဲတံခါးကနေ ကျောက်တုံးတလုံး ပစ်လောက်တဲ့အထိပဲ ရှိတယ်" ဟု ပြောခဲ့ဖူးသည်။

ထိုအချိန်တွင် ဘူးသီးတောင်မြို့နယ်တွင် လူရာချီ၍ မူဂျာဟစ်ပါတီကို ဖွဲ့စည်းလိုက်သည်။ ၁၉၄၇ ခုနှစ် သြဂုတ်လ Dabboni Chaung ကြေညာချက်တွင် မူဆလင်ခေါင်းဆောင်များက (ကုလားတန်မြစ်နှင့် နတ်မြစ်ကြားတွင်ရှိသော အာရကန်မြောက်ပိုင်းဟု ခေါ်ကြသည့် နယ်မြေကို) မူဆလင်ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရ နယ်မြေကို ဖွဲ့စည်းမည်ဟု ကြေညာလိုက်သည်။ ဂျဖားရ်ကာဝယ် ၁၉၅၁ ခုနှစ်တွင် လုပ်ကြံခံရပြီးနောက် ယနေ့ မောင်တောဟုခေါ်သော နယ်မြေတွင် မူဂျာဟစ်လှုပ်ရှားမှုမှာ ဌာနနှစ်ခု ကွဲသွားခဲ့သည်။ ကွန်ဆာဗေးတစ် မူဆလင်များက လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးကို ဆန့်ကျင်ဖယ်ချခဲ့သည်။ ပါလီမန်နိုင်ငံရေးတွင် နေရာများ ရရှိခဲ့သည်။ သူတို့မှာ မူဂျာဟစ်တို့ကို လက်နက်ချရန်လည်း နားချခဲ့သလို အာရကန်ပြည်နယ် ပေါ်လာရေး ရခိုင်တို့ တောင်းဆိုချက်ကိုလည်း လက်မခံခဲ့ပေ။ ၁၉၅၄ ခုနှစ် မုတ်သုံစစ်ကြောင်းဖြင့် တပ်မတော်က ထိုးစစ်ဆင်လာသောအခါ မူဂျာဟစ်တို့၏ နတ်မြစ်နယ်ခြား တလျှောက်ရှိ နောက်ဆုံးခြေကုပ်များကို သိမ်းယူခဲ့သည်။ မူဂျာဟစ်တို့၏ လူအင်အားအများဆုံး ခေါင်းဆောင်ကာဆင်သည် နယ်စပ်ကိုဖြတ်ကူး၍ ခိုလှုံခွင့်တောင်းခံခဲ့ရသည်။ နောက်ပိုင်းတွင်မူ စစ်ဆင်ရေးလျော့ကျပြီး မေယုတောင်ကြားတွင် မူဂျာဟစ် ပြောက်ကျားများ ဆက်လက်လှုပ်ရှား နိုင်ခဲ့ကြသည်။ တချိန်တည်းတွင် ရခိုင်၏ အလယ်ပိုင်းနှင့် တောင်ပိုင်းမှ အမ်းနှင့် ဂွမြို့များသည် ဗကပ၊ ပြည်သူ့ရဲဘော်နှင့် APLP ထိန်းချုပ်မှုအောက်တွင် ရှိခဲ့ပြီး အမ်းမြို့မှာ ၁၉၅၆ ခုနှစ်အထိ၊ ဂွမြို့မှာ ၁၉၅၈ အထိ ရှိခဲ့သည်။ မူဂျာဟစ်ပြဿနာမှာ အစိုးရနှင့်ညှိပြီး မူဂျာဟစ်ကြွင်းကျန် ၂၅၀ ဦး အလင်းဝင်သည့် ၁၉၆၁ အထိရှိနေခဲ့သည်။ 

သို့သော် ဗြိတိသျှထံမှလွတ်လပ်ရေးရရှိရန် အဓိကအာရုံစိုက်ထားသော မြန်မာပြည် ဖဆပလ၏ ဗဟိုခေါင်းဆောင်မှုသည် ဤကွဲပြားခြားနားသော ရခိုင်ဒေသအတွင်းရှိ လှုပ်ရှားမှုများနှင့် ကင်းကွာနေခဲ့ပြီး ပိုမိုပြောဆိုရလွယ်သော ANC နှင့်သာ အဓိက ဆက်ဆံရန် ရွေးချယ်ခဲ့သည်။ နောက်ဆုံးတွင် ANC သည် ဖဆပလအတွင်း ပူးပေါင်းပျောက်ကွယ်ခဲ့သည်။ ဤဆုံးဖြတ်ချက်သည် အမျိုးသားလွတ်မြောက်ရေးအတွက် စည်းလုံးညီညွတ်သော နိုင်ငံလုံးဆိုင်ရာ တပ်ဦးကို အထောက်အကူပြုသော်လည်း ရခိုင်၏ ရေရှည်နိုင်ငံရေး ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုအတွက် အလွန်ချို့ယွင်းသော ရွေးချယ်မှုတခုဖြစ်သည်။ ဖဆပလ အနေဖြင့် အမြစ်မြေလှန် အင်အားစုများကို ပယ်ထုတ်ခဲ့ပြီး ရခိုင်လူမျိုးစု၏ သွင်ပြင်လက္ခဏာနှင့် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ဆိုင်ရာ မကျေနပ်မှုများနှင့် မဖြေရှင်းနိုင်ခဲ့သလို ဒေသဆိုင်ရာ ပြဿနာများကို လုံလောက်စွာ ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းရန် ပျက်ကွက်သည်။ ယင်းတို့က ရခိုင်နိုင်ငံရေးအတွင်းရှိ ကွဲပြားမှုများကို မရည်ရွယ်ဘဲ ပိုမိုကျယ်ပြန့်စေခဲ့သည်။

၁၉၄၆ တွင် ရခိုင်ဖဆပလ တောကန်ညီလာခံကျင်းပသည်။ ပင်လုံညီလာခံတွင် ANC ဦးအောင်ဇံဝေ သွားတက်သော်လည်း ဖဆပလကိုယ်စားလှယ်သာဖြစ်၍ ရခိုင်အတွက် မဟုတ်ပေ။  ၁၉၄၇ ခုနှစ်တွင် ရခိုင်ကွန်မြူနစ်များလည်း ရခိုင်ဖဆပလမှ ခွဲထွက်သည်။ ၁၉၄၈ ခုနှစ်တွင် ရခိုင်တိုင်းဆိုရှယ်လစ်ပါတီ ပေါ်ပေါက်လာသည်။

၁၉၄၈ ခုနှစ်တွင် မြန်မာနိုင်ငံ လွတ်လပ်ရေးမရရှိမီ အရေးပါသော ကြားကာလအတွင်း ရန်ကုန်ရှိ ဗဟိုအာဏာပိုင်များသည် ရခိုင်၌ ဖြစ်ပေါ်နေသော ရှုပ်ထွေးလာသော အခြေအနေအပေါ် ဂရုမစိုက်ပေ။ နိုင်ငံတော်အပြောင်းအလဲနှင့် နိုင်ငံရေးနယ်နိမိတ်များ ပြန်လည်သတ်မှတ်ရေးတို့၏ အရေးပါသောအချိန်တွင် ဖြစ်ပွားခဲ့သော ဤလျစ်လျူရှုမှုသည် ဒေသအတွက် ဆိုးရွားသောလမ်းကြောင်းတစ်ခုကို ဖောက်ပေးလိုက်၏။ နောက်ပိုင်းတွင် ဖြစ်ပေါ်လာမည့် မတည်ငြိမ်မှုများ၏ သံသရာများကို မီးထိုးမိပြီဟု ဆိုနိုင်သည်။ ထိုအချိန်က ဗြိတိသျှအရာရှိများသည် အိန္ဒိယနှင့် ပါကစ္စတန်တို့အတွက် လုပ်ငန်းစဉ်များတွင် အဓိကအားဖြင့် အာရုံရနေ၏။ အလားတူပင် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းနှင့် ဖဆပလ၏ ခေါင်းဆောင်များသည် ရခိုင်အတွင်းရှိ အခြေအနေများနှင့် နိုင်ငံရေးဆန္ဒများကို နားလည်ပြီး ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းရန် လုံလောက်သော အာရုံစူးစိုက်မှုနှင့် အရင်းအမြစ်များကို မပေးခဲ့ကြပေ။ ယနေ့ရခိုင်ပြည်နယ်နိုင်ငံရေးကို ပုံဖော်သည့် မကြာခဏ အငြင်းပွားရသည့် လက္ခဏာများသည် မြန်မာနိုင်ငံ လွတ်လပ်ရေးမရရှိမီနှင့် ရရှိပြီးနောက် ချက်ချင်းဖြစ်ပေါ်ခဲ့သော အရေးပါသော လှုပ်ရှားမှုများဆီသို့ ခြေရာခံနိုင်သည်။

ရခိုင်တွင် ဘာလင်တံတိုင်း မရှိပေ။ ဗမာကတိုက်လိုက်၊ ဗြိတိသျှက တိုက်လိုက်၊ ဂျပန်က တိုက်လိုက်နှင့် ဒေသခံများ ဟိုပြေးသည်ပြေး ဖြစ်နေခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှတို့ ထွက်ခွာသွားချိန် အိန္ဒိယမှ ကွဲထွက်သည့် အရှေ့ပါကစ္စတန်တွင် ရခိုင်လူဦးရေ အတော်အတန် ရှိခဲ့သည်။ အရှေ့ပါကစ္စတန်တွင်လည်း ရေရှည်နေထိုင်သူများ အနေနှင့်လည်း မကြာသေးမီက ရောက်ရှိလာသော ရခိုင်ဒုက္ခသည်များအပေါ် ကွဲပြားသော အမြင်များရှိခဲ့သည်။ သို့သော် မြန်မာနိုင်ငံရှိ ရိုဟင်ဂျာများ၏ အခြေအနေနှင့်မတူဘဲ စစ်တကောင်းရှိ ဗုဒ္ဓဘာသာရခိုင်များ၏ လူမျိုးရေးနှင့် နိုင်ငံရေးအခွင့်အရေးများကို မေးခွန်းထုတ်ခံရခြင်း မရှိခဲ့ပါ။ မရမာကြီးလူမျိုးစု သိန်းချီ၍ ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ် နိုင်ငံသားများ ဖြစ်လာခဲ့ပြီး ယခုအခါ အကြီးဆုံး တိုင်းရင်းသားအုပ်စုများမှတခုဖြစ်သည်။ မာ့ဂ်ခေါ်သူများလည်း ရှိသည်။

၁၉၄၈ နှင့် ၁၉၄၉ သည် ရခိုင်ပြည်နယ်အတွင်း လွန်စွာရှုပ်ထွေးခဲ့သည့် ခုနှစ်များဖြစ်သည်။ ၁၉၄၂ ခုနှစ်ကပင် ဗြိတိသျှတို့နှင့် ဘူးသီးတောင်၊ မောင်တောဒေသများကို ပြန်လည်တိုက်ယူခဲ့သူ၊ အုပ်ချုပ်ရေး ပြုလုပ်ခဲ့သူ မူဆလင်များအနေဖြင့် ယင်းဒေသတို့သည် မူဆလင်ဒေသများ ဖြစ်သည်ဟု အမြင်ရှိသည်။ တဘက်ကလည်း မူဆလင်လူဦးရေ မြင့်တက်လာသည့်အလျောက် ပါကစ္စတန်နိုင်ငံသစ်အောက်တွင် ပူးပေါင်းလိုကြောင်း ကြေငြာချက်များ ထုတ်ပြန်ခဲ့ဖူးသည်။ ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းကလည်း ၁၉၄၇ က ပါကစ္စတန် လွတ်လပ်ရေးဖခင်ကြီး ဂျင်းနားနှင့် စကားပြောဆိုရာ မြန်မာပြည်မှ မောင်တောကို ပါကစ္စတန်တွင် ထည့်သွင်းရန် ဆန္ဒမရှိကြောင်း ဂျင်းနားကပြောဆိုခဲ့သည်။ ဗမာမူဆလင်လူမျိုး ဦးရာဇတ်က ပါကစ္စတန်နှင့် ပူးပေါင်းရန် ကြံစည်မှုအား လက်သင့်မခံရန် နိုင်ငံတွင်းရှိ မူဆလင်များကို စာထုတ်ပြန် သတိပေးခဲ့သည်။ ထို့အပြင် ရခိုင်ပြည်နယ် တည်ထောင်ရန် လွှတ်တော်တွင်း ဆွေးနွေးစဉ် ဘူးသီးတောင် မောင်တောမှ ရိုဟင်ဂျာအမတ်များက ယင်းဒေသများကို ဗမာပြည်မအောက်တွင်ပင် ထားရှိရန် တင်ပြဖူးသည်။

တကယ်တမ်းတွင် ရိုဟင်ဂျာဟူသော စကားသည် “ရိုအင်းဂါ” ဟူသော စကားမှ လာကာ “ရခိုင်သား” ဟုပင် ဆိုလိုရင်းဖြစ်သည်ဟု မှတ်သားရသည်။ မော်ဒန်ခေတ်သစ် နိုင်ငံမဟုတ်သည့် ရှေးကာလများတွင် နယ်နိမိတ်၊ တံခါး၊ ဓားဖြင့် မတားကြပေ။ အားလုံးက ကူးလူးနေခဲ့သည်သာ ဖြစ်သည်။ ဌာနေလူမျိုးစုတို့ ရောနှောကာ ရှိကြသည်သာ ဖြစ်သည်။ လူမျိုးရေးပြဿနာ အများစုမှာ ခေတ်သစ်မော်ဒန်နိုင်ငံများနှင့် နိုင်ငံရေးသမားတို့ မီးထိုးမှုများမှ ထွက်လာရခြင်း ဖြစ်သည်။ မြန်မာနိုင်ငံတွင် စစ်တပ်၏ ကဏ္ဍလည်း ပါသည်။

၁၉၅၀ ကျော်ကာလများတွင် ရိုဟင်ဂျာတို့၏ လက်နက်ကိုင်လမ်းစဉ် စလာချိန်တွင် ကမန်နှင့် အခြားမူဆလင်များက ၎င်းတို့ အရေးကိစ္စများအား မည်သို့မည်ပုံ တင်ပြအရေးဆိုမည်နည်းဟူသော မေးခွန်းကို စဉ်းစားခဲ့ကြသည်။ ရခိုင်တွင်ရှိသော မူဆလင်အားလုံးက ၎င်းတို့ကိုယ်၎င်းတို့ ရိုဟင်ဂျာဟု ခေါ်ကြသည် မဟုတ်ပေ။ များစွာသော မူဆလင်တို့မှာ ၎င်းတို့ကိုယ်၎င်းတို့ “ရခိုင်မူဆလင်” ဟူ၍သာ မြင်ကြသည်။ ရခိုင်မူဆလင်ဟု ဆိုလိုလျှင် ရခိုင်ပြည်နယ်၏ ပိုမိုကျယ်ပြန့်သော လူမှုဘဝဝန်းကျင်နှင့် ပတ်သက်သူများဟူ၍ ရည်ညွှန်းသုံးစွဲကြခြင်းဖြစ်သည်။

၁၉၄၉ တွင် ရခိုင်ရှိ ပြည်ထောင်စုတပ်နှင့် ပြည်သူ့ရဲဘော်တို့ တောခိုခဲ့ကြသည်။ ၁၉၅၂ တွင် အထွေထွေရွေးကောက်ပွဲအတွက် ရခိုင်တသီးပုဂ္ဂလအမတ်များအဖွဲ့ကို ဖွဲ့စည်းသည်။ ၁၉၅၃ တွင် “ရခိုင်စည်းလုံးညီညွတ်ရေးပါတီ” ကို ဖွဲ့စည်းသည်။  ယင်းနောက်ပိုင်းကာလများတွင် တောခိုအဖွဲ့များ အလင်းဝင်လာကြသည်။ စောဘဦးကြီးတို့ KNU က သီးခြားကရင်ပြည်တည်ထောင်ရန် ကြွေးကြော်သည်နှင့် တချိန်တည်းတွင် ဦးလှထွန်းဖြူနှင့် ရခိုင်ခေါင်းဆောင်များကလည်း သီးခြားရခိုင်ပြည် အာရကန်နစ္စတန် တည်ထောင်ရန် လှုပ်ရှားကြသည်တို့ ရှိသည်။

၁၉၅၆ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၂၂ တွင်ကျင်းပသော ပြည်သူ့လွှတ်တော်အစည်းအဝေးတွင် ရမ်းဗြဲအမတ် ဦးဘမြိုင်မှ ရခိုင်နယ်ကို ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရပြည်နယ်အဖြစ် ဖန်တီးပေးရန်တင်သွင်းသည်။ ယင်းအဆိုကို ဘူးသီးတောင်အမတ် အဘူ(ရ်) ဘောရှော (ရ်) မှ ကန့်ကွက်ကာ၊ ရခိုင်ကို ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ရေးပေးလျှင်ပင် ဘူးသီးတောင်၊ မောင်တောကို ဗမာပြည်မအောက်တွင်သာထားရန် ဆွေးနွေးခဲ့သည်။ ၁၉၅၇ ခု မတ်လ ၇ ရက်နေ့တွင် ဦးလှထွန်းဖြူ၊ စက်တင်ဘာ ၃၀ တွင် ပမညတအမတ် ဦးသိန်းဖေမြင့် (ဘုတလင်)၊ အောက်တိုဘာ ၁ ရက်နေ့တွင် ဦးလှထွန်းဖြူမှ နောက်တကြိမ်၊ ဦးကျော်မင်း (စစ်တွေ)၊ ဦးဖော်သင် (ပုဏ္ဏားကျွန်း)၊ ပမညတအမတ် ဒေါက်တာဦးဧမောင် (ပြည်)၊  တို့က ရခိုင်ပြည်နယ်ပေးရန် ဆွေးနွေးပြီး ရိုဟင်ဂျာအမတ် ဦးအဘူခိုင် (မောင်တော)၊ မာန်အောင်အမတ် ဦးလုံးဖြူ၊ သံတွဲမြောက်ပိုင်းအမတ်ဦးကျော်တင်၊  ဝန်ကြီး ဦးဘစော နဲ့ ဝန်ကြီး ဦးခင်မောင်လတ်တို့မှ ကန့်ကွက်ခဲ့ကြသည်။

ရခိုင်မူဆလင်အသင်းသည် ရခိုင်ပြည်နယ်ရရှိရန်အတွက် ထောက်ခံခဲ့သော်လည်း မွတ်စလင်နှင့် ဗုဒ္ဓဘာသာခေါင်းဆောင်များ အလှည့်ကျ ဦးဆောင်မှုနှင့်အတူ ဒေသခံအားလုံးအတွက် ဘာသာရေး၊ ယဉ်ကျေးမှုနှင့် နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ အခွင့်အရေးများကို အာမခံချက်ပေးရန် အဆိုပြုခဲ့သည်။ ဤအဖွဲ့ကို ဦးနုအစိုးရနှင့် နီးစပ်သော ကျန်းမာရေးဝန်ကြီးဟောင်းနှင့် ဘူးသီးတောင်လွှတ်တော်အမတ် ဆူလ်တန်မာမွတ်  ဦးဆောင်ခဲ့သည်။ ဆန့်ကျင်ဘက်အနေဖြင့် မြောက်ပိုင်းအာရကန်မှ ရိုဟင်ဂျာ Jamiatul-Ulama နှင့် အခြားမူတ်စလင်ခေါင်းဆောင်များသည် ဗဟိုအစိုးရအား မူဆလင်အများစုပါဝင်သော "အထူးခရိုင်" တခု တည်ထောင်ပေးရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ဤရိုဟင်ဂျာခေါင်းဆောင်များသည် စာသားအရ ရခိုင်ပြည်နယ်အယူအဆကို ဆန့်ကျင်ခြင်းမရှိသော်လည်း သတိထားကြောင်း ဖော်ပြခဲ့ပြီး "အကယ်၍ ရခိုင်ပြည်နယ်တခုတည်းကို အတင်းအကျပ် တည်ထောင်ပါက နောက်ထပ်သွေးထွက်သံယိုမှုများ ဖြစ်ပွားနိုင်သည်" ဟု သတိပေးခဲ့သည်။ နောက်ပိုင်းတွင် မေယုခရိုင်သည် စစ်အုပ်ချုပ်မှုအောက်သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။

ဖဆပလ အစိုးရ၏ ရှုမြင်ချက်သည် အာရကန်အမျိုးသားရေးဝါဒီများ၏ ရှုမြင်ချက်နှင့် ကွဲပြားခဲ့ပြီး ၎င်းတို့သည် အံ့အားသင့်ခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။ ၎င်းတို့သည် မေယုနယ်ခြားအုပ်ချုပ်ရေးကြေညာချက်ကို "သွေးခွဲအုပ်ချုပ်ရေး" ဗျူဟာတစ်ခုအဖြစ် ရှုမြင်ခဲ့ပြီး ဗမာခေါင်းဆောင်များသည် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရသော ရခိုင်ပြည်နယ်ကို အားနည်းစေရန်နှင့် တားဆီးရန်အတွက် ဤနည်းဗျူဟာကို အသုံးပြုသည်ဟု ယုံကြည်ခဲ့ကြသည်။ ထို့ကြောင့် အာရကန်လူမျိုးများအကြား ၎င်းတို့၏ နိုင်ငံရေးနှင့် စီးပွားရေးအနာဂတ်ကို ၎င်းတို့၏ သဘောတူညီချက်မပါဘဲ ထပ်မံဆုံးဖြတ်ခံနေရသည်ဟူသော ခံစားချက်များ ကြီးထွားလာခဲ့ပြီး နယ်မြေကျုံ့သွားမည်ကို စိုးရိမ်ခဲ့ကြသည်။

ဆန့်ကျင်ဘက်အနေဖြင့် ရိုဟင်ဂျာတက်ကြွလှုပ်ရှားသူများသည် မူလ MFA ကြေညာချက်နှင့် မူဂျာဟစ်တို့နှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးကို လွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက် နိုင်ငံရေးတွင် အပြုသဘောဆောင်သော ဦးတည်ချက်သစ်တခု၏ အစအဖြစ် ရှုမြင်ခဲ့ကြသည်။ ရိုဟင်ဂျာတို့၏ နိုင်ငံအတွင်းရှိ တည်ရှိမှုကို ပိုမိုအသိအမှတ်ပြုလာကြပြီး လုံခြုံရေးတပ်ဖွဲ့များ၏ မူဆလင်အသိုင်းအဝိုင်းကို ဆက်ဆံပုံသည် တိုးတက်ကောင်းမွန်လာသည်ဟု ဆိုရမည်။ ရိုဟင်ဂျာဘာသာစကား ရေဒီယိုအစီအစဉ်များနှင့် ယဉ်ကျေးမှုနှင့် လူငယ်အဖွဲ့အစည်းများလည်း များလာခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့် မေယုနယ်ခြားအုပ်ချုပ်ရေး ပေါ်ပေါက်လာခြင်းကို မြောက်ပိုင်းနယ်မြေရှိ မူဆလင်များအတွက် လွတ်လပ်ခွင့်နှင့် အလုပ်အကိုင်များကို တိုးမြှင့်ပေးမည့် အစီအစဉ်တခုအဖြစ် ရှုမြင်ခဲ့ကြသည်။

စစ်တပ်နှင့် အစိုးရခေါင်းဆောင်များပင် ရိုဟင်ဂျာဟု အသိအမှတ်ပြုလာပြီး ရည်ညွှန်းလာကြသည်။ ထင်ရှားသော ဥပမာတခုမှာ ၁၉၆၁ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် မောင်တောတွင်ကျင်းပသည့် မူဂျာဟစ်များနှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး အခမ်းအနား၌ ဒုတိယစစ်ဦးစီးချုပ် ဗိုလ်မှူးချုပ်အောင်ကြည်က ရိုဟင်ဂျာသည် မြန်မာနိုင်ငံတော်၏ တိုင်းရင်းသားအုပ်စုများထဲမှ တစုဖြစ်ကြောင်း ပြောကြားခဲ့သည်။ ရိုဟင်ဂျာများကို မြန်မာနိုင်ငံနယ်စပ်နှစ်ဖက်တွင် နေထိုင်သော ကရင်၊ နာဂ၊ ရှမ်းနှင့် ကိုးကန့်ဒေသမှ တရုတ်နွယ်ဖွားများ ကဲ့သို့သော အခြားလူမျိုးစုအုပ်စုများနှင့် နှိုင်းယှဉ်ကာ မြန်မာနိုင်ငံအပေါ် သစ္စာရှိရန် လိုအပ်ကြောင်း အလေးပေးပြောကြားခဲ့သည်။

တံခါးပိတ်အစည်းအဝေးများတွင် ဖဆပလ အစိုးရသည် ကရင်၊ ရခိုင်နှင့် မွန်ပြည်နယ်များ ဖွဲ့စည်းခွင့်ပြုခြင်းအပါအဝင် ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများအတွက် ကတိကဝတ်များ ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ ဦးစိန္တာ၏  APLP သည်လည်း အမြန်လက်နက်ချခဲ့ပြီး ထောက်ခံသူတထောင်နှင့်အတူ မင်းဘူးမြို့တွင် ငြိမ်းချမ်းရေး အခမ်းအနားသို့ တက်ရောက်ခဲ့သည်။ ကရင်၊ ရှမ်း၊ မွန်နှင့် ပြည်သူ့ရဲဘော်အဖွဲ့များမှ တပ်ဖွဲ့ဝင်များအပြင် ဦးကြာလှအောင်၏ တပ်ဖွဲ့လည်း အပါအဝင် နိုင်ငံအနှံ့အပြားတွင် လက်နက်နှင့် ငြိမ်းချမ်းရေးကို လဲလှယ်ခဲ့ကြသည်။ ၁၉၆၀ ခုနှစ် ပါလီမန်ရွေးကောက်ပွဲတွင် ရခိုင်အမျိုးသားညီညွတ်ရေးပါတီ (Rakhine National United Party - RNUP)[11] သည် အာရကန်ပါလီမန်နေရာများ၏ ၆၀ ရာခိုင်နှုန်းကို အနိုင်ရရှိခဲ့ပြီး ဖဆပလမှ ၄၀ ရာခိုင်နှုန်းကို အနိုင်ရရှိခဲ့၏။ ၁၉၆၁ ခုနှစ် ဇွန်လတွင် ဘုံပေါက်သာကျော်၊ ဦးမောင်မောင်ကျော် နှင့် အခြားရခိုင်ခေါင်းဆောင်များသည် ဖက်ဒရယ်စနစ် တည်ထောင်ရေးဆွေးနွေးရန် တောင်ကြီးမြို့ရှိ "ပြည်နယ်များညီလာခံ" သို့ တက်ရောက်ခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ဤနိုင်ငံရေးပါဝင်မှုကာလသည် ၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် နေဝင်း၏ စစ်အာဏာသိမ်းမှုကြောင့် တိုတောင်းသွားခဲ့သည်။

၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် ရခိုင်ပြည်နယ်ရှိ အလံနီကွန်မြူနစ်ပါတီမှ ဒေသဆိုင်ရာ ခေါင်းဆောင်များသည် ဗဟိုကော်မတီ၏ ဦးဆောင်မှုကို မကျေနပ်သဖြင့် ပါတီမှခွဲထွက်ရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။ ဦးကျော်ဇံရွှီနှင့် ဗိုလ်မောင်ဟန်တို့၏ ဦးဆောင်မှုအောက်တွင် ရခိုင်ပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ (CPA) ကို ထူထောင်ကာ လွတ်လပ်သော မာ့က်စ်ဝါဒီ-လီနင်ဝါဒီ ကို ဆုပ်ကိုင်ခဲ့သည်။ နောင်တွင် ရခိုင်ကွန်မြူနစ်ပါတီက ပြည်ထောင်စုမှ ခွဲထွက်ရန် အဆိုပြုခဲ့ပြီး မဆလနှင့် ငြိမ်းချမ်းရေး ဆွေးနွေးမှုများလည်း ပျက်သွားသည်။

မြောက်ပိုင်းနယ်စပ်ဒေသမှ စစ်ခေါင်းဆောင် ဇာနီဂျဖာ ဦးဆောင်သော မူဂျာဟစ်ပါတီသည်လည်း ပြန်လည်တက်ကြွလာခဲ့သည်။ အရေးပါသော လှုပ်ရှားမှုတစ်ခုမှာ ရိုဟင်ဂျာလွတ်မြောက်ရေးတပ်ဦး (Rohingya Liberation Front - RLF) ဖြစ်ပြီး ၁၉၇၃ ခုနှစ်တွင် ရိုဟင်ဂျာမျိုးချစ်တပ်ဦး (Rohingya Patriotic Front - RPF) ဟု အမည်ပြောင်းလဲခဲ့သည်။ ရန်ကုန်တက္ကသိုလ်မှ ကျောင်းသား မိုဟာမက်ဂျဖာဟာဘစ်က ၁၉၆၄ ခုနှစ်တွင် တည်ထောင်ခဲ့သော ဤအဖွဲ့သည် လှုပ်ရှားမှုအသစ်တစ်ခုအဖြစ် ရပ်တည်ရန် အတော်အတန် ကြာမြင့်ခဲ့သည်။ ယနေ့ ရိုဟင်ဂျာအရေး လက်နက်ကိုင်လှုပ်ရှားသူများကမူ ၎င်းတို့သည်  နှင့် RPF တို့၏ အဆက်အနွယ်များဖြစ်သည်ဟု ဆိုကြသည်။

၁၉၆၄ ခုနှစ်တွင် ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ (ဗကပ) သည် ရခိုင်မြောက်ပိုင်း၌ အင်အားပြန်လည်စုစည်းလာခဲ့သည်။ တရုတ်ပြည်မှ ပြန်လာသော ရဲဘော်သုံးကျိပ်ဝင် ဗိုလ်ဇေယျသည်လည်း ရခိုင်သို့ရောက်ရှိလာပြီး နိုင်ငံရေးသင်တန်းများ ဖွင့်လှစ်ခဲ့သည်။ ထို့နောက် မောင်တောနှင့် ပလက်ဝဒေသများတွင် လှုပ်ရှားမှုများ တိုးချဲ့ခဲ့သော်လည်း လက်နက်အင်အားမှာ အားနည်းခဲ့သည်။

၁၉၆၇ ခုနှစ်တွင် ရာသီဥတုမကောင်း၍ ဆန်ရှားပါးသော်လည်း နိုင်ငံခြားသို့ ဆန်တင်ပို့ရေးသာ ဦးစားပေးသော မဆလ အစိုးရက လူတယောက် နို့ဆီဘူး ၁၄ ဘူးသာ ရောင်းပေးရာ “ပြုတ်ဆန်မစား ရခိုင်သား၊ ဆန်ကွဲမစားရခိုင်သား” ဟု ကြွေးကြော်၍ လှည့်လည်ရာ ဆန်တောင်းခံ ဆန္ဒပြသူများအား ဩဂုတ်လ ၁၃ ရက်နေ့တွင် စစ်တပ်မှ ပစ်ခတ်မှုကြောင့် ရခိုင်သူ၊ ရခိုင်သား များစွာသေကြေပျက်ဆီးခဲ့ရသည်။ စစ်တပ်ကမူ အစိုးရဂိုထောင် ဝင်လုသည်ဟု ဆိုပေသည်။ ယင်းအဖြစ်ဆိုးသည် မေ့နိုင်စရာ မရှိပေ။

လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးအတွက် ၁၉၆၈ ခု၊ နိုဝင်ဘာလတွင် ကေအန်ယူအကူအညီဖြင့် Arakan Liberation Party (ALP) မှ လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးတပ် Arakan Liberation Army ကို ဖွဲ့စည်း တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ၁၉၆၈ ခု နိုဝင်ဘာ ၂၆ တွင် ပါတီဗဟိုကော်မတီဝင်များ စစ်တွေနှင့် ရသေ့တောင်တို့တွင် အဖမ်းခံကြရသည်။ ၁၉၇၀ - ၁၉၈၀ ခုနှစ်များတွင် နိုင်ငံရေးအကျဉ်းသားများအဖြစ် ပြန်လည်၍ လွတ်မြောက်လာသောအခါတွင် KNU အကူအညီဖြင့် အကြိမ်ကြိမ် ဖွဲ့စည်းမှုများ၊ တိုက်ပွဲဆင်နွှဲမှုများ ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ နောက်ပိုင်း ALP မှာ ၂၀၁၂ ဧပြီလမှ ပြည်နယ်အဆင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး သဘောတူခဲ့ပြီး ၂၀၁၅ အောက်တိုဘာတွင် တနိုင်ငံလုံး ပစ်ခတ်တိုက်ခိုက်မှု ရပ်စဲရေးဆိုင်ရာ သဘောတူညီချက်စာချုပ် (NCA) လက်မှတ်ထိုးခဲ့သည်။

၁၉၇၄ ခုနှစ်တွင် ရခိုင်ပြည်နယ်အဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သော်လည်း အုပ်ချုပ်ရေးတွင် ပြည်မမှ နိုင်ငံရေးသမားများ၏ ထိန်းချုပ်မှုအောက်တွင် ဖိနှိပ်ခံရမြဲဖြစ်ခဲ့သည်။ ၁၉၇၀ ကျော်နှစ်များအတွင်း လူထုထောက်ခံမှု အမြင့်ဆုံးဖြစ်ချိန်တွင် ရခိုင်ပြည်သူ့ပါတီ (ရကပ) သည် နှစ်ခြမ်းကွဲခဲ့သည်။ ရကပ ၏ အင်အားကြီးသောအုပ်စုကို အမျိုးသားရေးဝါဒီဟု လူသိများသော ဦးမောင်ဟန်က ဦးဆောင်ခဲ့ပြီး အင်အားငယ်သောအုပ်စုကို အလံနီကွန်မြူနစ်များနှင့် နီးစပ်သော ရဲနီ (ဦးကျော်ဇံရွှီ) က ဦးဆောင်ခဲ့သည်။
 
နဂါးမင်းစစ်ဆင်ရေးအပြီးတွင် မွတ်စလင်တို့၏ အဓိကလက်နက်ကိုင်အဖွဲ့အစည်းမှာ ရိုဟင်ဂျာမျိုးချစ်တပ်ဦး (RPF) ဖြစ်သည်။ RPF သည် (၁၉၅၀ ကျော်ကာလများတွင် ပြောဆိုခဲ့သည့်) လူမျိုးတုံးသတ်ဖြတ်မှု စွပ်စွဲချက်ကို ပြန်လည်ဖော်ထုတ်ခဲ့သည်။ လေးနှစ်ခန့်အကြာ ၁၉၈၂ ခုနှစ် နိုင်ငံသားဥပဒေ ပြဋ္ဌာန်းပြီးနောက်တွင်လည်း ရိုဟင်ဂျာတို့၏ သမိုင်းနှင့် အမျိုးသားလက္ခဏာများကို ပိုမိုအာရုံစိုက်လာစေရန် ရေးသားပြောဆိုမှုများ ရှိလာခဲ့သည်။ RPF သည် ရခိုင်ပြည်နယ်တစ်ခုလုံးနှင့် အာရကန်တောင်ပေါ်ဒေသများကိုပင် ထည့်သွင်းကာ ရိုဟင်ဂျာနိုင်ငံတော်ဟူ၍ မြေပုံရေးဆွဲပြီး စတင်ဖြန့်ဝေခဲ့သည်။ ထို့နောက် ၁၉၈၄ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် RPF သည် အစ္စလာမ္မစ်နိုင်ငံများ၏ နိုင်ငံခြားရေးဝန်ကြီးများ ညီလာခံသို့ သတင်းစကားတစ်စောင် တင်သွင်းခဲ့သည်။ ထိုစာတွင် အာရကန်သည် မွတ်စလင်အများစုနေထိုင်သော ပြည်နယ်ဖြစ်ကြောင်း၊ RPF ဥက္ကဋ္ဌ မိုဟာမက်ဂျဖာဟာဘစ်က ကြေညာခဲ့ပြီး ၎င်း၏ပါတီသည် “ပြည်ထောင်စုအတွင်း ရိုဟင်ဂျာကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရဒေသ တည်ထောင်ရန် ဂျီဟတ်တိုက်ပွဲ ဆင်နွှဲနေပြီဖြစ်ကြောင်း” ထည့်သွင်းပြောကြားခဲ့သည်။ ရိုဟင်ဂျာသွေးစည်းညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ (RSO) ကလည်း အာရကန်တွင် မွတ်စလင်များကို ပစ်မှတ်ထားတိုက်ခိုက်မှုသည် ဆယ့်နှစ်ရာစုတစ်လျှောက်လုံး ဖြစ်ပွားခဲ့သော ကိစ္စရပ်တစ်ခုဖြစ်ကြောင်း ပြောဆိုခဲ့သည်။

သို့သော် RPF သည် ၁၉၈၀ ကျော်နှစ်များတွင် ဂိုဏ်းဂဏပြဿနာများနှင့် အချင်းချင်းတိုက်ခိုက်မှုများကြောင့် အင်အားအတော်အတန် ချိနဲ့လာခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့်ပင် ၁၉၈၂ ခုနှစ်တွင် ရိုဟင်ဂျာသွေးစည်းညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ (RSO) သည် ဆရာဝန်တစ်ဦးဖြစ်သော မိုဟာမက်ယူနွတ်စ်၏ ဦးဆောင်မှုအောက်တွင် RPF မှ ခွဲထွက်ခဲ့သည်။ RSO သည် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နယ်စပ်ရှိ အူခီယာတွင် အခြေစိုက်ခဲ့သည်။ ထိုနေရာတွင် ဆော်ဒီအာရေဗျမှ Rabitat – al –Aalam – al – Islam အကူအညီပေးရေးအဖွဲ့က ဆေးရုံလှူဒါန်းထားပြီး မွတ်စလင်ဒုက္ခသည်များအတွက် အကူအညီပေးရေးလုပ်ငန်းများ ဆောင်ရွက်လျက်ရှိသည်။ နောက်ပိုင်းတွင် RSO သည် ပြည်ပမှ အစွန်းရောက်အစ္စလာမ္မစ်အဖွဲ့အစည်းများနှင့် ဆက်နွယ်မှုများရှိကြောင်း သတင်းများ ထွက်ပေါ်ခဲ့သည်။ ထိုအဖွဲ့များတွင် ပါကစ္စတန်နှင့် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်မှ ဂျမတ်အီ-အစ္စလာမီ (Jamaat-e-Islami)၊ အာဖဂန်နစ္စတန်ရှိ Hekmatyar ၏ Hizb-e-Islami နှင့် အိန္ဒိယမှ Hizb-ul-Mujahideen တို့ ပါဝင်သည်။

သို့သော် RSO ၏ စစ်ရေးလှုပ်ရှားမှုများသည် အတော်အတန် အကန့်အသတ်ရှိခဲ့သည်။ ရခိုင်ပြည်နယ်အတွင်းမှ ရိုဟင်ဂျာခေါင်းဆောင်များစွာသည် ပါတီ၏ ပိုမိုတင်းမာသော လမ်းကြောင်းကို မနှစ်သက်ခဲ့ကြပေ။ ၁၉၈၆-၈၇ ခုနှစ်တွင် RSO ကို သဘောမတူသော ရှဗ်ဗီးယား ဟူစိန် ဦးဆောင်သော RPF မှ ရှေ့နေတစ်ဦးဖြစ်ခဲ့သူ နူရူး အစ္စလာမ် ဦးဆောင်သည့် RSO အုပ်စုကွဲနှစ်ဖွဲ့ မဟာမိတ်ဖွဲ့ကာ အာရကန်ရိုဟင်ဂျာအစ္စလာမ္မစ်တပ်ဦး (ARIF) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ကြသည်။ ယခင်ရိုဟင်ဂျာအဖွဲ့အစည်းများနည်းတူ ARIF သည် အာရကန်မြောက်ပိုင်းရှိ မွတ်စလင်အများစုနေထိုင်သော ဒေသများကို ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရဒေသအဖြစ် ရရှိရေးကို အဓိကထား တောင်းဆိုခဲ့သည်။ ထိုရည်ရွယ်ချက် အောင်မြင်ရန် ဒီမိုကရေစီလိုလားသော ပါတီများနှင့် အခြားအမျိုးသားရေးအင်အားစုများနှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သည်။ ARIF ၏ ရည်မှန်းချက်မှာ လူမျိုးပေါင်းစုံပါဝင်သော ပြည်ထောင်စုတစ်ခုကို မျှော်ကိုးပြီး ငြိမ်းချမ်းရေးအစဉ်အမြဲ တည်တံ့သော ဖက်ဒရယ်စနစ်ကို အခြေခံသည့် တိုးတက်သော လူမှုဘဝလုံခြုံရေးကို ဦးစားပေးသော နိုင်ငံတခုဖြစ်လာရန်ဟု နူရူးအစ္စလာမ်က ပြောကြားခဲ့ဖူးသည်။

လှုပ်ရှားမှုများသည် အစွန်းတဖက်စီသို့ ရွေ့လျားခဲ့ကြသည်။ “အာရကန်ရှိ မွတ်စလင်များ၏ အခွင့်အရေးကို ကျွန်တော်တို့ အသိအမှတ်ပြုပါသည်။ သူတို့ကိုလည်း လာရောက်ပူးပေါင်းရန် ဖိတ်ခေါ်ပါသည်။ သူတို့အဖွဲ့နှင့် မြင့်မြတ်သော ဘာသာရေးစစ်ပွဲ ဆင်နွှဲမည်ဟု ပြောဆိုနေခြင်းများသည် လူများကို သူတို့နှင့် ပိုမိုဝေးကွာသွားစေနိုင်ကြောင်း ၎င်းတို့သိသင့်သည်” ဟု AIO မှ အရာရှိတဦးက ဆိုခဲ့သည်။ ထို့ပြင် အာရကန်မြောက်ပိုင်းရှိ ရိုဟင်ဂျာများဟူသော တည်ရှိမှုမှသည် အာရကန်တစ်ခုလုံး မွတ်စလင်ဟူသော အသိမှတ်ပြုပုံကို သွတ်သွင်းလာခြင်းသည် ဤဒေသ၏ အနာဂတ်နိုင်ငံရေးအတွက် ပိုမိုစိုးရိမ်စရာဖြစ်စေခဲ့ကြောင်း ဝေဖန်မှုများလည်း ရှိခဲ့သည်။ သဘောထားတင်းမာသော မွတ်စလင်များသည် အာရကန်သမိုင်းကို အစ္စလာမ်သမိုင်းအဖြစ်၊ ရိုဟင်ဂျာသမိုင်းအဖြစ် ပြန်လည်ပုံဖော်ဖန်တီးနေသည်ဟု ဆိုရလောက်သည်အထိ ဇာတ်လမ်းတစ်ရပ်ကို တီထွင်နေကြသည်ဟု အာရကန်အတိုက်အခံခေါင်းဆောင်များက ယုံကြည်နေကြသည်။

၁၉၈၀ ခုနှစ်တွင် ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ (ဗကပ) မှ ဗိုလ်သက်ထွန်း၊ ဦးသာထွန်းဦးတို့အဖွဲ့နှင့် ရခိုင်ပြည်သူ့ပါတီ (ရကပ) မှ ရဲနီ ကျော်ဇံရွှီ၊ အာရကန်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ (AIO)/အာရကန်လွတ်လပ်ရေးမဟာမိတ်အဖွဲ့ (AIA) မှ ဥက္ကဋ္ဌ ဦးထွန်းရွှေမောင် အစရှိသော တော်လှန်ရေးသမားများသည် အလင်းဝင်ခဲ့ကြသည်။

၁၉၈၂ ခုနှစ်တွင် ရခိုင်ပြည်လွတ်မြောက်ရေးအဖွဲ့ (Arakan Liberation Organization - ALO) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ စတင်တည်ထောင်သူမှာ အာရကန်မူဆလင်ဟုခေါ်သော ကမန်လူမျိုးဇနီးနှင့် အိမ်ထောင်ပြုထားသည့် ပညာတတ်တစ်ဦးဖြစ်သူ ဦးကျော်လှဖြစ်သည်။ ဦးကျော်လှသည် ဗိုလ်ချုပ်နေဝင်းကို ဖြုတ်ချရန် ကြံစည်ခဲ့သော်လည်း မအောင်မြင်ခဲ့ဘဲ ထိုင်းနယ်စပ်သို့ ထွက်ပြေးခဲ့သူအဖြစ် နိုင်ငံရေးလောကတွင် လူသိများသည်။ ထိုနှစ်များမတိုင်မီကပင် ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (ALP) သည် ရိုဟင်ဂျာမျိုးချစ်တပ်ဦး (RPF) ကို အမျိုးသားဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဦးတွင် အဖွဲ့ဝင်မဖြစ်လာစေရန် ပယ်ချခဲ့သည်။ ALO ကို ဖွဲ့စည်းပြီးသောအခါတွင်မူ ၎င်းတို့သည် ရိုဟင်ဂျာအဖွဲ့အစည်းမဟုတ်ဟု ခံယူခဲ့ပြီး ဦးကျော်လှအနေဖြင့် မာနယ်ပလောရှိ ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU) နှင့် အမျိုးသားဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဦး (NDF) ခေါင်းဆောင်များသည် ၎င်းတို့ကို ရခိုင်မှ မွတ်စလင်ကိုယ်စားလှယ်အဖွဲ့အဖြစ် အသိအမှတ်ပြုရန် မျှော်လင့်ခဲ့သည်။ ALO ၏ ရည်ရွယ်ချက်မှာ စစ်တွေနှင့် မြောက်ဦးဒေသများမှ မွတ်စလင်များကို စည်းရုံး၍ အင်အားချဲ့ထွင်ရန်ဖြစ်သည်။ သို့ရာတွင် ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (ALP) က ALO ကို ဆက်လက်ကန့်ကွက်ခဲ့သည်။ ALO ၏ တပ်ဖွဲ့ဝင်အနည်းငယ်သည် မာနယ်ပလောမြောက်ဘက်ရှိ ကရင်နီအမျိုးသားတိုးတက်ရေးပါတီ (KNPP) က ထိန်းချုပ်ထားသော နယ်မြေထဲတွင် လေ့ကျင့်သင်တန်းများ တက်ရောက်နိုင်ခဲ့ကြသည်။ သို့ရာတွင် ထင်ထင်ပေါ်ပေါ် လှုပ်ရှားရန် အကန့်အသတ်များရှိခဲ့သည်။ ALO သည် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နယ်စပ်တွင် ခြေကုပ်စခန်းတစ်ခု တည်ဆောက်ရန် ၁၉၈၆ ခုနှစ်တွင် ကြိုးစားခဲ့ရာ ၎င်းတို့၏အဖွဲ့ဝင်များကို ရိုဟင်ဂျာတပ်ဖွဲ့များက လက်နက်ချခိုင်းခဲ့သောကြောင့် ALO ၏ လှုပ်ရှားမှုသည် အဆုံးသတ်သွားခဲ့သည်။ နှစ်နှစ်ခန့်အကြာတွင် ဦးကျော်လှသည် ALO ကို မြန်မာနိုင်ငံအတွင်း ပေါ်ပေါက်နေသော ဒီမိုကရေစီအရေး ဆန္ဒပြပွဲများနှင့် တစ်ချိန်တည်းလောက်တွင် မြန်မာမူဆလင်လွတ်မြောက်ရေးအဖွဲ့ (Muslim Liberation Organization of Burma – MLOB) အဖြစ် ပြောင်းလဲခဲ့သည်။ နောက်ထပ်ဆယ်စုနှစ်များတွင် MLOB သည် အစိုးရကို ဆန့်ကျင်သော ညီညွတ်ရေးတပ်ဦး နိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုများတွင် မွတ်စလင်တို့၏ အသံကို ဦးဆောင်ဖော်ထုတ်သော အဖွဲ့အစည်းတစ်ခု ဖြစ်လာခဲ့သည်။

ချင်းအုပ်စုသည် အလံဖြူကွန်မြူနစ်များထံမှ ခွဲထွက်သွားချိန် ၁၉၈၅ ခုနှစ်တွင် အလံဖြူအဖွဲ့သည် အားနည်းသွားခဲ့သည်။ ညီညွတ်မှုကို တည်ဆောက်ရန် ကြိုးပမ်းမှုအနေဖြင့် အာရကန်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ (AIO)၊ ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (ALP) နှင့် ရခိုင်ပြည်သူ့ပါတီ (ရကပ) တို့သည် ၁၉၈၈ ခုနှစ်တွင် မဟာမိတ်အဖြစ် အာရကန်အမျိုးသားညီညွတ်ရေးတပ်ဦး (NUFA) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး မကြာမီနှစ်များအတွင်း အမျိုးသားရေးလှုပ်ရှားမှုကို တွန်းအားပေးခဲ့ကြသည်။ သို့ရာတွင် နိုင်ငံရေးအရ တိုးတက်မှုမှာ အလွန်နှေးကွေးခဲ့သည်။

၁၉၈၆ ခုနှစ်တွင် ရကပ - CPA သည် မင်းပြားမြို့တွင် ဒေသခံရဲများနှင့် ပြင်းထန်စွာ ရုန်းရင်းဆန်ခတ်ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး မြို့လယ်ခေါင်ကို ခေတ္တသိမ်းပိုက်သည်။ တုံ့ပြန်သည့်အနေဖြင့် တပ်မတော်က ထိုးစစ်ဆင်ခဲ့ရာ CPA ၏ တိုက်ခိုက်ရေးသမား အများအပြား သေဆုံးသလို ဖမ်းဆီးခြင်းခံခဲ့ရသည်။ ဆွေမျိုးများနှင့် သံသယရှိသူများကို ဖမ်းဆီးခဲ့သည်။

၁၉၈၈ ခုနှစ်၏ ပြောင်းလဲလာသော အခြေအနေများကို သုံးသပ်ပြီးနောက်၊ ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (ALP)၊ အာရကန်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ (AIO) နှင့် ရခိုင်ပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ (CPA) တို့ ပါဝင်သော အာရကန်အမျိုးသားညီညွတ်ရေးတပ်ဦး (NUFA) ကို စက်တင်ဘာလတွင် အင်အားတိုးချဲ့ခဲ့ကြသည်။ NUFA ၏ ရည်မှန်းချက်များတွင် "ဒီမိုကရေစီစနစ်သို့ ကူးပြောင်းရေး"၊ "အာရကန်ကို ကိုလိုနီဘဝမှ လွတ်မြောက်စေရေး" နှင့် "အချုပ်အခြာအာဏာပိုင် အာရကန်နိုင်ငံတော် တည်ထောင်ရေး" ဟူ၍ အချက်သုံးရပ် ပါဝင်သည်။ AIO နှင့် ALP တို့သည် ခေတ္တမျှ တစ်ပါတီတည်းအဖြစ် ပူးပေါင်းခဲ့ကြသည်။ မည်သည့် မွတ်စလင်ပါတီကိုမျှ ထည့်သွင်းခဲ့ခြင်း မရှိသော်လည်း ဤလှုပ်ရှားမှုသည် ရခိုင်အမျိုးသားရေး ထောက်ခံသူများက အစောပိုင်းကတည်းက တိုက်တွန်းခဲ့သော အတိုက်အခံအင်အားစုများ စုစည်းရန် ဖြစ်လာခဲ့သည်။ အသစ်ပေါ်ပေါက်လာသော မဟာမိတ်အဖွဲ့၏ လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့ကို ရခိုင်ပြည်တည်ဆောက်ရေးတပ်မတော် (The New Arakan Construction Army) ဟု ခေါ်ဝေါ်ခဲ့သည်။

၁၉၈၈ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် အာရကန်ကျောင်းသားသမဂ္ဂ (All Arakan Students Union) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ဆက်တိုက်ဆိုသလိုပင် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်၊ အိန္ဒိယနှင့် ထိုင်းနယ်စပ်များမှ မြန်မာနိုင်ငံလုံးဆိုင်ရာ ကျောင်းသားများ ဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဦး (ABSDF) အဖွဲ့ဝင်များသည် တစ်နိုင်ငံလုံးရှိ နယ်စပ်များမှ ABSDF တပ်ရင်း ၁၈ ခုအနက်မှ တစ်ခုဖြစ်သော ၉၀၁ တပ်ရင်းကို တည်ထောင်ခဲ့ကြသည်။ ရခိုင်အမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (ALD) နှင့် အခြားရွေးကောက်ပွဲဝင်ခဲ့သော ပါတီများကို အစိုးရက ဖိနှိပ်အရေးယူပြီးနောက် နယ်စပ်သုံးခုဆုံရာတွင် ALD (ပြည်ပ) အဖွဲ့ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ထိုအဖွဲ့၏ နာယကမှာ ရွေးကောက်ခံလွှတ်တော်အမတ် ဦးသာနိုး ဖြစ်လာခဲ့သည်။

ဤအတောအတွင်း အမျိုးသားဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဦး (NDF) အဖွဲ့ဝင်တစ်ဦးဖြစ်သော ALP သည် ABSDF နှင့် NUFA တို့နှင့်အတူ ထိုင်းနယ်စပ်တွင် အဖွဲ့ပေါင်း ၂၂ ဖွဲ့ပါဝင်သော ဗမာနိုင်ငံလုံးဆိုင်ရာ ဒီမိုကရက်တစ်တပ်ပေါင်းစု (DAB) ၏ ပူးတွဲတည်ထောင်သူအဖွဲ့တစ်ခုအဖြစ် ပါဝင်ခဲ့သည်။

ရခိုင်အဖွဲ့များနည်းတူ မွတ်စလင်ခေါင်းဆောင်များသည်လည်း အသစ်ပေါ်ပေါက်လာသော ဒီမိုကရေစီအဖွဲ့များအပေါ် မျှော်လင့်ချက်များ ထားရှိခဲ့ကြသည်။ ၎င်းတို့၏ နိုင်ငံရေးကံကြမ္မာကို အကောင်းဘက်သို့ ပြောင်းလဲနိုင်မည့် အဖြစ်အပျက်တစ်ခု ပေါ်ပေါက်လာမည်ဆိုပါက ထိုအဖြစ်အပျက်မှာ ၁၉၉၀ ရွေးကောက်ပွဲပင်ဖြစ်လိမ့်မည်ဟု မျှော်လင့်ခဲ့ကြသည်။

၁၉၉၀ ပြည့်နှစ် ရွေးကောက်ပွဲဝင်ရောက် ယှဉ်ပြိုင်ရန် လူမျိုးစုပါတီကြီးနှစ်ခု ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်။ ပို၍အားကောင်းသောပါတီမှာ အာရကန်ဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (Arakan League for Democracy – ALD) ဖြစ်ပြီး ဒေါက်တာစောမြအောင်နှင့် သမိုင်းပညာရှင် ဦးဦးသာထွန်းက ဦးဆောင်သည်။ ထိုပါတီလောက် အားမကောင်းသော နောက်ပါတီတစ်ခုမှာ လက်ဝဲယိမ်းသော ရခိုင်ပြည်သူ့ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ (Arakan People’s United Organization - APUO) ဖြစ်ပြီး ဦးကျော်ဇံရွှီ၊ ဦးကြာလှအောင်၊ ဘုံပေါက်သာကျော်နှင့် အခြားတော်လှန်ရေးခေါင်းဆောင်များပါဝင်သည်။[13] မူဆလင်များကြားတွင် အရေးပါသောပါတီမှာ ၁၉၈၉ တွင် တည်ထောင်သည့် ဒီမိုကရေစီနှင့်လူ့အခွင့်အရေးပါတီဖြစ်ပြီး (Nur Ahmed) နာအာမက်ခေါ် ဦးတင်မောင်၊ ဖာဇူး အာမက်၊ ဦးကျော်မင်း (ဇူးရိန်း) နှင့် အီဗရာဟင် (ဦးချစ်လွင်) တို့ကဦးဆောင်သည်။ အစောပိုင်းတွင် ထိုပါတီကို ထောက်ခံသူများက ရိုဟင်ဂျာဟူသော စကားလုံးကို ပါတီနာမည်တွင် ထည့်သွင်းလိုခဲ့ကြသည်။

ALD နှင့် NLD နှစ်ပါတီစလုံးက NDPHR ကို ဒီမိုကရေစီလိုလားသောပါတီအဖြစ် လက်တွဲဆောင်ရွက်ရန်အရေးကို လက်ခံကြသည်။ သို့ရာတွင် NDHR ကို ရိုဟင်ဂျာအမျိုးသားရေး လှုပ်ရှားမှုအသွင်ဖြင့် လက်မခံနိုင်ပေ။ ရိုဟင်ဂျာပြဿနာနှင့် ပတ်သက်၍ ရခိုင်ပြည်နယ်မြောက်ပိုင်းရှိ နိုင်ငံရေးတက်ကြွလှုပ်ရှားသူများကမူ အခြေအနေကို အနည်းငယ်ကွဲပြားစွာသုံးသပ်သည်။ အမျိုးသားရေးကိစ္စကို ပို၍နားလည်မှုရှိသည်ဟု ဆိုနိုင်သည်။ ရခိုင်နှင့် ရိုဟင်ဂျာနှစ်ဖက်စလုံးမှ ခေါင်းဆောင်များသည် အများအားဖြင့် တယောက်နှင့်တယောက် သိနေကြသည်။ နယ်စပ်တွင် သွားလာနေကြချိန်၌လည်း မကြာခဏလိုလို ဖြတ်သွားဖြတ်လာဆုံနေကြသည်။ ရခိုင်နှင့် ရိုဟင်ဂျာနိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုအုပ်စုနှစ်စုစလုံးတွင် အစိုးရက လူမျိုးရေးနှင့် ယဉ်ကျေးမှုအရ စိတ်ဝမ်းကွဲအောင် ဖန်တီးပြီး ရခိုင်၏ဖြစ်တည်မှုကို လျော့ထွက်အောင် ဆောင်ရွက်နေသည်ဟု ခံစားရသည်။ ဗုဒ္ဓဘာသာနှင့် မူဆလင်နှစ်ဖက်စလုံးသည် မြောက်ပိုင်းတွင်အစိုးရတပ်နှင့် လက်နက်ချင်းယှဉ်ပြီး တိုက်ခိုက်နေရသည့်အတွက် အာဏာပိုင်တို့သည် မြောက်ပိုင်းကို ရခိုင်ပြည်နယ်၏ အခြားသောအစိတ်အပိုင်းများနှင့် စိတ်ဝမ်းကွဲစေသည်ဟု ယုံကြည်ကြသည်။ အထူးသဖြင့် ရခိုင်ပြည်နယ်၏ အလယ်ပိုင်းနှင့် တောင်ပိုင်းရှိ အမ်းမြို့နယ်နှင့် သံတွဲမြို့နယ်များသည် ဗမာတို့နှင့် ပိုနီးစပ်ပြီး အညာဗမာတို့၏ နိုင်ငံရေးလွှမ်းမိုးမှု ပိုများသည်ဟု ယူဆကြသည်။ ရခိုင်ပြည်နယ်မြောက်ပိုင်းရှိ ဗုဒ္ဓဘာသာနှင့် မူဆလင်များကြား စိတ်ဝမ်းကွဲနေကြခြင်းမှာ အာရကန်အရေးကို ရှေ့ရောက်ဖို့ ကြိုးစားရာတွင် ခက်ခဲသောအတားအဆီးတစ်ခုဟု ရခိုင်ရော ရိုဟင်ဂျာကွန်ရက်များထဲမှ ခေါင်းဆောင်အတော်များများက တွေးတောကြသည်။

ရွေးကောက်ပွဲမတိုင်မီ ဦးဦးသာထွန်းကို ဖမ်းဆီးခဲ့သော်လည်း အာရကန်ဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (ALD) သည် ပြည်နယ်အတွင်း အင်အားအကြီးဆုံးပါတီ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ လူမျိုးစုငြိမ်းချမ်းရေးနှင့် ဖက်ဒရယ်ဒီမိုကရေစီကို ကြွေးကြော်ခဲ့သော ထိုပါတီသည် စုစုပေါင်း မဲဆန္ဒနယ် ၂၆ ခုတွင် အမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (NLD) က ၉ နေရာနှင့် ALD က ၁၁ နေရာ၌ အနိုင်ရရှိခဲ့သည်။ ALD ၏ အောင်ပွဲသည် တစ်နိုင်ငံလုံးအတိုင်းအတာဖြင့်ပင် အောင်မြင်မှုတစ်ခုဖြစ်သည်။ ၎င်းသည် NLD နှင့် ရှမ်းအမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ်ပြီးလျှင် တတိယမြောက် အောင်မြင်မှုအများဆုံးပါတီ ဖြစ်ခဲ့သည်။ နှစ်ပေါင်း ၂၈ နှစ်ကြာ ပျောက်ကွယ်သွားပြီးနောက် အာရကန်အမျိုးသားရေးသည် နိုင်ငံရေးနယ်ပယ်သို့ တရားဝင် ပြန်လည်ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။
 
ဦးဦးသာထွန်းသည် ၁၉၉၁ ခုနှစ်တွင် အကျဉ်းထောင်၌ ကွယ်လွန်ခဲ့ပြီး ALD၊ ကရင်နီအမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (KNLD) နှင့် လူ့အခွင့်အရေးဆိုင်ရာ အမျိုးသားဒီမိုကရက်တစ်ပါတီ (NDPHR) တို့ကို ၁၉၉၂ ခုနှစ်တွင် တရားမဝင်အဖွဲ့အစည်းများအဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ALD မှ ရသေ့တောင်မြို့နယ်၏ ရွေးကောက်ခံလွှတ်တော်အမတ် ဦးသာနိုးနှင့် NLD မှ သံတွဲမြို့နယ်၏ လွှတ်တော်အမတ် ဦးထွန်းရီတို့ နှစ်ဦးစလုံး ပြည်ပသို့ ထွက်ပြေးတိမ်းရှောင်ခဲ့ရသည်။ မွတ်စလင်များ၏ ထောက်ခံမှုကိုရရှိသော NDPHR လည်း အလားတူ ပြင်းထန်စွာ ဖိနှိပ်ခံခဲ့ရသည်။ စစ်တွေမြို့မှ NDPHR ပါတီ၏ ရွေးကောက်ခံလွှတ်တော်အမတ် ဦးကျော်လှအောင်သည် ၁၄ နှစ် ထောင်ဒဏ်ချမှတ်ခံခဲ့ရပြီး ဘူးသီးတောင် မဲဆန္ဒနယ်မြေ (၁) မှ ရွေးကောက်တင်မြှောက်ထားသော လွှတ်တော်အမတ် ဦးကျော်မင်းမှာ သုံးလခန့် အချုပ်ခံခဲ့ရသည်။
 
တပ်မတော်သည် ၁၉၉၁-၉၂ ခုနှစ်များတွင် စစ်ဆင်ရေးများ အကြီးအကျယ် ဆင်နွှဲကာ လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့များကို နှိမ်နင်းခဲ့သည်။ ထိုသို့ နှိမ်နင်းရာတွင် ပထမဦးဆုံး ပစ်မှတ်ထားခံရသောအဖွဲ့မှာ ခိုင်ရာဇာ၏ ရခိုင်တပ်မတော် (AA) ဖြစ်သည်။ ၁၉၉၁ ခုနှစ် ဧပြီလအတွင်း ပေါက်တောမြို့နယ်သို့ ရှေ့ပြေးတပ်ဖွဲ့တစ်ခု ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။ ထိုတပ်ဖွဲ့ကို နှစ်ပိုင်းခွဲ၍ နောက်တစ်ဖွဲ့သည် ကုလားတန်မြစ်ကို ဖြတ်ကာ သုံးနိုင်ငံနယ်စပ်နှင့် အာရကန်အမျိုးသားညီညွတ်ရေးတပ်ဦး (NUFA) ထိန်းချုပ်ထားသော နယ်မြေထဲသို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ဒုတိယအဖွဲ့မှာ မြောက်ဦးအနီးတွင် တပ်မတော်၏ တားဆီးခြင်းကို ခံခဲ့ရသည်။ AA သည် အာရကန်နယ်မြေသို့ ရောက်ရှိလာပြီဟူသော သတင်းသည် လျင်မြန်စွာ ပျံ့နှံ့သွားခဲ့သည်။ ထိုအခါ အစိုးရတပ်များသည် ရက်သတ္တပတ်အနည်းငယ်အတွင်း မြောက်ဦး၊ ကျောက်တော်၊ ဘူးသီးတောင်၊ ရသေ့တောင်နှင့် မောင်တောမြို့နယ်များ၏ အထက်ပိုင်း မြစ်ရိုးတစ်လျှောက်တွင် နယ်မြေရှင်းလင်းရေး လုပ်ငန်းများကို စတင်ခဲ့သည်။ နိုင်ငံတော်ငြိမ်ဝပ်ပိပြားမှု တည်ဆောက်ရေးအဖွဲ့ (နဝတ) အစိုးရသည် AA နှင့် NUFA တို့မှ အဖွဲ့ဝင်များ ပေါင်းစည်းကာ ထိုမြောက်ပိုင်းနယ်စပ်ရှိ တောင်များပေါ်တွင် အခြေစိုက်စခန်းများ မတည်ဆောက်နိုင်ရန် ရည်ရွယ်ခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။

ရွေးကောက်ပွဲမတိုင်မီ ဦးဦးသာထွန်းကို ဖမ်းဆီးခဲ့သော်လည်း အာရကန်ဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (ALD) သည် ပြည်နယ်အတွင်း အင်အားအကြီးဆုံးပါတီ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ လူမျိုးစုငြိမ်းချမ်းရေးနှင့် ဖက်ဒရယ်ဒီမိုကရေစီကို ကြွေးကြော်ခဲ့သော ထိုပါတီသည် စုစုပေါင်း မဲဆန္ဒနယ် ၂၆ ခုတွင် အမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (NLD) က ၉ နေရာနှင့် ALD က ၁၁ နေရာ၌ အနိုင်ရရှိခဲ့သည်။ ALD ၏ အောင်ပွဲသည် တစ်နိုင်ငံလုံးအတိုင်းအတာဖြင့်ပင် အောင်မြင်မှုတစ်ခုဖြစ်သည်။ ၎င်းသည် NLD နှင့် ရှမ်းအမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ်ပြီးလျှင် တတိယမြောက် အောင်မြင်မှုအများဆုံးပါတီ ဖြစ်ခဲ့သည်။ နှစ်ပေါင်း ၂၈ နှစ်ကြာ ပျောက်ကွယ်သွားပြီးနောက် အာရကန်အမျိုးသားရေးသည် နိုင်ငံရေးနယ်ပယ်သို့ တရားဝင် ပြန်လည်ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။

ဦးဦးသာထွန်းသည် ၁၉၉၁ ခုနှစ်တွင် အကျဉ်းထောင်၌ ကွယ်လွန်ခဲ့ပြီး ALD၊ ကရင်နီအမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (KNLD) နှင့် လူ့အခွင့်အရေးဆိုင်ရာ အမျိုးသားဒီမိုကရက်တစ်ပါတီ (NDPHR) တို့ကို ၁၉၉၂ ခုနှစ်တွင် တရားမဝင်အဖွဲ့အစည်းများအဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ALD မှ ရသေ့တောင်မြို့နယ်၏ ရွေးကောက်ခံလွှတ်တော်အမတ် ဦးသာနိုးနှင့် NLD မှ သံတွဲမြို့နယ်၏ လွှတ်တော်အမတ် ဦးထွန်းရီတို့ နှစ်ဦးစလုံး ပြည်ပသို့ ထွက်ပြေးတိမ်းရှောင်ခဲ့ရသည်။ မွတ်စလင်များ၏ ထောက်ခံမှုကိုရရှိသော NDPHR လည်း အလားတူ ပြင်းထန်စွာ ဖိနှိပ်ခံခဲ့ရသည်။ စစ်တွေမြို့မှ NDPHR ပါတီ၏ ရွေးကောက်ခံလွှတ်တော်အမတ် ဦးကျော်လှအောင်သည် ၁၄ နှစ် ထောင်ဒဏ်ချမှတ်ခံခဲ့ရပြီး ဘူးသီးတောင် မဲဆန္ဒနယ်မြေ (၁) မှ ရွေးကောက်တင်မြှောက်ထားသော လွှတ်တော်အမတ် ဦးကျော်မင်းမှာ သုံးလခန့် အချုပ်ခံခဲ့ရသည်။

တပ်မတော်သည် ၁၉၉၁-၉၂ ခုနှစ်များတွင် စစ်ဆင်ရေးများ အကြီးအကျယ် ဆင်နွှဲကာ လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့များကို နှိမ်နင်းခဲ့သည်။ ထိုသို့ နှိမ်နင်းရာတွင် ပထမဦးဆုံး ပစ်မှတ်ထားခံရသောအဖွဲ့မှာ ခိုင်ရာဇာ၏ ရခိုင်တပ်မတော် (AA) ဖြစ်သည်။ ၁၉၉၁ ခုနှစ် ဧပြီလအတွင်း ပေါက်တောမြို့နယ်သို့ ရှေ့ပြေးတပ်ဖွဲ့တစ်ခု ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။ ထိုတပ်ဖွဲ့ကို နှစ်ပိုင်းခွဲ၍ နောက်တစ်ဖွဲ့သည် ကုလားတန်မြစ်ကို ဖြတ်ကာ သုံးနိုင်ငံနယ်စပ်နှင့် အာရကန်အမျိုးသားညီညွတ်ရေးတပ်ဦး (NUFA) ထိန်းချုပ်ထားသော နယ်မြေထဲသို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ဒုတိယအဖွဲ့မှာ မြောက်ဦးအနီးတွင် တပ်မတော်၏ တားဆီးခြင်းကို ခံခဲ့ရသည်။ AA သည် အာရကန်နယ်မြေသို့ ရောက်ရှိလာပြီဟူသော သတင်းသည် လျင်မြန်စွာ ပျံ့နှံ့သွားခဲ့သည်။ ထိုအခါ အစိုးရတပ်များသည် ရက်သတ္တပတ်အနည်းငယ်အတွင်း မြောက်ဦး၊ ကျောက်တော်၊ ဘူးသီးတောင်၊ ရသေ့တောင်နှင့် မောင်တောမြို့နယ်များ၏ အထက်ပိုင်း မြစ်ရိုးတစ်လျှောက်တွင် နယ်မြေရှင်းလင်းရေး လုပ်ငန်းများကို စတင်ခဲ့သည်။ နိုင်ငံတော်ငြိမ်ဝပ်ပိပြားမှု တည်ဆောက်ရေးအဖွဲ့ (နဝတ) အစိုးရသည် AA နှင့် NUFA တို့မှ အဖွဲ့ဝင်များ ပေါင်းစည်းကာ ထိုမြောက်ပိုင်းနယ်စပ်ရှိ တောင်များပေါ်တွင် အခြေစိုက်စခန်းများ မတည်ဆောက်နိုင်ရန် ရည်ရွယ်ခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။

ပထမဆုံး စစ်ဆင်ရေးတွင် ပစ်မှတ်ထားခံခဲ့ရသူများမှာ ဒေသခံ ရခိုင်လူမျိုးများဖြစ်ပြီး ရွာပေါင်း ဒါဇင်နှင့်ချီ၍ ရွှေ့ပြောင်းခံခဲ့ရသည်။ ထို့နောက် တပ်မတော်၏ နောက်ထပ် ထိုးစစ်ဆင်မှုတွင် အဆိုးရွားဆုံး ခံခဲ့ရသူများမှာ မွတ်စလင်များ ဖြစ်ခဲ့သည်။ "ပြည်သာယာယာစစ်ဆင်ရေး" တွင် အစိုးရတပ်များသည် ပိုမိုဝေးလံသော မြောက်ပိုင်းသို့ ချီတက်လာပြီး ရိုဟင်ဂျာသွေးစည်းညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ (RSO) ကို တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ ၁၄ နှစ်အတွင်း ဒုတိယအကြိမ်အဖြစ် ဒုက္ခသည်များ အကျပ်အတည်းနှင့် ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည်။ တပ်မတော်၏ ထိုးစစ်ဆင်မှုများကို ရှောင်ရှားရန် နယ်စပ်ကိုဖြတ်၍ ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နိုင်ငံသို့ မွတ်စလင်ဒုက္ခသည်ပေါင်း ၂၆၀,၀၀၀ ခန့် ထွက်ပြေးခဲ့ကြသည်။

CPA ၏ အဖွဲ့ခွဲတစ်ခုသည် ၁၉၉၄ ခုနှစ်တွင် ခွဲထွက်ခဲ့ပြီး NUFA အပါအဝင် အခြားသော တော်လှန်ရေးအဖွဲ့များနှင့် ပေါင်းစည်းကာ ရခိုင်ပြည်အမျိုးသားညီညွတ်ရေးပါတီ (National United Party of Arakan; NUPA) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် CPA မှ ကျန်ရစ်သူအချို့သည် CPA ကို ဖျက်သိမ်းကာ NUPA နှင့်ပေါင်းစည်းခဲ့သည်။

၁၉၉၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် NUPA-KNU အဖွဲ့သည် ထိုင်းနိုင်ငံနယ်စပ်မှ လက်နက်များကို စက်လှေနှစ်စီးအပြည့်တင်လာခဲ့ပြီး ကပ္ပလီပင်လယ်ထဲမှ လန်းဖောကမ်း (Landfall Island) သို့ ရွက်ယူခဲ့ကြသည်။ ထိုခရီးစဉ်တွင် အိန္ဒိယထောက်လှမ်းရေးအဖွဲ့မှ မြန်မာတွင်မွေးဖွားခဲ့သော လူတစ်ယောက်၏ အကူအညီကိုရခဲ့ကြသည်။ လန်းဖောကမ်းသို့ ရောက်သောအခါ အိန္ဒိယလုံခြုံရေးတပ်များမှ အဖွဲ့ဝင်များဟု ယူဆရသူများက NUPA စစ်ဦးစီးချုပ် ခိုင်ရာဇာကို လုပ်ကြံပြီး အဖွဲ့ဝင်များကို ဖမ်းဆီးထားလိုက်ကြသည်။ အိန္ဒိယအစိုးရ မည်သို့ပါဝင်ခဲ့သည်ဆိုခြင်းနှင့် ပတ်သက်၍ အငြင်းပွားစရာများ ဆက်လက်ရှိနေခဲ့သည်။ ကျန်ရှိသော NUPA နှင့် KNU အဖွဲ့ဝင် ၃၄ ဦးမှာ ကပ္ပလီကျွန်းများပေါ်တွင် ဆယ်စုနှစ်တခုမျှ ချုပ်နှောင်ထားခြင်း ခံခဲ့ရသည်။ ထို့နောက် ၎င်းတို့ကို ကာလကတ္တားမြို့သို့ အမှုဆိုင်ရန် ခေါ်သွားကာ နောက်ဆုံးတွင် ၂၀၁၁ ခုနှစ်ရောက်မှ UNHCR ၏ တောင်းဆိုမှုကြောင့် လွတ်မြောက်ခဲ့သည်။ အိန္ဒိယက လှည့်စားခဲ့သည်ဟူသောအတွေးက NUPA ခေါင်းဆောင်များကို အကြီးအကျယ် စိတ်ထိခိုက်စေသည်။ NUPA မှာ အဖွဲ့အစည်းအနေနှင့် ယခင်ရခဲ့ဖူးသော အင်အားကို ပြန်မရတော့ပေ။ ၂၀၂၀ ဒီဇင်ဘာလတွင် NUPA/AA မျက်နှာစုံညီ အစည်းအဝေးမှ ဗဟိုကော်မတီ အများစု သဘောတူညီချက်ဖြင့် (NUPA/AA) ကိုဖျက်သိမ်းလိုက်ကာ ရက္ခိုင့်အမျိုးသား အဖွဲ့ချုပ်/ရက္ခိုင့်တပ်တော် (ULA/AA) နှင့် ပူးပေါင်းလိုက်သည်။

၂၀၀၀ ခုနှစ်အတွင်း အာရကန်နိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုများကို ပြန်လည်အားဖြည့်ပစ်ရန် အဖွဲ့အစည်းအသီးသီးက ကြိုးပမ်းခဲ့ကြသည်များထဲတွင် အဖြစ်အပျက်ခြောက်ခုမှာ

1. NUPA လက်နက်ကိုင်တိုက်ပွဲဝင်မှုများကို အရှိန်ပြန်တင်ရန် ကြိုးစားခဲ့ခြင်း
2. ပါတီနိုင်ငံရေးပြန်လည်အသက်ဝင်အောင် ALD ကြိုးစားခဲ့ခြင်း
3. MUPA နှင့် လက်နက်ကိုင်ရိုဟင်ဂျာအဖွဲ့များ မဟာမိတ်ဖွဲ့ရာတွင် မအောင်မြင်ခြင်း
4. ယနေ့ ရခိုင်ပြည်အမျိုးသားကောင်စီဟု သိကြသောအဖွဲ့ကို ဖွဲ့စည်းပြီး လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့များနှင့် လက်နက်ကိုင်နိုင်ငံရေးထဲကမဟုတ်သောအဖွဲ့များအားလုံးကို စုစည်းရန် ကြိုးစားခြင်း
5. အရပ်ဘက်လူ့အဖွဲ့အစည်းများ၏ တက်ကြွလှုပ်ရှားမှုများ အရှိန်ရလာခြင်း
6. UNLA/AA နိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုအသစ်အဖြစ် ပေါ်ပေါက်လာခြင်း

၂၀၀၀ ခုနှစ်တွင် ARNO နှင့် NUPA ခေါင်းဆောင်များ ပူးပေါင်းပြီး Arakan Independence Alliance (AIA) အဖွဲ့ဟူ၍ ဖွဲ့စည်းသောအခါတွင် နောက်ထပ်အကူးအပြောင်းတစ်ခုကို မြင်လာရသည်။ ထိုဖြစ်ရပ်မှာ ၁၉၄၈ လွတ်လပ်ရေးရပြီးကတည်းက ပထမဆုံးအကြိမ်အဖြစ် ရခိုင်-ရိုဟင်ဂျာအင်အားစု ထပ်မံပေါ်ထွက်လာခြင်းဖြစ်သည်။ ထိုအဖွဲ့အစည်းနှစ်ခုစလုံးက နောင်တွင် စစ်ရေးလှုပ်ရှားမှုများကို ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ခဲ့ကြသည်။ ၎င်းတို့က လူမျိုးစုနှစ်ခုကြား နားလည်မှုပိုမိုရရှိလာရေး အဓိကဦးစားပေးသည်။ နယူးယောက်မြို့  ၂၀၀၁ စက်တင်ဘာလ ၉/၁၁ တိုက်ခိုက်မှုအပြီးတွင် လူမျိုးစုနှစ်ဖက်ကြား တင်းမာမှုများ မြင့်တက်လာသည့်အနေအထားကို တွဲဖက်ကြေညာချက်များထုတ်၍ ရပ်ရွာလူထုက သတိထားမိအောင် ထိုအဖွဲ့နှစ်ဖွဲ့က စုပေါင်းဆောင်ရွက်ခဲ့ကြသည်။ AIA က ကြေညာခဲ့ပုံမှာ “AIA သည် အာရကန်လူ့အဖွဲ့အစည်း၏ စုံလင်သော လူမျိုးများနေထိုင်ကြသည့် ဓလေ့ကို ကောင်းစွာထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်သွားပြီး အာရကန်မြေပေါ်တွင် နေထိုင်ကြသော လူမျိုးစုအသီးအသီး (သို့မဟုတ်) လူမျိုးစုအားလုံးကြားတွင် ငြိမ်းချမ်းစွာအတူ ယှဉ်တွဲနေထိုင်နိုင်ရေးမူကို ကျင့်သုံးသွားရန် ရည်ရွယ်သည်။ ဗုဒ္ဓဘာသာနှင့် မူဆလင်များ အတူကြိုးစားရုန်းကန်မှုများသည် ဤအာရကန်မြေကို လွတ်မြောက်ခွင့် ဆောင်ကျဉ်းပေးရာတွင် အကြွင်းမဲ့လိုအပ်သော ကိစ္စဖြစ်ကြောင်း ယုံကြည်သည်” ဟုဆိုခဲ့သည်။ နောက်နှစ်များတွင်မူ ထိုင်းနိုင်ငံနယ်စပ်တွင်ရှိသော NCUB အဖွဲ့များ၏ အမျိုးသားရင်ကြားစေ့ရေးအစီအစဉ် အစည်းအဝေးများတွင် ARNO ကိုယ်စားလှယ်များလည်း တက်ရောက်ခဲ့ကြသည်။

AIA ပေါ်ပေါက်လာသည်ကို ရခိုင်အဖွဲ့အစည်းတိုင်းက သဘောတူခဲ့ကြတော့မဟုတ်ပေ။ ဤသို့သဘောမတူခြင်းမှာ ၂၀၀၀ ခုနှစ်များအစောပိုင်းတွင် NUPA-ARNO ခေါင်းဆောင်များ ထိုင်းနယ်စပ်တွင် စစ်ရေးလေ့ကျင့်မှုစခန်းတစ်ခု စတည်ရန်ကြိုးစားချိန်၌ ALP နှင့် DPA တို့က ကန့်ကွက်ကြသောအခါ ပေါ်လွင်လာခဲ့သည်။ ထိုငြင်းဆန်မှုကို ကြုံရသည့်အချိန်ကလည်း AIA အဖွဲ့ဝင်များအတွက် ခက်ခဲသည့်အခိုက်အတန့်နှင့် တိုက်ဆိုင်နေသည်။ သုံးနိုင်ငံနယ်စပ်တွင် တပ်မတော်က စစ်ရေးလှုပ်ရှားမှုများ မြှင့်တင်လာချိန်ဖြစ်နေသည့်အပြင် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်ကလည်း စက်တင်ဘာလ ၁၁ အကြမ်းဖက်မှုဖြစ်ပွားပြီးနောက်ပိုင်းတွင် ခါတိုင်းကဲ့သို့ စစ်တကောင်းနယ်စပ်အနီးတွင် ပြည်ပြေးများနှင့် ဒုက္ခသည်များကို မမြင်ဟန်ပြုထားပြီး လွတ်လပ်စွာနေစေသည့်မူကို ရပ်တန့်ပစ်လိုက်ချိန်ဖြစ်သည်။ စက်တင်ဘာ ၁၁ တိုက်ခိုက်မှုဖြစ်ပွားပြီးနောက်ပိုင်းတွင် မြန်မာနယ်စပ်တစ်လျှောက်ရှိ လက်နက်ကိုင်အုပ်စုများထဲမှ ဂျီဟတ်ဘာသာရေးစစ်ပွဲနှင့် ဆက်စပ်နိုင်သည်ဟု ထင်ရသည့်အဖွဲ့များအား စောင့်ကြည့်မှုများလည်း တိုးမြှင့်လာခဲ့သည်။ ၂၀၀၃ ခုနှစ်အတွင်း ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်တွင်ရှိသော ARNO ၏ရုံးများကို ဝင်ရောက်စီးနင်းခံရပြီး စာရွက်စာတမ်းများကို ယူသွားသောအခါ ထိုကဲ့သို့နိုင်ငံတကာက စိုးရိမ်သောကြောင့်ဖြစ်ခြင်းမှာ သိသိသာသာပေါ်လွင်လာခဲ့သည်။ ထိုနှစ်ထဲမှာပင် ARNO ခေါင်းဆောင်များက လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးကို စွန့်လွှတ်ပြီး အငြိမ်းစားယူကာ နိုင်ငံရေးလမ်းကြောင်းမှသာ စည်းရုံးအရေးဆိုတော့မည်ဟု ဆုံးဖြတ်ခဲ့ကြသည်။ နိုင်ငံရေးတွင် သဘောထားပျော့ပြောင်းသူများ မျှော်လင့်ထားသလို ဒီမိုကရက်တစ်နိုင်ငံတော် ထူထောင်ခြင်းအားဖြင့် ရိုဟင်ဂျာပြဿနာ ဖြေရှင်းသွားလိမ့်မည်ဟု ထင်နေခြင်းက မှားနိုင်ကြောင်း ၎င်းက ယုံကြည်နေပြီဖြစ်သည်။ “ကံဆိုးတာကတော့ မဟာမိတ်ဖွဲ့လိုက်ကတည်းက ရိုဟင်ဂျာအရေးနဲ့ ပတ်သက်ပြီး ငြင်းခုံရတာတွေက ပိုပြီးအကျပ်ဘက်ကိုရောက်လာတယ်။ နှစ်ဖက်စလုံးက အစွန်းမှာရပ်နေကြတဲ့သူတွေက ရခိုင်ဘက်ကဆို ရခိုင်ကြီးစိုးရေး ဒါမှမဟုတ် ရိုဟင်ဂျာဘက်ကဆိုရင် ရိုဟင်ဂျာနယ်မြေချဲ့ထွင်ရေးကိုပဲ ဖြေရှင်းနည်းတွေလို့ ပြောနေကြတယ်။“ ပထမအဆင့်တွင် အာရကန်အမျိုးသားကောင်စီ ANC ကို ၂၀၀၄ ခုနှစ် မတ်လတွင် နယူးဒေလီ၌ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ၁၉၃၀ အကျော်တွင် ဖွဲ့စည်းခဲ့သော အာရကန်အမျိုးသားကွန်ဂရက်ကို နမူနာယူလျက် ANC အဖွဲ့အသစ်ကို လက်နက်ကိုင်ရခိုင်အဖွဲ့များရော လက်နက်ကိုင်မဟုတ်သောအဖွဲ့များပါ စုံလင်စွာ စုစည်းခဲ့သည်။ ANC ကိုဖွဲ့စည်းရာတွင် ပါဝင်ခဲ့သောအဖွဲ့များထဲ၌ (NUPA၊ ALP၊ DPA၊ ALD ပြည်ပ)၊ AASYC၊ ဗုဒ္ဓဘာသာရခိုင်သံဃာ့သမဂ္ဂ၊ အာရကန်အမျိုးသမီးများဖွံ့ဖြိုးရေးအဖွဲ့ နှင့် ရခိုင်အမျိုးသမီးများအစည်းအရုံးတို့ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ယခင်က ရည်ရွယ်ချက်အသီးသီးအတွက် ဦးတည်လှုပ်ရှားခဲ့ကြသောအဖွဲ့အစည်းအသီးသီးပါဝင်သော ကောင်စီအသစ်က ဖက်ဒရယ်ပြည်ထောင်စုထူထောင်ရေးကို ဘုံရည်မှန်းချက်အဖြစ် သဘောတူခဲ့ကြသည်။ သို့ရာတွင် ထိုအဖွဲ့၌ မူဆလင် သို့မဟုတ် ရိုဟင်ဂျာကိုယ်စားပြုမှု မပါဝင်ခဲ့ခြင်းကြောင့် ထိုအချိန်က မူဆလင်ဘက်မှ ဝေဖန်သုံးသပ်သူများက ဖြစ်တည်ခဲ့ကြခြင်းရှိသည်။ ၂၀၀၅ ခုနှစ် ဇွန်လတွင် NUPA တပ်မှူး ဦးသာကျော်ထွန်းကိုယ်တိုင် စစ်တကောင်းတောင်တန်းဒေသတွင် အဖမ်းခံခဲ့ရသည်။ ၂၀၀၆ ခုနှစ် နယူးဒေလီတွင် AMC ညီလာခံကို ကျင်းပချိန်၌ ကောင်စီ၏ အခြားအဖွဲ့ဝင်များက NUPA အား ARNO နှင့် မိတ်ဖွဲ့ထားခြင်းကို အဆုံးသတ်ရန် တောင်းဆိုကြချိန်တွင် ဤကိစ္စမှာ ပို၍ရှေ့တန်းရောက်လာခဲ့သည်။ NUPA ခေါင်းဆောင်များက ငြင်းဆန်ခဲ့ကြပြီး နောက်နှစ်နှစ်ခန့်အတွင်း စိတ်ဝမ်းကွဲစရာများ အကြိမ်ကြိမ်ပေါ်ပေါက်ခဲ့ခြင်းက NUPA ကိုရော ANC ၏ လှုပ်ရှားမှုများကိုပါ အနှောင့်အယှက်ဖြစ်စေခဲ့သည်။ ရခိုင်လက်နက်ကိုင်အတိုက်အခံနိုင်ငံရေးတွင် ANP၊ ANC နှင့် UCA ဟူသောအဖွဲ့သုံးခုက ကိုယ်စားပြုနေခြင်းဖြစ်သည်။

ANC တွင် AA ဟူသောအမည်ကို သုံးနေသည့် အဖွဲ့အစည်းနှစ်ခုရှိသည်။ ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်-အိန္ဒိယနယ်စပ်တွင်ရှိသော NUPA လည်းကောင်း၊ ထိုင်းနယ်စပ်တွင်ရှိသော AASYC လည်းကောင်း AA အမည်ကို သုံးနေကြသည်။ ဤအတောအတွင်း ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်အာဏာပိုင်များဘက်ကပေးသော ဖိအားမှာလည်း မပြတ်ကျရောက်နေပြီး ARNO နှင့် NUPA တို့ကြားမှ AIA မဟာမိတ်သဘောတူညီချက်မှာလည်း အားပျော့လာခဲ့ပြီဖြစ်သည်။

ကိစ္စများစွာမှာ နအဖ လက်ထက်တွင် စခဲ့သည်ကို ခြေရာကောက်နိုင်သည်။ အထူးသဖြင့် အိန္ဒိယ၊ တောင်ကိုရီးယားနှင့် တရုတ်စီးပွားရေးအကျိုးစီးပွားများ ရခိုင်ပြည်နယ်သို့ ရောက်လာခဲ့သည်။ NUPA ခေါင်းဆောင်များ၊ KNU တာဝန်ခံများနှင့် အခြားသော ဖြစ်စဉ်များတွင် တော်လှန်ရေးတပ်သားများကို အိန္ဒိယ အစိုးရလက်တံများမှ လုပ်ကြံသတ်ဖြတ်ခဲ့သည်ဟု ယူဆရသည့် ဖြစ်စဉ်များသည် ယင်းစီးပွားရေး အကျိုးအမြတ်များနှင့် ဆိုင်သလားဟုလည်း စဉ်းစားသူများ ရှိကြသည်။

နအဖက သဘာဝဓာတ်ငွေ့စီမံကိန်းကို ၂၀၀၀ ခုနှစ်တွင် ကိုရီးယားနှင့် အိန္ဒိယမှကုမ္ပဏီများပါဝင်သော လုပ်ငန်းစုတစ်ခုနှင့်အတူ စတင်သည်။ သို့သော် ၂၀၀၉ ခုနှစ်သို့ ရောက်သောအခါမှ သဘာဝဓာတ်ငွေ့ကို သွယ်လွှတ်မည့် ခရီးလမ်းဆုံးကို ဆုံးဖြတ်ခဲ့ကြရာ ထိုအရပ်မှ တရုတ်ပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံ ဖြစ်လာခဲ့သည်။

ကျောက်ဖြူကို ဆိပ်ကမ်းလုပ်ပြီး ကုန်းတွင်းသို့ သဘာဝဓာတ်ငွေ့သယ်ယူမှု စတင်ရာနေရာအဖြစ် အခြေချထားသောကြောင့် ရခိုင်ပြည်နယ်သည် ဘင်္ဂလားပင်လယ်အော်ရှိ သဘာဝဓာတ်ငွေ့တွင်းမှ ဓာတ်ငွေ့များကို ယူနန်ပြည်နယ် ကူမင်းမြို့သို့ သယ်ယူရန် တံခါးဝဖြစ်လာသည်။ ထို့ပြင် ထိုပိုက်လိုင်းမှာ အရှေ့အလယ်ပိုင်းမှ ရေနံဖြင့် သယ်လာသော ရေနံကို ကျောက်ဖြူကတဆင့် သယ်ယူသယ်ဆောင်ပေးမည့် ပိုက်လိုင်းလည်းဖြစ်သည်။

၂၀၀၀ ပြည့်နှစ်များအတွင်း၌ တပ်မတော်သည် အနောက်ပိုင်းတိုင်းစစ်ဌာနချုပ်ကို အဆင့်မြှင့်တင်ပြီး လုံခြုံရေးတိုးမြှင့်ခဲ့သည်။ ၂၀၀၆ ခုနှစ်တွင် တပ်ရင်းသုံးခုနှင့် တပ်စခန်းပေါင်း ၄၃ ခုကို နေရာချထားခဲ့သည်။ ရခိုင်ပြည်နယ်သည် ကချင်ပြည်နယ်ပြီးလျှင် နဝတ-နအဖ လက်ထက်၌ ဒုတိယအများဆုံး နိုင်ငံခြားရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုများ ဝင်ရောက်ရာဒေသဖြစ်သည်။ အစိုးရတပ်ဖွဲ့များ ဝင်ရောက်လာပြီး မြေယာများသိမ်းယူကာ လုံခြုံရေးအစီအမံများ ချထားပြီးသည့်အချိန်တွင်လည်း ဒေသခံများအနေနှင့် ဤစီမံကိန်းကြောင့် ၎င်းတို့မည်သို့အကျိုးကျေးဇူးရနိုင်မည်ကို မသိကြရပေ။ ဆင်းရဲဒုက္ခကြီးမားလှသော အဖြစ်များ၊ ကွဲအက်စရာများက အာရကန်လူငယ်များကို ရွေးချယ်စရာမရှိသောဘဝသို့ တွန်းပို့လိုက်ပြီး အမျိုးသားလွတ်မြောက်မှုတော်လှန်ရေးကို စတင်စေတော့သည်။

“ရက္ခိတလမ်းစဉ်” ဒဿနကို အခြေခံကာ ULA က ရခိုင်၏ ဆိုးရွားလာသောအခြေအနေကို ဤသို့ထောက်ပြခဲ့သည်။ “ဗမာကိုလိုနီအုပ်ချုပ်ရေးနှင့် လူမျိုးရေးခွဲခြားဆက်ဆံသော အစိုးရများ လက်အောက်တွင် အာရကန်လူမျိုးများသည် ဆင်းရဲခြင်း၊ တန်းတူညီမျှမရှိခြင်း၊ ငတ်မွတ်ခြင်းများဖြင့် အဆိုးကျော့ခံရထဲသို့ ရောက်ရှိသွားခဲ့ပြီး အာရကန်သည်လည်း မြန်မာနိုင်ငံတွင် အဆင်းရဲဆုံး ပြည်နယ်တစ်ခုဖြစ်လာခဲ့သည်။

၂၀၀၈ ခုနှစ်တွင် အာရက္ခဘုရင့်နိုင်ငံတော် ကျဆုံးခြင်း ၂၂၄ နှစ် ပြည့်မြောက်သောနေ့တွင် AASYC က ၁၉၄၇ ခုနှစ်မှစ၍ ဗဟိုအစိုးရအဆက်ဆက်သည် ရခိုင်ပြည်နယ်အတွင်းရှိ အခြားတိုင်းရင်းသားနှင့် ဘာသာရေးလူနည်းစုအုပ်စုများမှ ရခိုင်လူမျိုးများကို စနစ်တကျ ခွဲထုတ်ခဲ့ကြောင်း၊ ထို့အပြင် ရခိုင်မြောက်ပိုင်းနှင့် တောင်ပိုင်းကြားတွင်လည်းကောင်း၊ အမျိုးမျိုးသော တိုင်းရင်းသားနှင့် ဘာသာရေး အုပ်စုများအကြားတွင် လည်းကောင်း၊ ကျဉ်းမြောင်းသော လူမျိုးရေးနှင့် ဘာသာရေးဘက်လိုက်မှုများကို တဖြည်းဖြည်း မိတ်ဆက်ခြင်းဖြင့် အကွဲကွဲအပြားပြားဖြစ်အောင် ဖန်တီးခဲ့ကြောင်း ဖော်ပြခဲ့သည်။

လွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက်ပိုင်းကာလကို ပြန်ပြောင်းသုံးသပ်လျှင်၊ စစ်တပ်သည် အစိုးရအုပ်ချုပ်ရေး အားနည်းသော ပဋိပက္ခဇုန်များတွင် "ပြည်သူ့စစ်များ" ကို တည်ထောင်ခြင်းဖြင့် ဗဟိုအာဏာကို တိုးချဲ့ခဲ့သည်။ ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် စစ်တပ်သည် မျိုးဆက်သစ် ပြည်သူ့စစ်များနှင့် နယ်ခြားစောင့်တပ်ဖွဲ့များမှတစ်ဆင့် တနိုင်ငံလုံးတွင် ၎င်း၏တပ်ဖွဲ့ဝင်အင်အားကို တိုးမြှင့်ခဲ့သည်။

၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် ထင်ရှားသော ပြောင်းလဲမှုတစ်ခု ထင်ရှားလာခဲ့သည်။ ဒေါ်အောင်ဆန်းစုကြည် (NLD) နှင့် ဦးခွန်ထွန်းဦး (SNLD) ကဲ့သို့ ထင်ရှားသော ဒီမိုကရက်ခေါင်းဆောင်များသည် ဆက်လက်ထိန်းသိမ်းခံထားရ၏။ ရခိုင်ဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် (ALD) သည် ညီညွတ်သော တိုင်းရင်းသားများ မဟာမိတ်အဖွဲ့ (UNA) ကဲ့သို့ပင် NLD လမ်းကြောင်းဖြင့် ရွေးကောက်ပွဲကို သပိတ်မှောက်ခဲ့သည်။ မွတ်စလင်များ၏ ထောက်ခံမှုရရှိထားသော National Democratic Party for Human Rights - NDPHR လည်း ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ခြင်းမပြုရန် ရွေးချယ်ခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း၊ ဝါရင့်နိုင်ငံရေးသမား ဒေါက်တာအေးမောင်ဦးဆောင်သော ရခိုင်တိုင်းရင်းသားများ တိုးတက်ရေးပါတီ (Rakhine Nationalities Development Party - RNDP) သည် အံ့အားသင့်ဖွယ်စွာ ယှဉ်ပြိုင်ရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။ ရခိုင်လူမျိုးအများအပြားအတွက် RNDP ကို အခြားပါတီများထက် "ရခိုင်" အရေးကို ဦးစားပေးသည်ဟု ရှုမြင်ခဲ့ကြသည်။ အလားတူပင်၊ ရခိုင်၊ မြိုနှင့် ကမန် အသိုင်းအဝိုင်းမှ အချို့ပုဂ္ဂိုလ်များသည်လည်း ရွေးကောက်ပွဲတွင် ဝင်ရောက်ယှဉ်ပြိုင်ခဲ့ကြသည်။ ထို့အပြင်၊ ဦးမောင်မောင်နီဦးဆောင်သော အမျိုးသား ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေးဒီမိုကရက်တစ်ပါတီ (National Democratic Party for Development - NDPD) သည် မွတ်စလင် ရိုဟင်ဂျာများအကြားတွင် ပေါ်ပေါက်ခဲ့သည်။ USDP မှ လက်ခွဲ စီးပွားရေးလုပ်ငန်းရှင် ဦးအောင်ဇော်မင်း ဦးဆောင်သော အမျိုးသား ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေးနှင့် ငြိမ်းချမ်းရေးပါတီ (National Development and Peace Party - NDPP) သည် ဒေသတွင်း နိုင်ငံရေးဩဇာအနည်းငယ်သာ ရှိခဲ့သည်။

နအဖ အစိုးရသည် ဂီရိမုန်တိုင်း ရခိုင်ကမ်းရိုးတန်းကို ဝင်ရောက်တိုက်ခတ်ပြီး မကြာမီတွင် ရခိုင်တိုင်းရင်းသားများ တိုးတက်ရေးပါတီ (RNDP) ၏ ရွေးကောက်ပွဲရွှေ့ဆိုင်းရန် တောင်းဆိုမှုကို ပယ်ချခဲ့သည်။ ကုလသမဂ္ဂ၏ ခန့်မှန်းချက်များအရ လူပေါင်း ၇၀၀,၀၀၀ ခန့် အိုးအိမ်မဲ့ဖြစ်ခဲ့ပြီး ၁၀၀ ကျော် သေဆုံးခဲ့သည်။
 
ရွေးကောက်ပွဲတွင် RNDP သည် ရခိုင်ပြည်နယ်တွင် မဲအများစုကို အနိုင်ရရှိခဲ့ပြီး၊ လွှတ်တော်အဆင့်ဆင့်တွင် ကိုယ်စားလှယ်နေရာ ၃၃ နေရာ ရရှိခဲ့ကာ၊ အမျိုးသားအဆင့်တွင် လွှတ်တော်အမတ်ဦးရေအရ စတုတ္ထအကြီးဆုံးပါတီ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ RNDP သည် ရခိုင်ပြည်နယ် လွှတ်တော်တွင်လည်း အများဆုံးနေရာကို ရရှိခဲ့ပြီး၊ တနိုင်ငံလုံးတွင် တိုင်းရင်းသားပါတီတခုက အများဆုံးနေရာရရှိခဲ့သည့် တခုတည်းသော ပြည်နယ်ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ထို့အပြင် RNDP သည် ရန်ကုန်တိုင်းဒေသကြီးတွင် ရခိုင်ရေးရာ လွှတ်တော်အမတ်နေရာတခုကိုလည်း အနိုင်ရရှိခဲ့သည်။

USDP ၏ လွှတ်တော်ကိုယ်စားလှယ်လောင်းများတွင် ရိုဟင်ဂျာ မွတ်စလင်ခေါင်းဆောင် ဦးရွှေမောင်နှင့် စီးပွားရေးလုပ်ငန်းရှင် ဦးအောင်ဇော်ဝင်းတို့ ပါဝင်ခဲ့သည်။ USDP သည် ရခိုင်ပြည်နယ်အတွက် ချင်းတိုင်းရင်းသားရေးရာ ဝန်ကြီးနေရာနှင့် ဧရာဝတီတိုင်းဒေသကြီးတွင် ရခိုင်လွှတ်တော်အမတ်နေရာ တခုကိုလည်း အနိုင်ရရှိခဲ့သည်။

၂၀၁၂ ခုနှစ် မေလတွင် ရခိုင်ပြည်နယ်အလယ်ပိုင်း၊ ရမ်းဗြဲမြို့နယ်တွင် မွတ်စလင်သုံးဦးက ဗုဒ္ဓဘာသာဝင် အမျိုးသမီးတဦးကို မုဒိမ်းကျင့်သတ်ဖြတ်သည်ဟု သတင်းပြန့်ပြီးနောက်ပိုင်း လူမျိုးရေးအကြမ်းဖက်မှုများ ရုတ်တရက် ပေါ်ပေါက်ခဲ့သည်။ နောက်ဆက်တွဲ ရက်သတ္တပတ်များတွင် အဓိကရုဏ်းများသည် မြောက်ဘက်သို့ လျင်မြန်စွာ ပျံ့နှံ့သွားပြီး မောင်တော၊ ဘူးသီးတောင်နှင့် စစ်တွေမြို့များတွင် အခြားမွတ်စလင်များကိုလည်း ပစ်မှတ်ထားခဲ့သည်။ ၂၀၁၂ ခုနှစ်ကုန်တွင် လူပေါင်း ၁၉၀ ခန့် သေဆုံးခဲ့ကြောင်း မှတ်တမ်းတင်ထားပြီး၊ အများစုမှာ မွတ်စလင်များဖြစ်ကာ၊ လူပေါင်း ၁၀၀,၀၀၀ ခန့် အိုးအိမ်မဲ့ဖြစ်ခဲ့ပြီး၊ အများစုမှာ မွတ်စလင်များဖြစ်သည်။

နိုင်ငံတကာ၏ ဖိအားပေးမှုကြောင့် ဦးသိန်းစိန်အစိုးရသည် ၂၀၁၂ ခုနှစ် သြဂုတ်လအတွင်း ရခိုင်ပြည်နယ်တွင် ဖြစ်ပွားခဲ့သော အကြမ်းဖက်မှုများ စုံစမ်းစစ်ဆေးရန် ကော်မရှင်တခုကို ခန့်အပ်ခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ယင်းမတိုင်မီ ဇွန်လတွင် ဦးသိန်းစိန်သည် António Guterres နှင့် တွေ့ဆုံစဉ် အစိုးရ၏ ရပ်တည်ချက်ကို ကြိုတင်ပြောကြားခဲ့ပြီး၊ အစိုးရအနေဖြင့် ရိုဟင်ဂျာများကို မြန်မာနိုင်ငံ၏ ဌာနေတိုင်းရင်းသားများအဖြစ် အသိအမှတ်မပြုနိုင်ကြောင်းနှင့် ဆန္ဒရှိသော တတိယနိုင်ငံများသို့ ၎င်းတို့ကို ပြောင်းရွှေ့ရန် အကြံပြုခဲ့သည်။ ကော်မရှင်၏ အစီရင်ခံစာတွင် ထင်ဟပ်နေသော အစိုးရ၏ အသိအမှတ်မပြုရေး မူဝါဒသည် "ဘင်္ဂါလီ" ဟူသော ဝေါဟာရကို မကြာခဏ အသုံးပြုခဲ့သည် (၆၂၂ ကြိမ်ခန့်)၊ နိုင်ငံခြားသားများကို ဆိုလိုခြင်းဖြစ်ပြီး၊ တရားဝင်အသိအမှတ်မပြုသူများ၏ ထိုအမည်ကို မြှင့်တင်ရန် လှုံ့ဆော်မှုများကြောင့် "ရိုဟင်ဂျာ" ဟူသောအမည်ကို ရှောင်ရှားခဲ့ကြောင်း ရှင်းပြခဲ့သည်။ လေးနှစ်ခန့်အကြာတွင် ကုလသမဂ္ဂ အထွေထွေအတွင်းရေးမှူးဟောင်း ကိုဖီအာနန်ဦးဆောင်သော ဒုတိယမြောက် စုံစမ်းစစ်ဆေးမှုတစ်ခုက မတူညီသော လေ့လာတွေ့ရှိချက်များကို ပေးခဲ့ပြီး၊ ၂၀၁၂ ခုနှစ်၏ အဖြစ်အပျက်များသည် တိုင်းရင်းသားအုပ်စုနှစ်ခုကြားတွင် နောင်တွင် ဖြစ်ပေါ်လာမည့် အဓိကပဋိပက္ခ၏ အစဖြစ်ကြောင်း သတိပေးခဲ့သည်။ အမျိုးမျိုးသော တိုင်းရင်းသားများမှ မွတ်စလင်များကို မြို့များမှ နှင်ထုတ်ခဲ့ပြီး၊ လူပေါင်း ၁၂၀,၀၀၀ ခန့် အိုးအိမ်မဲ့ဖြစ်ကာ လှုပ်ရှားသွားလာခွင့် ကန့်သတ်ထားသော ဒုက္ခသည်စခန်းများတွင် ပိတ်မိနေခဲ့သည်။ ရခိုင် နှင့် အခြားတိုင်းရင်းသားအုပ်စုများသည်လည်း အိုးအိမ်စွန့်ခွာထွက်ပြေးရခြင်းနှင့် ဆုံးရှုံးမှုများ ကြုံတွေ့ခဲ့ရကြောင်း တင်ပြခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း လူမှုရေးကွဲပြားမှုများကို ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းမည့်အစား၊ အာဏာပိုင်များ၏ ကာကွယ်ရေးအာရုံစိုက်သော တုံ့ပြန်မှုများသည် အုပ်စုနှစ်ခုကို ပိုမိုကင်းကွာစေခဲ့သည်။ ၂၀၁၂ ခုနှစ် ဇွန်လတွင် ကြေညာခဲ့သော အရေးပေါ်အခြေအနေကို ၂၀၁၆ ခုနှစ် မတ်လအထိ ရုပ်သိမ်းခဲ့ခြင်းမရှိပေ။ ကော်မရှင်က "အစိုးရသည် တိုင်းရင်းသားခွဲခြားမှုကို တက်ကြွစွာ အားပေးခဲ့ပြီး၊ နယ်မြေတည်ငြိမ်ရေးနှင့် လုံခြုံရေးကို အုပ်စုနှစ်ခုကို ခွဲခြားခြင်းဖြင့်သာ ရရှိနိုင်သည်ဟု ဆိုကာ ၎င်းကို တရားဝင်အောင် လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်" ဟုဆိုသည်။ နောက်တနှစ်တွင် ကုလသမဂ္ဂ၏ လွတ်လပ်သော နိုင်ငံတကာ အချက်အလက်ရှာဖွေရေးအဖွဲ့ (UN's Independent International Fact-Finding Mission) ကလည်း အလားတူ ရှုတ်ချမှုများ ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး၊ ၂၀၁၂ ခုနှစ်၏ အဖြစ်အပျက်များနှင့်ပတ်သက်၍ အစိုးရ၏ ရှင်းပြချက်သည် မမှန်ကြောင်း ငြင်းဆိုခဲ့သည်။ အဆိုပါအဖွဲ့က လူမျိုးစုအချင်းချင်း အကြမ်းဖက်မှုသည် ရုတ်တရက်ဖြစ်ပွားခဲ့ခြင်းမဟုတ်ကြောင်း ငြင်းဆိုခဲ့ပြီး၊ "ရိုဟင်ဂျာများကို လူသားအဖြစ်မှ လျှော့ချခြင်းနှင့် အမုန်းစကားများ ပျံ့နှံ့ခြင်းသည် လပေါင်းများစွာကြာအောင် ဖြစ်ပွားခဲ့သည်" ဟု စွပ်စွဲကာ၊ ရခိုင်အမျိုးသားတိုးတက်ရေးပါတီ (RNPP) အဖွဲ့ဝင်များ၊ ရခိုင်ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များနှင့် အစိုးရအဖွဲ့အစည်းများသည် လှုံ့ဆော်မှုများတွင် ပါဝင်ပတ်သက်ကြောင်း ဆိုသည်။

ထိုအချိန်က နိုင်ငံရေးအရ ရခိုင်အမျိုးသားရေးလှုပ်ရှားမှုများကို

• ရခိုင်တိုင်းရင်းသားများ တိုးတက်ရေးပါတီ (RNDP) နှင့် ရက္ခိုင့်အမျိုးသားအဖွဲ့ချုပ် (ANLD) ကဲ့သို့သော နိုင်ငံရေးပါတီများ၊
• ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (ALP)၊ ရခိုင်ပြည် လွတ်မြောက်ရေး တပ်မတော် (ULA)၊ ရခိုင်ပြည်အမျိုးသား ညီညွတ်ရေး ပါတီ (NUPA) နှင့် ရခိုင်အမျိုးသားကောင်စီ (ANC) ကဲ့သို့သော လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့များ၊
• ကြီးထွားလာနေသော ဗုဒ္ဓဘာသာအဖွဲ့အစည်းများနှင့် အရပ်ဘက်လူ့အဖွဲ့အစည်း ကွန်ရက်များအဖြစ် အကြမ်းဖျင်း ခွဲခြားနိုင်သည်။

ရခိုင်လူမျိုးများအတွက်၊ ပြည်မနှင့် ပိုမိုကင်းကွာလာသည်ဟု ပိုခံစားလာရသည်။

အစိုးရ၏ ခြေလှမ်းမှားများမှာ ၂၀၁၂ ခုနှစ် အကြမ်းဖက်မှုအပြီး နောက်ဆက်တွဲအခြေအနေ ကိုင်တွယ်မနိုင်မှုနှင့် ဦးသိန်းစိန်၏ ငြိမ်းချမ်းရေးလုပ်ငန်းစဉ်တွင် အားလုံးပါဝင်နိုင်သည့် အခွင့်အလမ်းများ မရှိခြင်းတို့ဖြစ်သည်။ ဦးသိန်းစိန်၏ သမ္မတသက်တမ်းအတွင်း၊ ဆွေးနွေးသူများသည် အစ္စလာမ်အစွန်းရောက် ဝါဒနှင့် ဗမာ လူမျိုးကြီးဝါဒဟူသော အဓိကကြောက်ရွံ့မှုနှစ်ခုကို မကြာခဏ ဆွေးနွေးခဲ့ကြသည်။ ရခိုင်အမျိုးသားပါတီ (ANP) သည် ၂၀၁၂ ခုနှစ် အစိုးရနှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး ဆွေးနွေးမှုများအတွင်း ဤစိုးရိမ်မှုများကို ဖော်ပြခဲ့သည်။

အစိုးရက ဤအခြေအနေကို မည်သို့ ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းခဲ့သနည်း။

ပထမဦးစွာ၊ ၂၀၁၄ ခုနှစ် လူဦးရေနှင့် အိမ်အကြောင်းအရာ သန်းခေါင်စာရင်းတွင် ရိုဟင်ဂျာ (Rohingya) များ မပါဝင်ခဲ့ပါ။ ဒုတိယအနေဖြင့် နောက်တစ်နှစ်တွင် အစိုးရသည် မွတ်စလင်အများအပြား ကိုင်ဆောင်ထားသော ယာယီမှတ်ပုံတင်ကတ်ပြားများဖြစ်သည့် အဖြူရောင်ကတ်များကို ရုပ်သိမ်းခဲ့သည်။ တတိယအနေဖြင့် ဦးသိန်းစိန်၏ သက်တမ်းမကုန်ဆုံးမီပင်၊ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်မဟုတ်သူများ၏ လူမှုရေးနှင့် အသိုင်းအဝိုင်း မင်္ဂလာဆောင် အိမ်ထောင်ပြု ကိစ္စရပ်များအပေါ် အစိုးရ၏ ထိန်းချုပ်မှုကို တိုးမြှင့်ပေးသည့် အမျိုးဘာသာသာသနာ ကာကွယ်စောင့်ရှောက်ရေးဥပဒေ (Protection of Race and Religion Laws) လေးခုကို ပြဋ္ဌာန်းခဲ့သည်။ စတုတ္ထအနေဖြင့် စစ်တပ်စခန်းများကို တိုးချဲ့ခဲ့ပြီး နယ်ခြားလုံခြုံရေးတပ်ဖွဲ့များကို ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ် နယ်စပ်တလျှောက် ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းကာ တပ်ဖြန့်ခဲ့သည်။

၂၀၁၁-၂၀၁၂ ခုနှစ်ကာလသည် နိုင်ငံရေးအသွင်ကူးပြောင်းမှုနှင့် ပတ်သက်၍ မျှော်လင့်ချက်များနှင့် ခန့်မှန်းချက်များ မြင့်တက်ခဲ့သော ကာလဖြစ်သည်။ သို့သော် ကချင်ပြည်နယ်နှင့် ရှမ်းပြည်နယ်မြောက်ပိုင်းတို့နှင့် ဆင်တူစွာပင်၊ ရခိုင်ပြည်နယ်တွင် ငြိမ်းချမ်းရေးအတွက် နောက်ပြန်ဆုတ်ခဲ့ရသော အချိန်အခါလည်းဖြစ်သည်။ အစိုးရသည် အခြေအနေကို ထိရောက်စွာ ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းရန် ပျက်ကွက်ခဲ့ရုံသာမက စစ်တပ်အင်အားကိုလည်း သိသိသာသာ တိုးမြှင့်ခဲ့သည်။ တရုတ်နှင့် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နယ်စပ်များကို အပြည့်အဝ ထိန်းချုပ်နိုင်ရန်အတွက် စစ်တပ်သည် လုံခြုံရေးအစီအမံများကို ဗျူဟာမြောက်စွာ တိုးချဲ့နေသည်ဟု အတိုက်အခံခေါင်းဆောင်များက သံသယဝင်လာခဲ့သည်။

ဤအချက်မှစ၍ ဦးသိန်းစိန်၏ ငြိမ်းချမ်းရေးလုပ်ငန်းစဉ်သည် "သွေးခွဲအုပ်ချုပ်ရေး" ဗျူဟာအဖြစ် ပြောင်းလဲသွားခဲ့ခြင်း ဟုတ်မဟုတ်၊ သို့မဟုတ် ငြိမ်းချမ်းရေးဇာတ်ကြောင်းသည် သဘာဝအားဖြင့် ရှုပ်ထွေးနေခြင်း ဟုတ်မဟုတ် ဆွေးနွေးငြင်းခုံဖွယ်ရာပင်ဖြစ်သည်။ အစောပိုင်းကာလများတွင်ပင် အစိုးရ၏ ညှိနှိုင်းဖက်များကို ရွေးချယ်မှုသည် ၎င်းတို့နှစ်လိုသော အဖွဲ့အစည်းများကိုသာ ဆက်ဆံ၍ ကွဲပြားမှုများကို ဖန်တီးခဲ့သည်။ ဤပုံစံသည် ရခိုင်ပြည်နယ်နှင့် တနိုင်ငံလုံးတွင် ထင်ရှားခဲ့သည်။ အထူးသဖြင့် အရှေ့မြောက်ပိုင်းတွင် ၂၀၁၁ ခုနှစ် ဇွန်လတွင် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး သဘောတူညီချက် ပျက်ပြယ်ပြီးနောက် စစ်တပ်နှင့် ကချင်လွတ်မြောက်ရေးအဖွဲ့ (KIO) တို့အကြား တိုက်ပွဲများ ပိုမိုပြင်းထန်လာခဲ့သည်။ ဆန့်ကျင်ဘက်အနေဖြင့် အစိုးရသည် ထိုင်းနယ်စပ်တလျှောက်ရှိ တိုင်းရင်းသားလက်နက်ကိုင်အဖွဲ့အစည်းများ (EAOs) နှင့် ငြိမ်းချမ်းရေးသဘောတူညီချက်များ ရရှိရန် လျင်မြန်စွာ တိုးတက်မှုရရှိခဲ့ပြီး၊ ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU) လည်း ပါဝင်သည်။ အိန္ဒိယနယ်စပ်ဒေသတွင် ချင်းအမျိုးသားတပ်ဦး (CNF) သည် ၂၀၁၂ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သည်။ အလားတူ ရွေးချယ်မှုသဘောထားဖြင့် ညှိနှိုင်းမှုများကို ရခိုင်ပြည်နယ်တွင်လည်း တွေ့ရှိခဲ့ရသည်။ စစ်တပ်သည် ရိုဟင်ဂျာအဖွဲ့များ၊ ရခိုင်အမျိုးသားကောင်စီ (ANC) သို့မဟုတ် ရခိုင်ပြည် လွတ်မြောက်ရေး တပ်မတော် (ULA) တို့နှင့် ငြိမ်းချမ်းရေးဆွေးနွေးမှုများ ပြုလုပ်ရန် ငြင်းဆန်ခဲ့သည်။ ၎င်းတို့၏ ရွေးချယ်မှုမှာ ၂၀၁၂ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သော ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (Arakan Liberation Party - ALP) ဖြစ်သည်။

ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (ALP) ၏ ဒုတိယဥက္ကဋ္ဌ ခိုင်စိုးနိုင်အောင်သည် ထိုင်းနယ်စပ်မှ စစ်တွေသို့ အစိုးရနှင့် သဘောတူညီချက် လက်မှတ်ရေးထိုးရန် ခရီးသွားခဲ့သည်။ အစိုးရအနေဖြင့် ရခိုင်နယ်မြေတွင် လက်နက်ကိုင်လှုပ်ရှားမှုများရှိကြောင်း အသိအမှတ်ပြုခြင်းသည် ပုံမှန်မဟုတ်ပေ။ ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU) ၏ မဟာမိတ်ဖြစ်သော ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (ALP) နှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးသည် လုံးဝမမျှော်လင့်ထားသည်တော့မဟုတ်ပေ။ လုပ်ခွင့်လည်း အပြည့်ရှိသည်မှာ သေချာသည်။ သို့သော်လည်း အစိုးရ၏ ရခိုင်လွတ်မြောက်ရေးပါတီ (ALP) ကို ညှိနှိုင်းဖက်အဖြစ် ရွေးချယ်မှုသည် ရခိုင်ပြည်နယ်ရှိ တက်ကြွလှုပ်ရှားသူများအတွက် စိတ်ပျက်စရာအချက်တစ်ခုဖြစ်လာခဲ့သည်၊ အကြောင်းမှာ ALP သည် ရခိုင်ပြည်နယ်အတွင်း စစ်ရေးလှုပ်ရှားမှု အနည်းငယ်သာရှိပြီး ၎င်း၏ လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့များသည် အဓိကအားဖြင့် ထိုင်းနယ်စပ်တွင် တပ်စွဲထားသောကြောင့်ဖြစ်သည်။ ALP သည် အစိုးရနှင့် ညှိနှိုင်းမှုများကို ဦးဆောင်နေသော ညီညွတ်သော တိုင်းရင်းသားလူမျိုးများ ဖက်ဒရယ်ကောင်စီ (United Nationalities Federal Council - UNFC) ၏ အဖွဲ့ဝင်လည်း မဟုတ်ပေ။ ထင်ရှားသည်မှာ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး သဘောတူညီချက်သည် ALP ခေါင်းဆောင်များအတွက် အလားအလာများကို သိသိသာသာ ပြောင်းလဲစေခဲ့သည်။ လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေး နှစ်ပေါင်းလေးဆယ်ခန့်အကြာတွင် ALP အား ချင်းပြည်နယ်၊ ကျောက်တော်နှင့် ပလက်ဝမြို့နယ်တို့တွင် ဆက်ဆံရေးရုံးများ ဖွင့်လှစ်ခွင့်ပြုခဲ့သည်။

အိန္ဒိယနယ်စပ်ဒေသများတွင် ALP ၏ နေရာချထားမှုသည် အငြင်းပွားဖွယ်ရာကိစ္စတစ်ခုဖြစ်ပြီး တင်းမာမှုများ၏ အရင်းအမြစ်တစ်ခုလည်းဖြစ်သည်။ ယခင်က ရခိုင်တပ်ဖွဲ့များသည် တောင်တန်းဒေသများမှ ဖြတ်သန်းသွားလာခဲ့သော်လည်း အစဉ်ရှိနေခြင်းကို အသိုင်းအဝိုင်းအုပ်စုအားလုံးက အမြဲတမ်း ကြိုဆိုခဲ့ခြင်းမဟုတ်ပေ။ ချင်းခေါင်းဆောင်များက အစိုးရ၏ ဆုံးဖြတ်ချက်နှင့်ပတ်သက်၍ ချက်ချင်း စုံစမ်းမေးမြန်းခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် ချင်းအမျိုးသားတပ်ဦး (CNF) ကလည်း ဇန်နဝါရီလ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးအပြီးတွင် ပလက်ဝမြို့နယ်၌ အခြေစိုက်စခန်းတစ်ခု ဖွင့်လှစ်ခွင့်ပြုရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။

အစိုးရ၏ လုပ်ရပ်များသည် "သွေးခွဲအုပ်ချုပ်ရေး" ဗျူဟာမြောက်ခြင်း ဖြစ်နိုင်သည်ဟူသော စိုးရိမ်မှုများကို အစပိုင်းတွင် တိတ်တဆိတ် ဆွေးနွေးခဲ့ကြပြီး၊ ALP နှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးသည် ရှေ့ပြေးခြေလှမ်းတစ်ခုဖြစ်ပြီး အခြား EAO များကိုလည်း မကြာမီ ထည့်သွင်းစဉ်းစားနိုင်သည်ဟု ကနဦးတွင် ယူဆခဲ့ကြသည်။ သို့သော်လည်း ကချင်ပြည်နယ်နှင့် ရှမ်းပြည်နယ်မြောက်ပိုင်းတို့တွင် ပဋိပက္ခများ ပိုမိုဆိုးရွားလာသည်နှင့်အမျှ သံသယများ တိုးပွားလာခဲ့သည်။ လအတော်ကြာပြီးနောက် စစ်တပ်သည် ရခိုင်အမျိုးသားကောင်စီ (ANC) သို့မဟုတ် ရခိုင်ပြည် လွတ်မြောက်ရေး တပ်မတော် (ULA) တို့ကို တန်းတူ ညှိနှိုင်းဖက်များအဖြစ် သဘောထားမည်မဟုတ်ကြောင်း ထင်ရှားလာခဲ့သည်။ တရုတ်နိုင်ငံမှလွဲ၍ နိုင်ငံတကာအသိုင်းအဝိုင်းကလည်း ဤအခြေအနေကို နှေးကွေးစွာ တုံ့ပြန်ခဲ့ပြီး၊ ၂၀၁၂ ခုနှစ် အကြမ်းဖက်မှုအပေါ်တွင်သာ လွန်ကဲစွာအာရုံစိုက်နေခြင်းနှင့် နိုင်ငံခြားအလှူရှင်များက ထောက်ပံ့ပေးနေသော ငြိမ်းချမ်းရေးလုပ်ငန်းစဉ်အပေါ် အနောက်တိုင်းအစိုးရများစွာ၏ ယုံကြည်မှု လွန်ကဲနေခြင်း တို့ကြောင့် ဖြစ်သည်။ အခြေခံအားဖြင့် မြန်မာအစိုးရ၏ ငြိမ်းချမ်းရေးလုပ်ငန်းစဉ်မှ ဖယ်ထုတ်ခံခဲ့ရသူများကို ပြဿနာရှိသူများအဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့ကြသည်။ အစိုးရကို ထောက်ခံရင်း အပစ်ရပ်၍ စီးပွားဖက်လုပ်ကြဖို့ကိုသာ တွန်းခဲ့သည်။

၂၀၁၄ ခုနှစ် မေလတွင် ကျောက်ဖြူ၌ ကျင်းပသော ရခိုင်အမျိုးသားညီလာခံသည် ၁၉၆၀ ပြည့်လွန်နှစ်များ အစောပိုင်းမှစ၍ ရခိုင်ပြည်နယ်တွင် အကြီးဆုံး နိုင်ငံရေး စုဝေးမှုဖြစ်ပြီး ရွေးကောက်ပွဲနိုင်ငံရေးမှ ပုဂ္ဂိုလ်များနှင့် လက်နက်ကိုင် အတိုက်အခံအဖွဲ့များ၏ ထောက်ခံသူများလည်း ပါဝင်ခဲ့သည်။ တည်ငြိမ်မှု မရှိတော့ခြင်းကို ရှေ့ပြေးနိမိတ်ပြသော စိုးရိမ်ဖွယ်ရာ အကြောင်းအရာ နှစ်ခုကို ဆွေးနွေးခဲ့ကြသည်။ လုံခြုံရေးနှင့် စီးပွားရေးတို့ဖြစ်သည်။ စစ်ရေးရှုထောင့်မှ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များကို ကာကွယ်ရန် ရခိုင်အမျိုးသားကာကွယ်ရေးတပ်ဖွဲ့ (Rakhine National Defence Force) ဖွဲ့စည်းရန် အဆိုပြုခဲ့သည်။ စီးပွားရေးအရ ဆွေးနွေးမှုတွင် ရခိုင်ပြည်နယ် သဘာဝအရင်းအမြစ် ထုတ်ယူမှုမှ မျှတသော အကျိုးအမြတ် ဝေစုရရှိရေးကို အဓိကထားခဲ့သည်။ တရုတ်နှင့် အိန္ဒိယ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုများနှင့်ပတ်သက်၍ ဒေသခံတို့၏ အမြင်များကို လျစ်လျူရှုထားသည်ဟု ခံစားရသော ညီလာခံ ကိုယ်စားလှယ်များသည် မိမိတို့လူမျိုးများအတွက် ၅၀ ရာခိုင်နှုန်းကို တောင်းဆိုခဲ့သည်။ သုံးလခန့်အကြာတွင် ကျောက်ဖြူ၌ ဆန္ဒပြသူများသည် တရုတ်နိုင်ငံ ယူနန် (Yunnan) ပြည်နယ်နှင့် ဆက်သွယ်မည့် အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၂၀ ဘီလီယံတန်ဖိုးရှိသော ရထားလမ်းတည်ဆောက်ရေး စီမံကိန်းကို ရပ်တန့်ခဲ့သည်။

ယခုကာလ ရခိုင်ပြည်တွင် ဩဇာအရှိဆုံး အဖွဲ့မှာ United League of Arakan (ULA) နှင့် Arakan Army (AA) ဖြစ်သည်။

UNLA/AA ကို ကချင်ပြည်နယ် လိုင်ဇာ၌ ၂၀၀၉ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၀ရက်နေ့တွင် KIO/KIA အကူအညီဖြင့် ရခိုင်ရဲဘော် ၂၆ ဦးမှ အစပြုကာ စတင်ဖွဲ့စည်းသည်။ မူလတွင် KIA နှင့်အတူ စစ်ဆင်ရေးများ ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး ကိုးကန့်တိုက်ပွဲတွင်လည်း ပါဝင်ခဲ့သည်။ ၂၀၁၅ ခု မတ်လတွင် ပလက်ဝဘက်သို့ ဆင်းလာပြီးနောက် ဗမာစစ်တပ်နှင့် စတင်တိုက်ပွဲဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ NCA တွင် ရခိုင့်တပ်တော် AA ကို တိုင်းရင်းသားလက်နက်ကိုင် တော်လှန်ရေးအဖွဲ့အဖြစ် အသိအမှတ်မပြုခဲ့ပေ။ ၂၀၁၉ ဇန်နဝါရီတွင် ဘူးသီးတောင်မြောက်ပိုင်း၌ တိုက်ပွဲများပျံ့နှံ့လာပြီး နိုင်ငံတော်သမ္မတရုံးမှ အစွမ်းကုန် ချေမှုန်းရန် ညွှန်ကြားခဲ့သည်။ ၂၀၁၉ ဧပြီတွင် စစ်သင်တန်းပေးပြီး စစ်သား တသောင်းကျော် ရှိသည်ဟု ထုတ်ဖော်ပြောဆိုခဲ့သည်။ ၂၀၁၉ ခု ဇွန်လ ၂၁ရက်နေ့တွင် ရခိုင်ကို အင်တာနက် ဖြတ်တောက်ခဲ့သည်။ မတ်လ ၂၃ ရက်နေ့တွင် စစ်တပ်နှင့် အစိုးရမှ AA ကို မတရားအသင်းကြေငြာခဲ့ပါသည်။ ၂၀၂၀ ရွေးကောက်ပွဲတွင် စစ်များကိုအကြောင်းပြကာ ရခိုင်ဒေသ၏ ၇၃ ရာနှုန်းမဲပေးခွင့်မရခဲ့ပေ။ 
 
သမိုင်းဝင် ရခိုင်ဒေသသည် အဓိကအားဖြင့် စိုက်ပျိုးရေး အားကောင်းခြင်း၊ ဘင်္ဂလားပင်လယ်အော် တလျှောက် ငါးဖမ်းလုပ်ငန်း ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ခြင်း၊ သစ်တောထူထပ်သော တောင်ကုန်းဒေသများတွင် သစ်ထုတ်လုပ်ငန်း ကြီးမားခြင်းများ အခြေခံကာ ဗြိတိသျှကိုလိုနီခေတ်အတွင်း ပိုမိုတိုးချဲ့ခဲ့သော ကုန်သွယ်ရေး ကွန်ရက်များကြောင့် ကိုလိုနီစီးပွားရေးအရ (ဒေသခံများ များစွာမချမ်းသာခဲ့စေမူ) အခြေခံအဆောက်အအုံ တိုးတက်လာခဲ့သည့် ဒေသတခုဖြစ်သည်။ ရခိုင်လူမျိုးများသည် ဉာဏ်ရည်ထက်မြက်မှုကြောင့် အသိအမှတ်ပြုခံရပြီး ပညာတတ်များသည် ဗြိတိသျှအိန္ဒိယအုပ်ချုပ်ရေးအတွင်း ထင်ရှားသော အုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာ ရာထူးများကို ရရှိခဲ့ကြသည်။ ရခိုင်၏ ကုန်သွယ်ရေးလုပ်ငန်း အများစုသည် စစ်တွေသို့ ဦးတည်ခဲ့ပြီး ဗြိတိသျှအိန္ဒိယ အင်ပါယာအတွင်း ထင်ရှားသော ကုန်သွယ်ဆိပ်ကမ်းတစ်ခုအဖြစ် တဖြည်းဖြည်း ကြီးထွားလာကာ ဆန်နှင့် အမွှေးအကြိုင်များကဲ့သို့ ကုန်ပစ္စည်းများ လဲလှယ်ရာတွင် အထောက်အကူပြုခဲ့သည်။ ဤကာလအတွင်း ဗြိတိသျှအိန္ဒိယမှ ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်သူများ သိသာစွာ ဝင်ရောက်လာခဲ့ပြီး နောင်တွင် ၎င်းတို့ ပြန်ထွက်သွားသည့်တိုင် လူမျိုးရေးတင်းမာမှုများ အကြောင်းပြမှုဖြစ်လာခဲ့သည်မှာ ဝမ်းနည်းဖွယ်ဖြစ်သည်။ ယနေ့တိုင် စစ်တွေသည် ပြည်နယ်၏ အဓိက နိုင်ငံရေးနှင့် စီးပွားရေး ဗဟိုချက်အဖြစ် တည်ရှိနေဆဲဖြစ်ပြီး မောင်တောနှင့် ဘူးသီးတောင် မြောက်ပိုင်းခရိုင်များသည် ရခိုင်ပြည်နယ်မြောက်ပိုင်းတွင် လူဦးရေ အထူထပ်ဆုံးဒေသများဖြစ်လာကာ ရောနှောနေထိုင်မှုဖြင့် ထင်ရှားသည်။ ဆန့်ကျင်ဘက်အနေဖြင့် သံတွဲနှင့် ကျောက်ဖြူကဲ့သို့ မြို့များပါဝင်သော ရခိုင်အလယ်ပိုင်းနှင့် တောင်ပိုင်းသည် မကွေးနှင့် ပဲခူးရှိ ဗမာအများစုဒေသများနှင့် အရှေ့ဘက်သို့ ပိုမိုနီးကပ်သော လူမှုစီးပွားရေးနှင့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ဆက်ဆံရေးများကို တည်ဆောက်ထားသည်။

လွန်ခဲ့သော ဆယ်စုနှစ်အတွင်း အရေးပါသော အခြေခံအဆောက်အအုံ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုများတွင် ဘင်္ဂလားပင်လယ်အော်ရှိ ကမ်းလွန်ရေနံနှင့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ပိုက်လိုင်းများ တည်ဆောက်ခြင်း ပါဝင်ပြီး ၎င်းတို့သည် တရုတ်နိုင်ငံ၏ ယူနန်ပြည်နယ်အထိ ဆက်သွယ်ထားကာ တရုတ်နိုင်ငံ၏ ကျယ်ပြန့်သော စွမ်းအင်လုံခြုံရေး မဟာဗျူဟာ၏ အစိတ်အပိုင်းတခုဖြစ်သည်။ သို့သော် ဤကြီးမားသော စီမံကိန်းများမှ ဒေသခံအသိုင်းအဝိုင်းများအတွက် သိသာထင်ရှားသော အကျိုးကျေးဇူးများ ရရှိစရာမှာ ယခုအချိန်အထိ အကန့်အသတ်သာရှိသေးပြီး ရခိုင်ပြည်နယ်လူဦးရေ အများစုမှာ ရိုးရာဓလေ့အတိုင်း လယ်လုပ်ငါးဖမ်း အသက်မွေးဝမ်းကျောင်းပြုနေသော ကျေးလက်ဒေသများတွင် နေထိုင်လျက်ရှိသည်။

ပြည်နယ်အလယ်ပိုင်းဒေသတွင် တည်ရှိသော ကျောက်ဖြူ၌ တရုတ်အစိုးရက စီစဉ်ထားသည့် ရေနက်ဆိပ်ကမ်းသည် တရုတ်နိုင်ငံ၏ ရည်မှန်းချက်ကြီးမားသော ပိုးလမ်းမအစီအစဉ်၏ အရေးပါသော အချက်အချာတစ်ခုအဖြစ် တည်ရှိနေသည်။ ဤဆိပ်ကမ်းသည် ပေါ်ပေါက်လာသော အာရှတိုက်ဖြတ် ကုန်သွယ်ရေးနှင့် အခြေခံအဆောက်အအုံ စင်္ကြံများတွင် အဓိကသွေးကြောတစ်ခုဖြစ်လာရန် ရည်မှန်းထားပြီး ဒေသတွင်း ဆက်သွယ်မှုကို အလားအလာရှိစွာ ပြောင်းလဲစေနိုင်သည်။ ဤရည်မှန်းချက်ကြီးမားသော လုပ်ငန်းကို အထောက်အကူပြုရန် တရုတ်နှင့် မြန်မာအစိုးရများသည် တရုတ်-မြန်မာ စီးပွားရေးစင်္ကြံ သဘောတူညီချက်ဖြင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုကို တရားဝင်ဖြစ်စေခဲ့သည်။ ဤအသွင်ပြောင်းလဲနိုင်စွမ်းကို ပိုမိုအားဖြည့်ပေးသောအခြားအရေးပါသော စီမံကိန်းများမှာ အိန္ဒိယနိုင်ငံ၏ ကုန်းတွင်းပိတ် အရှေ့မြောက်ပိုင်းကို စစ်တွေမှတဆင့် ပင်လယ်နှင့် ဆက်သွယ်ရန် ရည်ရွယ်သော အိန္ဒိယနှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်သည့် ကုလားတန် ဘက်စုံပို့ဆောင်ရေး စီမံကိန်းနှင့် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်၍ ရည်မှန်းထားသော ကညင်ချောင်း အထူးစီးပွားရေးဇုန်နှင့် ပုဏ္ဏားကျွန်း စက်မှုဇုန်တို့ဖြစ်သည်။

လက်ရှိပဋိပက္ခများကြားမှ ဤအဓိက စီးပွားရေးအစီအစဉ်များ ဆက်လက်ဖြစ်ပေါ်လာပါက ရခိုင်ပြည်နယ်သည် ဗြိတိသျှတို့ ထွက်ခွာသွားပြီးနောက်ပိုင်း အကြီးမားဆုံးသော လူမှုစီးပွားရေး အသွင်ကူးပြောင်းမှုကိုရရှိရန် အလားအလာရှိသည်။ ကံမကောင်းစွာဖြင့် ဆက်လက်ဖြစ်ပွားနေသော ပြည်တွင်းပဋိပက္ခများသည် ဤနိုင်ငံတကာ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုများနှင့် ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေး ကြိုးပမ်းမှုများကို သိသိသာသာ ဟန့်တားထားသည်။ သို့သော် ဗြိတိသျှခေတ်ကကဲ့သို့ ဒေသခံများ ဆင်းရဲ၍ ကျန်ခဲ့ဦးမည်လား မသေချာသေးပေ။

လောလောဆယ် ၂၀၁၂ ခုနှစ် အဓိကရုဏ်းများကြောင့် လူသိန်းချီသည် ရခိုင်ပြည်နယ်အလယ်ပိုင်းရှိ စခန်းများတွင် ပြည်တွင်း၌ အိုးအိမ်မဲ့ဖြစ်ကျန်ရစ်ခဲ့သည်။ ၂၀၁၆ ခုနှစ် အကြမ်းဖက်မှုများ နောက်ပိုင်းတွင် ရိုဟင်ဂျာအရေးအခင်းသည် အထူးဆိုးရွားခဲ့ပြီး လူတစ်သန်းကျော်သည် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်သို့ ဒုက္ခသည်များ၊ ခိုလှုံခွင့်တောင်းခံသူများအဖြစ် ထွက်ပြေးခဲ့ကြသည်။ ပြည်နှင်ဒဏ်ခံရသူများသည် ရခိုင်နှင့် ရိုဟင်ဂျာ အမျိုးသားရေးလှုပ်ရှားမှုများအတွက် နိုင်ငံတကာစင်မြင့်တွင် ပိုမိုထင်ရှားသော အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ခဲ့ကြသည်။ ၂၀၁၉ ခုနှစ်မှစ၍ ရခိုင်ပြည် လွတ်မြောက်ရေး တပ်မတော် (ULA) နှင့် မြန်မာစစ်တပ်တို့အကြား တိုက်ပွဲများကြောင့် ရခိုင်ပြည်နယ် မြောက်ပိုင်းတွင် ရခိုင်၊ ချင်းနှင့် မြိုလူမျိုး ၉၀,၀၀၀ ကျော် အိုးအိမ်မဲ့ဖြစ်ခဲ့ရသည်။ ဤပဋိပက္ခများသည် ရာနှင့်ချီသော ကျောင်းများ ပိတ်သိမ်းစေခဲ့ပြီး ထောင်နှင့်ချီသော လူငယ်များသည် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်း သို့မဟုတ် ပြည်ပတွင် အခြားနေရာများသို့ ခိုလှုံခဲ့ကြသည်။

နောက်တကြိမ် စစ်အာဏာပြန်သိမ်းသော ၂၀၂၁ ဖေဖော်ဝါရီမှသည် ယနေ့ထိ AA နှင့် စစ်တပ်ကြားတွင် တိုက်ပွဲများစွာရှိခဲ့သည်။ ရှေးယခင်ကပင် ယနေ့တိုင် ရခိုင်တို့အပေါ် နိုင်ငံရေး၊ စီးပွားရေး၊ စစ်ရေး ဖိနှိပ်မှုများမှာ ယနေ့တိုင်ရှိပြီး မြန်မာနိုင်ငံတွင် အဆင်းရဲဆုံး ပြည်နယ်ဖြစ်နေဆဲပင်ဖြစ်သည်။ လက်ရှိတွင် ပြည်ပရောက် ရိုဟင်ဂျာအချို့က ဂြိုလ်တုဓာတ်ပုံအထောက်အထားများဖြင့် AA ကို ရိုဟင်ဂျာများကို ဖိနှိပ် သတ်ဖြတ်နေသည်ဟု အရေးဆိုထားသလို AA ကလည်း ရိုဟင်ဂျာများကို စစ်တပ်က အသုံးချနေသည်ဟု ဆိုသည်။ AA က ကွန်ဖက်ဒရိတ်အမြင်၊ ရခိုင်တပြည်ထောင်အမြင်များကို ထုတ်ပြောရာတွင်လည်း ရိုဟင်ဂျာ အုပ်စုများက စိုးရိမ်မှုများ ပြသနေသည်။လက်ရှိကာလတွင် ရခိုင်ဒေသအများစုကို အေအေက ထိန်းချုပ်ထားနိုင်ပြီး စစ်ကောင်စီတပ်များ အုပ်ချုပ်၍ မရတော့ပေ။ ထို့ကြောင့် စစ်တပ်အနေဖြင့် ယခုကာလတွင် ရိုဟင်ဂျာလူမျိုးစုနှင့် ရခိုင်အမျိုးသားများကို ရန်တိုက်ပေးသည့် အလုပ်များကို လုပ်နေကြပေသည်။

(ယခုစာမှာ Draft မူကြမ်းဖြစ်၍ အချက်အလက်ကို နောက်ဆုံးအကြိမ် ပြန်လည်မစစ်ဆေးရသေးပါ။)

၁၀ ရာစု ကရင်နီပြည်တွင် စိုက်ပျိုးရေး၊ ဓားလှံနှင့် ကြေးသွန်းလောင်းမှုအတတ်များ ဖွံ့ဖြိုးခဲ့ပုံကို ခရစ်ယာန်သာသနာပြုစာများတွင် တွေ့ရသည်။ ဖားစည်သွန်းလောင်းကာ အသုံးပြုခဲ့သည်တို့ကိုလည်း တွေ့ရသည်။ ဘိုးဖြူလှမင်း (ခ) ဖဘန့်မင်းဆက် ဆောင်ရီဒူမင်းက ၁၇၆၃ ၌ ဘော်လခဲမြို့တွင် ဟော်နန်းစိုက်ထူပြီး ကရင်နီနယ်များကို စုစည်းအုပ်ချုပ်သည်ဟု ဆိုပါသည်။ တဘောလျာနှင့် တခဲလျာ ချောင်းများကို အစွဲပြုကာ တဘောတခဲဟု ခေါ်ရာမှ ဘောလခဲဖြစ်လာခဲ့သည်ဟု ဆိုပါသည်။ မြန်မာမင်းဆက်တို့က ကရင်နီပြည်ကို မိမိတို့ ပိုင်သည့်ပြည်ဟု ဆိုကြသော်လည်း ကရင်နီမှတ်တမ်းများနှင့် ကတ်သိုလစ်မှတ်တမ်းများက သီးခြားဖြစ်သည်ဟု ဆိုကြသည်။

နောက်တဖန် ပဥ္စမမြောက် ဘိုးဖြူလှမင်းလက်ထက်တွင် မင်းမျိုးမင်းနွယ်တဦး (အချို့က အင်းဝမှ ဟုဆိုပြီး အချို့က မွန်-ဗမာကပြားဟုဆို) သည် နောက်လိုက်အင်အား အနည်းငယ်ဖြင့် ဘောလခဲမြို့သို့ ခိုလှုံလာရာမှ စွမ်းဆောင်ရည်ကော၊ ဆွဲဆောင်နိုင်စွမ်းပါရှိသူဖြစ်၍ ခယ်မတော် နှင့် ပေးစားပြီး ပွန်ချောင်းအရှေ့ဘက်ကမ်းသို့ နယ်မြေခွဲပေးအုပ်ချူပ်စေခဲ့ရာမှ အရှေ့ကရင်နီနယ်ဖြစ်လာသည်ဟု ဆိုသည်။

အရှေ့ကရင်နီနှင့် အနောက်ကရင်နီမှာ အုပ်ချုပ်သူများ အမြင်မတူ၊ မသင့်မြတ်ပေ။ အရှေ့ ကရင်နီမှ စောဖျာမှာ ဗမာမင်းများနှင့် ပိုနီးစပ်ပြီး အနောက် ကရင်နီမှာ ဗြိတိသျှတို့နှင့် ပိုမိုနီးစပ်ခဲ့သည်။ ၁၈၀၉ တွင် အရှေ့ကရင်နီစောဖျာဘို့ဖို့ဒူ (ခ) ဖာ့ဖော်ကြီးသည် ဇင်းမယ်ဘုရင်နှင့် မဟာမိတ်စာချုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။ ယခင်ကလည်း ယိုးဒယားကို ဗမာတို့တိုက်လာလျှင် ကရင်နီတွင် စစ်ရှောင်တတ်သည်ဟု ထိုင်းစာပေတို့မှ သိရသည်။ ဗမာဘုရင်နှင့် နီးစပ်သည့်ဒေသများမှ တရားရုံးများတွင်လည်း ကယားစကားပြန်များ ထားရှိသည်ဟု မှတ်ကြားသိရှိရသလို မင်းကွန်း-မြင်းခုံတိုင်မင်းသားတို့၏ ပုန်ကန်မှုတွင် မင်းသားတို့က အနောက်စောဖျာနှင့် ပူးပေါင်းပြီး၊ မင်းတုန်းမင်းတပ်များနှင့် အရှေ့စောဖျာတို့ ပူးပေါင်းကာ တိုက်ခိုက်ကြသည်လည်းရှိသည်။ ဗြိတိသျှတို့ကို တော်လှန်သူမှာလည်း အရှေ့ဒေသစောဖျာ စောလဖော် ဖြစ်လေသည်။ 

၁၈၁၀ တွင် ရမည်းသင်းဝန်မှ ကရင်နီကိုတိုက်ခိုက်ကာ မိုးဗြဲနှင့် စကွယ်နယ်တို့ကို သိမ်းပိုက်ပြီး ၁၈၂၃ တွင် မိုးဗြဲနယ်သူနယ်သားတို့က ပြန်သိမ်းယူသည်။ ၁၈၂၄ အရှေ့အိန္ဒိယကုမ္ပဏီနှင့် ဗမာတို့စစ်ဖြစ်ပြီး ရခိုင်နှင့် တနသ်ာရီကို ဗြိတိသျှတို့ရရှိသောအခါ ၁၈၂၆ ကရင်နီပြည်ကြယ်ဖိုးကြီးနယ် စောဖျာကေးဖိုးဒူမှ မော်လမြိုင်သို့ ဗြိတိသျှတို့နှင့် မဟာမိတ်ဖွဲ့ရန် မြေးတော်ကို လက်ဆောင်များစွာဖြင့် စေလွှတ်လိုက်သည်ဟုဆိုသည်။ ထို့နောက် ဗမာဘုရင်မှ ကရင်နီပြည်အား ကျူးကျော်တိုက်ခိုက်သည်ကိုတားဆီးပေးရန် (Protectorate) တောင်းဆိုကာ တူမီးသေနတ် အလက်တရာ ဝယ်ခဲ့သည်ဟုလည်း ဆိုသည်။ ဗြိတိသျှတို့ထံ အစောင့်အရှောက်တောင်းခံခြင်းကို ဗြိတိသျှတို့က စိတ်မဝင်စားခဲ့ဟူ၍ သိရသည်။

၁၈၃၅ တွင် မြန်မာဘုရင်တပ်က ကရင်နီကို ထပ်မံတိုက်ခိုက်ပြန်သော်လည်း မအောင်မြင်ချေ။ ၁၈၃၇ တွင် အနောက်ကရင်နီအင်အားစုများက မိုးဗြဲမှ မြန်မာတပ်ဖွဲ့များကို တိုက်ခိုက်သည်။ ၁၈၃၉ တွင် လွိုင်ကော်မြို့ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ၁၈၄၅ ခုနှစ်တွင် မြန်မာဘုရင်က အနောက်ကရင်နီကို ထပ်မံတိုက်ခိုက် ပြန်သော်လည်း မအောင်မြင်ချေ။ ၁၈၅၂ ခုနှစ် အင်္ဂလိပ်-ဗမာ ဒုတိယစစ်ပွဲအပြီး အောက်ဗမာပြည်နှင့် အထက်ဗမာပြည်ခွဲခြားရန် တိုင်းတာချိန် ကြယ်ဖိုးကြီးစောဖျာကြီးမှ စစ်တောင်းမြစ်အရှေ့တောင်တန်း တလျှောက်၊ ပေါင်းလောင်းမှ တောင်ငူအရှေ့တောင်တန်းမှ ကျောက်ဆောင်၊ ကျောက်ညှပ်အထိသည် ဗမာပြည်မဟုတ်ပဲ ကရင်နီပြည်သာ ဖြစ်သည့်အတွက် ဆက်လက်တိုင်းတာခြင်း မပြုရန် ကန့်ကွက်ခဲ့သည်ဟု ကရင်နီသမိုင်းတွင် ဖော်ပြသည်။

၁၈၅၇ ခုနှစ်တွင် ကရင်နီပြည်ကြယ်ဖိုးကြီးစောဖျာက သားတော်ကို တောင်ငူသို့စေလွှတ်ကာ ဗြိတိသျှဘုရင်ခံကိုယ်စားလှယ်နှင့် ချစ်ကြည်ရေးမဟာမိတ်စာချုပ်ကို ဇန်နဝါရီလ ၁၆ တွင် ချုပ်ဆိုသည်။ ထို့ကြောင့် ဗမာဘုရင်တပ်များကို ဘုရင်ခံ လော့ဒ်ဒါလ်ဟိုစီက ကန့်ကွက်သည်။ ၁၈၆၃ ခုနှစ်တွင် ယင်းချစ်ကြည်ရေး မဟာမိတ်စာချုပ် ခိုင်မြဲရေး တောင်ငူကော်မရှင်နယ်မင်းကြီးနှင့် အထိမ်းအမှတ်ကတိသစ္စာ အခမ်းအနားပြုလုပ်ရာ နွားတကောင်ကိုအခမ်းအနားဖြင့်သတ်၍ ချုပ်ဆိုထားသောစာချုပ်ကို နွားချိုနှစ်ဖက်တွင်ထည့်ကာ နှစ်ဦးနှစ်ဘက် သိမ်းဆည်းကြပေသည်။ ဗြိတိသျှတို့လည်း ကရင်နီတွင် သာသနာပြုခွင့်၊ သတ္တုတူးခွင့်နှင့် အခွန်များ ရလေသည်။
 
ဤသို့နှင့် အင်္ဂလိပ်တို့ ဖိအားပေးသည့်အတွက် Sir Douglas Forsyth ဦးဆောင်သော သံတမန်အဖွဲ့နှင့် မင်းတုန်းမင်း၏ကိုယ်စားလှယ် ကင်းဝန်မင်းတို့သည် ၁၈၇၅ ခု၊ ဇွန်လ ၂၁ ရက်၊ မြန်မာသက္ကရာဇ် ၁၂၃၇ ခု၊ နယုန်လဆုတ် ၃ ရက်နေ့တွင် "ကရင်နီပြည်ကို မည်သူတဦးတယောက်ကမျှ စီမံခန့်ခွဲ၊ စိုးမိုးချုပ်ခြယ်ခြင်း မပြုလုပ်ရပဲ သီးသန့်လွတ်လပ်သော အခွင့်အရေးရှိသည်" ဟု ပဋိညာဉ်လက်မှတ်ရေးထိုးကြသည်။ အနောက်ကရင်နီမှ ဗမာတို့ထွက်ခွာရပြီး ဗမာတို့ သံတမန်ရေးအရှုံးပေါ်ခြင်းဖြစ်သည်။ ယင်းဇွန်လ ၂၁ ရက်နေ့သည်ပင်လျှင် ကရင်နီအမျိုးသားနေ့ ဖြစ်ပေသည်။ နယ်မြေတိုင်းတာရေးလုပ်ငန်းများကို ၁၈၈၅ တွင် နယ်စပ်နယ်နိမိတ်ကိုလည်းကောင်း၊ ၁၈၈၇ မှ ၁၈၉၂ အတွင်း ကရင်နီစောဖျာများ၊ စာဟွားများ၏ နယ်များကိုလည်းကောင်း တိုင်းတာသတ်မှတ်ခဲ့သည်။ 
 
တဘက်ကလည်း စောဖျာစောလဖော်၊ နောင်ပုလဲစောဖျာသူးရယ်၊ သိုက်ကလ အစရှိသော စောဖျာ၊ စာဟွားတို့က ဗြိတိသျှတို့နှင့် ပြင်းပြင်းထန်ထန်တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်များလည်းရှိသည်။ အထူးသဖြင့် စောလဖော်သည် ကုန်းဘောင်နန်းတွင်းတွင် နေခဲ့သူဖြစ်၏။ ၁၈၈၇ တွင် အင်္ဂလိပ်သစ္စာခံသောမောက်မယ်ကို စောဖျာစောလဖော်မှ ၁၈၈၈ တွင် နှစ်ကြိမ်တိုက်ခိုက်ကာ ရှမ်းပြည်နယ်အရေးပိုင် လက်ဖတင်နယ်ဖော်လာ၏ ဦးခေါင်းကို ဖြတ်ပေးနိုင်လျှင် ငွေဒင်္ဂါးတစ်သောင်း ဆုချမည်ဟု ကြေငြာခဲ့ပြီး အင်္ဂလိပ်တို့နှင့်လည်း တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ ၁၈၈၉ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်နေ့တွင် တဘက်နှင့်တဘက်အပြင်းအထန် တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ ဇန်နဝါရီ ၈ ရက်တွင် အင်္ဂလိပ်တို့က စောလုံမြို့ကို သိမ်းဆည်းခဲ့ရာ စောလဖောတို့ ဆုတ်ခွာရသည်။ အင်္ဂလိပ်က ရာထူးပြန်ပေးရန် ခေါ်သော်လည်း သစ္စာမခံနိုင်သည့်အတွက် မယူခဲ့သည်ဖြစ်ရာ အင်္ဂလိပ်တို့က သီပေါမင်းပါတော်မူစဉ် ဖမ်းဆီးခဲ့သော စဝ်လဝီကို အရှေ့ကရင်နီစောဖျာတင်မြှောက်ခဲ့သည်။ နောက်ကာလ ရင်ခွင်ပိုက် အုပ်ချုပ်ရေးအဖွဲ့လက်ထက်တွင် မြို့တော်ကို စောလုံမှ လွိုင်ကော်သို့ ပြောင်းလဲခဲ့လေသည်။

၁၉၁၇ ခုတွင် နောင်ပုလဲနှင့် နန်းမယ်ခုံမှ စောဖျာများကွယ်လွန်ပြီး မင်းဆက်ပြတ်လေရာ နောင်ပုလဲနယ်နှင့် နန်းမယ်ခုံနယ် နှစ်နယ်၏ လူထုဆန္ဒအရ ၁၉၁၉ ခုနှစ်တွင် ဘောလခဲနယ်နှင့် ပူးပေါင်းခဲ့သည်။ ဘောလခဲနယ်နှင့် နောင်ပုလဲနယ်အကြားတွင် ကြယ်ဖိုးကြီးနယ် ကြားခံနေသောကြောင့် နောင်တွင် နောင်ပုလဲနှင့် နန်းမယ်ခုံနယ်ကို မြောက်ဘောလခဲနယ်ဟု ခေါ်ဆိုလာပြီး မူလဘောလခဲနယ်ကို တောင်ဘောလခဲနယ်ဟု ခေါ်ဆိုလာခဲ့ကြသည်။ မြောက်ဘောလခဲနယ်ကို တောင်ဘောလခဲနယ် စောဖျာ စပ်ခွန်ငယ်က ပူးတွဲအုပ်ချူပ်ခဲ့သည်။

ဗြိတိသျှတို့က ကရင်နီပြည်စော်ဘွားများကို ကြိုးကိုင်ခဲ့ပြီး သစ်လုပ်ငန်း၊ မော်ချီးသတ္တုတွင်းစသော လုပ်ငန်းများကိုလည်း ကြီးစိုးအမြတ်ထုတ်ခဲ့သည်။ ၁၉၂၂ တွင် ထောက်ပံ့ကြေးငွေကို လက်ခံသည့်အတွက် ကရင်နီကို ရှမ်းပြည်ထောင်စုအုပ်ချုပ်ရေးနှင့် တွဲစပ်ကာ၊ “ရှမ်းပြည်တောင်၊ ကရင်နီနယ်များ နှင့် ဝနယ်” သုံးဒေသကိုအုပ်ချုပ်သော ဗြိတိသျှကော်မရှင်နာကပင် ကိုင်တွယ်သည်။ သို့သော် ၁၉၃၂ စက်တင်ဘာတွင် ကရင်နီတိုးတက်‌ရေး ဆည်နှင့် တူးမြောင်းများ ဖောက်လုပ်ကူညီရန် အကူအညီတောင်းရာ ဆာချားလ်အင်းနစ်စ်က ကရင်နီပြည်သည် သီးခြားလွတ်လပ်သောပြည်ဖြစ်သောကြောင့် အကူညီပေးရန် မဖြစ်နိုင်ဟု စာပြန်ဖူးသည်ဟု ကရင်နီသမိုင်းစုစည်းသူတဦးက ဆိုဖူးသည်။ နောင်တွင်ခုခံမှုများကြောင့် တောင်ကြီး၊ တောင်ငူ၊ ရမည်းသင်း အရေးပိုင်ကြီးကြပ်ကွပ်ကဲရေးအောက်သို့ ဗြိတိသျှတို့ ပြောင်းရွှေ့သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ သဘောတရားအားဖြင့် ဗြိတိသျှတို့ ထိန်းချုပ်သော်လည်း ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့် ပေးထားသည့် Buffer area ကြားခံနယ်များအဖြစ် ဗြိတိသျှတို့က သတ်မှတ်ခဲ့သည်ဟု တွေ့ရသည်။ 

၁၉၃၈ ခုနှစ်တွင် ဖသိုင်းဘဟန်နှင့် ဖအိုက်မောင်ဦးတို့မှဦးဆောင်ကာ ကယန်း(ပဒေါင်)တို့က နယ်ရှင်စော်ဘွား စပ်ပညာကို တော်လှန်ရာ စော်ဘွားက အင်္ဂလိပ်တို့ထံ တိုင်တန်းခဲ့သည်။ ရှမ်းပြည် ကော်မရှင်နာမင်းကြီး ဖော်ဂါတီသည် အရာရှိများနှင့် လာရောက်ပြီး သိုင်းဘဟန်တို့နှင့် ဆွေးနွေးကြရာ ပဒေါင်များက နယ်ရှင်စော်ဘွားနှင့် မဆက်ဆံလိုသောကြောင့် အခွန်တော်ကို အင်္ဂလိပ် ဝန်ထောက်ထံ တိုက်ရိုက်ပေး သွင်းရန် အရေးဆိုရာ ဖော်ဂါတီက သဘောတူလိုက် သည်။ သိုင်းဘဟန်ကလည်း ချက်ချင်းပင် အခွန်တော်ကို ပေးဆောင်သည်။ ဖော်ဂါတီသည် မိုးဗြဲမှအပြန် တွင် သိုင်းဘဟန်အားစည်းရုံး၍ တောင်ကြီးသို့ခေါ်သွားကာ လွိုင်လင်ဝန်ထောက်ရုံးတွင် စာရေးအဖြစ် ခန့်အပ်ခဲ့ရာ ဒုတိယကမ္ဘာစစ်မီး သမ်းချိန်မှသာ ကရင်နီသို့ ပြန်ရောက်လေတော့သည်။

၁၉၄၂ တွင် ဗမာပြည်သို့ဝင်ရန် ကရင်နီပြည်သို့ ဂျပန်များဖြတ်သန်းထိန်းချုပ်သည့်အခါ ရှမ်းဒေသအချို့နှင့် အရှေ့ကရင်နီပြည်ကို ဂျပန်တို့က ထိုင်းတို့ထံပေးလိုက်ရာ ဂျပန်နှင့်အတူ ထိုင်းတပ်များ တပ်စွဲခဲ့သည်။ ထိုခေတ်တွင် လူမျိုးရေးအဓိကရုဏ်းများလည်းရှိခဲ့ပြီး ဂျပန်တို့က စေ့စပ်ပေးခဲ့သည်လည်း ရှိသည်။ ဂျပန်တပ်က လွိုင်ကော်တွင် တပ်စွဲထားသဖြင့် မဟာမိတ်ဗုံးကြဲခံရကာ မြို့ပျက်စီးမှုများစွာရှိခဲ့သည်။ မဟာမိတ်တို့ပြန်ဝင်သည့်အခါ မဟာမိတ်တပ် ၁၃၆ နှင့် ကရင်နီတော်လှန်ရေးသမားတို့က ဂျပန်တို့ကို ကရင်နီပြည်မှ တိုက်ထုတ်ခဲ့သည်။ သိုင်းဘဟန်သည် ရွပ်ရွပ်ချွံချွံတိုက်ခိုက်ခဲ့သည့်အတွက် အင်္ဂလိပ်တို့က နှစ်သက်ကြသလို ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းကလည်း ဂုဏ်ပြုစာ ပေးပို့ခဲ့သည်ဟု ဆိုပါသည်။ ထိုင်းတို့က မဟာမိတ်ဘက်သို့ယိမ်းလာပြီး ရှမ်းပြည်နယ်မှ ဆုတ်ခွာပေးသည်။ သို့ရာတွင် ထိုင်းနိုင်ငံအား ၁၉၄၆ မှ ကုလသမဂ္ဂသို့ ဝင်ခွင့်ပေးခြင်းနှင့် ပိတ်ဆို့ခြင်းဆန်ရှင်များကို ရုတ်သိမ်းပေးခြင်းတို့နှင့် လဲလှယ်ကာ အရှေ့ကရင်နီကို တရားဝင်စွန့်လွှတ်ခဲ့သည်။

ကရင်နီတို့အတွက်မူ အုပ်ချုပ်ရေးအရ လွတ်လပ်မှုရှိပြီဟု ယူဆနိုင်သည့်အနေအထားရှိလာသည်။ စင်စစ်တွင် အင်္ဂလိပ်တို့ကကိုင်တွယ်နေသော်လည်း သူတို့ကိုယ်တိုင်က လွတ်လွတ်လပ်လပ်စဉ်းစားပါဟု ပြောထားသည်။ ၁၉၄၆ ခုနှစ် ပထမပင်လုံညီလာခံသို့ ကရင်နီတို့ တရားဝင်မတက်ခဲ့ပေ။ အကြောင်းအရင်းမှာ ကရင်နီသည် ဗမာ၊ ရှမ်း၊ ကချင်၊ ချင်း နိုင်ငံရေး ယူနစ်များထက် ပိုမိုလွတ်လပ်သည့်အဆင့်အတန်းရှိရာ ဆွေးနွေးရန်မလိုသေးဟု အနောက်ကရင်နီ ခေါင်းဆောင်တို့ ယူဆခဲ့သည်။ ထိုနောက်ပိုင်းတွင် တောင်တန်းဒေသဆိုင်ရာမင်းကြီးက လွိုင်ကော်သို့ ရောက်လာပြီး တောင်တန်းဒေသအုပ်ချုပ်ရေးအဖွဲ့သို့ ဝင်ရန်ခေါ်သော်လည်း လူထုနှင့်ဆွေးနွေးဦးမည်ဟုသာ ပြန်ကြားခဲ့ကြသည်။
 
၁၉၄၆ ခု ဖေဖော်ဝါရီတွင် ကရင်နီအမျိုးသားအစည်းအရုံးဥက္ကဋ္ဌအဖြစ် ဘောလခဲမြို့အုပ် ဂိုဘီတူရီကို ခန့်အပ်သည်။ ကရင်နီနယ်သမဝါယမအသင်းကို ဖွဲ့စည်းကာ ဦးစိန်အား ဥက္ကဋ္ဌခန့်အပ်သည်။ နောက်ပိုင်းတွင်မူ အများသဘောမကျ၍ ရွှေငါးကျပ်သားဆုချီးမြှင့်ကာ တာဝန်မှ ရပ်နားခဲ့သည်။ ၁၉၄၆ မတ်တွင် သခင်နု၊ ဦးဖေခင်နှင့် မန်းဘခိုင်တို့ လွိုင်ကော်တွင် နိုင်ငံရေးတရားဟောရောက်လာသည်။ ထို့နောက် တောင်တန်းဒေသစုံစမ်းစစ်ဆေးရေးကော်မရှင်နှင့် တွေ့ဆုံကာ ဗမာနိုင်ငံနှင့် ပူးပေါင်းရန် တင်ပြခဲ့သည်။
၁၉၄၆ ဧပြီလ ၃ ရက်နေ့တွင် ကရင်နီ-ပဒေါင်ကောင်စီကို ဖွဲ့စည်းကာ ဦးစိန်က ဥက္ကဋ္ဌဖြစ်လာသည်။ ၁၉၄၆ ဧပြီ ၂၄ တွင် ခေါင်းဆောင်များ ရန်ကုန်သို့သွားရောက်ခဲ့ရာ တောင်တန်းဒေသဆိုင်ရာမင်းကြီးက အခွင့်မရှိလျှင်ကရင်နီနယ်ပြင်သို့ မထွက်ရဟုပြောခဲ့သည်။ ထို့နောက် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းနှင့်တွေ့ကာ ဆွေးနွေးရာ ကရင်နီခေါင်းဆောင်များအကြား နိုင်ငံရေးအမြင်များ ကွဲလာသည်။ သျှမ်းခေါင်းဆောင်၊ ကရင်ခေါင်းဆောင်များနှင့်လည်း ဆွေးနွေးခဲ့ရာ အားလုံးက သူတို့နှင့် ရပ်တည်ရန်ပြောနေကြသည်။ ဇွန်လ ၁၇ တွင် ဗြိတိသျှတို့က စာအမှတ် ၁၁၁၆ ဖြင့် စောဖျာများ နယ်ပြင်ပသို့ မထွက်ရန်၊ ထို့အပြင် စာပုံနှိပ်ထုတ်ဝေခြင်းနှင့် ဟောပြောခြင်းများ မပြုရန် ကန့်သတ်ရာ နိုင်ငံရေးမကျေနပ်မှု မီးတောက်ကြီး လာသည်။ 

ဗမာနိုင်ငံနှင့် အတူပေါင်းရန်၊ မပေါင်းရန် အမြင်ကွဲကြရာမှ ၁၉၄၆ စက်တင်ဘာလ ၁၁ တွင်မူ လွတ်လပ်သောကရင်နီပြည်ထောင်စုကောင်စီကို ဖွဲ့စည်းကာ ဂိုဘီတူရီကိုပင် ဥက္ကဋ္ဌအဖြစ် ခန့်ထားသည်။ ယင်းအချက်က ခေါင်းဆောင်များအကြား အက်ကွဲကြောင်းလည်းဖြစ်သည်။ ဒီဇင်ဘာ ၂၃ တွင် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းက လွိုင်ကော်တွင် ပူးပေါင်းရေးတရားဟောကာ “ကရင်နီပြည်အတွင်းရေးကို ဗမာကလုံးဝဝင်ရောက်စွက်ဖက်မည်မဟုတ်” ဟု ကတိပေးလာသည်။ ထိုစဉ်က ကရင်နီ ခေါင်းဆောင်များက ပြည်သူတို့အမြင်ကောက်ခံရမည်ဟု ဆိုခဲ့သည်။

၁၉၄၇ ဖေဖော်ဝါရီ ဒုတိယအကြိမ် ပင်လုံဆွေးနွေးပွဲတွင် ကရင်နီစောဖျာများက တရားဝင် မတက်တော့ပဲ သီးခြားလွတ်လပ်သောမူအရ အထူးတလည်ဆွေးနွေးရန်မရှိပါဟု တုန့်ပြန်ခဲ့ကြရာ ပင်လုံစာချုပ်တွင် ကရင်နီတို့ ပါဝင်မှုလည်း မရှိခဲ့ပေ။ သို့သော် စဝ်ဝဏ္ဏနှင့် စောသိန်းတို့မှ လေ့လာရေးဟုဆိုကာ အလွတ်သဘော ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းနှင့် တွေ့ခဲ့ကြသေးသည်။ (စောဖျာစောရွှေက သွားခဲ့သော်လည်း တရုတ်များထိုင်သည့် နေရာသို့သာ သွားထိုင်နေခဲ့သည်ဟု နောင်သူ့မိတ်ဆွေကို ပြောပြကြောင်း သိရသည်။)  တောင်တန်းဒေသ စုံစမ်းစစ်ဆေးရေးကော်မရှင်က မေးမြန်းရာတွင်လည်း ကရင်နီတို့ အမြင်နှစ်မျိုး ကွဲပြားထွက်ဆိုခဲ့ကြသည်။ ထိုကော်မရှင်သွားစဉ်ကလည်း သဘောထားဆွေးနွေးသောအခါ သဘောထား မတိုက်ဆိုင်ကြသော်လည်း အကယ်၍ပူးပေါင်းမည်ဆိုပါက ခွဲထွက်လိုက ခွဲထွက်ခွင့်ရရန်၊ မိမိတို့ပြည်နယ် ဥက္ကဋ္ဌကို ဝန်ကြီးတဦးအဖြစ် အစိုးရအဖွဲ့တွင် ထည့်သွင်းရန်၊ လွတ်လပ်စွာကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရှိရန်တို့အတွက် သဘောတူခဲ့ကြသည်။

၁၉၄၇ ဇွန်လတွင် တိုင်းပြုပြည်ပြုလွှတ်တော်တက်ရောက်ရန်ဟုဆိုပြီး ဂိုဘီတူရီနှင့် စဝ်သိန်းတို့ ရန်ကုန်ရောက်လာချိန်တွင် ဘုရင်ခံနှင့် တွေ့ဆုံကြရာ လွတ်လပ်ပြီးသား ကရင်နီဟာ လွတ်လပ်ရေး ထပ်တောင်းစရာ မလိုပါဘူးဟု ပြောဆိုခဲ့သဖြင့် လွိုင်ကော်ပြန်လာပြီး ကြေငြာချက်တစောင် ထုတ်ပြန်ခဲ့ရာ “မြန်မာပြည်သည်မလွတ်လပ်သေးချေ၊ … ကရင်နီနယ်များသည် လုံးဝအာဏာပိုင်အုပ်ချုပ်ရေး ရရှိထားပေသည်… ဘုရင်ခံကိုယ်တိုင် ဝန်ခံသည်… မြန်မာပြည် လွတ်လပ်ရေးရပြီးသည့်အခါမှ နှစ်ပြည့်တပြည်မဟာမိတ်အဖြစ် ရေးဆွဲသင့်သည်” စသည်ဖြင့် ပါဝင်သည်။ ဂိုဘီတူရီက လွတ်လပ်ရေးရပြီး တနှစ်ခန့် စောင့်ကြည့်သင့်သေးသည်ဟု အကြံပြု၏။

သို့သော် ဦးစိန်နှင့် စဝ်ဝဏ္ဏသည် စောဖျာစောရွှေ၏ အကြံပေးတဦးဖြစ်သူ ဦးအေမြလေးကို တိတ်တဆိတ်ခေါ်ကာ ရန်ကုန်ဆင်းသွားရာ စောဖျာစောရွှေမှသိသည်နှင့် လွိုင်ကော်ထိ ကားဖြင့် လိုက်ခေါ်သော်လည်း မမှီတော့ချေ။ (ဦးစိန်ကမူ ဆွေးနွေး၍ သဘောတူညီချက်အရ သွားသည်ဟု ဆိုသည်။) ထိုသူတို့မှ ဗမာပြည်မနှင့် ပူးပေါင်းရေးကို ဖဆပလနှင့် ပူးပေါင်းလုပ်ဆောင်သွားသဖြင့် ၁၉၄၇ စက်တင်ဘာ ၂၄ တွင် ဗမာ့ဖွဲ့စည်းပုံအတည်ပြုရာ၌ ကရင်နီဒေသများ ပါဝင်လာရတော့သည်။ သံလွင်ခရိုင်နှင့် ဆက်စပ်ကာ ကရင်ပြည်နယ်ဖွဲ့စည်းရာတွင် ပါဝင်ရမည့်အကြောင်း၊ စောဖျာများ ပြည်သူ့လွှတ်တော်ကိုယ်စားလှယ်ဖြစ်ခွင့် မရှိကြောင်း၊ စောဖျာများသည် ပြည်နယ်အမတ်များအဖြစ် ပါဝင်ရမည့်အကြောင်း စသည်တို့ ပါဝင်လာသည်။ သီးခြားလွတ်လပ်ရေး၊ ပူးပေါင်းရေး မည်သို့မျှ ပြည့်ဝကုံလုံခြင်းမရှိသည့် အချက်များသာ ဖြစ်ခဲ့သည်။ 

ထို့ကဲ့သို့ နိုင်ငံရေးကျေလည်မှုမရှိပဲ ကရင်နီပြည်ကိုယ်စားလှယ်များအဖြစ် ဖဆပလ (ဦးနု) မှ သတ်မှတ်ခဲ့သည့်အနက် စဝ်ဝဏ္ဏမှာ ကန္တာရဝတီမှဖြစ်သည်။ အရှေ့ကရင်နီသည် အစဉ်အမြဲ ဗမာ့နိုင်ငံရေးနှင့် နီးစပ်နေခဲ့သည်။ ဦးစိန်မှာ အသစ်ပေါ်လာသည့် လွိုင်ကော်မြို့သမဝါယမ အသင်း၏ ဥက္ကဋ္ဌသာဖြစ်ပြီး သူကိုယ်တိုင် ပြည်သူ့ဆန္ဒကိုလည်း ခံယူထားခြင်းမရှိသည့်အပြင် စောဖျာရွေးကောက်ပွဲနိုင်သော စဝ်ဇီနအား အသိအမှတ်မပြုပဲ စဝ်လဝီကို စော်ဘွားအဖြစ် ကြေငြာထားသည့်အတွက် အငြင်းပွားမှုများလည်း ရှိနေသူ ဖြစ်သည်။ ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းဟောပြောမှုကို သဘောကျ၍ ပူးပေါင်းလိုကြခြင်းဖြစ်သည်။ ဦးအေမြလေးမှာ ကြယ်ဖိုးကြီး နယ်သားလည်းမဟုတ်၊ တောအုပ်အဆင့်ဖြင့် အမှုထမ်းရန် ရောက်လာခဲ့သူဖြစ်သည်။ သိုင်းဘဟန် မှာလည်း မိုးဗြဲမှဖြစ်ပြီး စောဖျာ၊ စော်ဘွားတို့ကို လုံးဝနှစ်သက်သူမဟုတ်ပေ။ မိုးဗြဲသည်လည်း မူလက အင်္ဂလိပ်ဖွဲ့ပေးထားသော လွတ်လပ်သည့် ကရင်နီဒေသနိုင်ငံရေးယူနစ်တွင် ပါဝင်သူမဟုတ်ခဲ့ပါ။ 

၁၉၄၇ ဒီဇင်ဘာ ၂၇ တွင် ဦးနု၊ ဦးချန်ထွန်းတို့နှင့် ဆွေးနွေးရာ စဝ်ဝဏ္ဏနှင့် ဦးစိန်တို့မှ မိမိတို့ကိုယ်ကို တရားဝင် ခေါင်းဆောင်များအဖြစ်ဆွေးနွေးခဲ့သည်။ ခွဲထွက်ခွင့်ကို ဖြုတ်ခိုင်းသည့်အခါတွင် “နောက်နောင် ကတိုက်ကရိုက် ပူးပေါင်းရသည်ကို အပြစ်ပြောလျှင် ခွဲထွက်ခွင့်ရှိသားပဲဟု ပြန်ဖြေနိုင်အောင် ထားထားပေးပါ” ဟု ဆိုသည့်အတွက် ဖွဲ့စည်းပုံတွင် ခွဲထွက်ခွင့်ကို ထည့်သွင်းပေးခဲ့သည်။ ထိုသို့နှင့် ဖဆပလဖွဲ့သော အစိုးရအဖွဲ့သည် တဘက်သတ်အစိုးရကဲ့သို့ ဖြစ်လာပြီး နိုင်ငံရေးမကျေလည်သေးပဲ တင်းမာနေစဉ် စော်ဘွားစနစ်ကို ဆန့်ကျင်လိုသူတို့နှင့် ဗမာပြည်မနှင့် ပူးပေါင်းလိုသူတို့က ဖဆပလမှ စစ်ရေးအကူအညီ အကာကွယ် တောင်းခံခဲ့ကြပြီး၊ နောက်ပိုင်းတွင် ဖဆပလတပ်တို့ ကရင်နီသို့ စစ်ခင်းခဲ့ကြပေသည်။ 

၁၉၄၈ ခုနှစ် အစောပိုင်းကာလများမှပင် ဖဆပလနှင့် ကရင်တို့ စစ်ဖြစ်ကြသည်။ ကရင်တို့ အင်းစိန်ကိုမသိမ်းမီ လွိုင်ကော်စသောနေရာများမှ စတင်ခဲ့ကြရာ ကရင်ဘက်ကို ထောက်ခံသော နှစ်ခြင်း ခရစ်ယာန်အသင်းသားများနှင့် ဖဆပလဘက်ယိမ်းသော ကာသိုလစ်ဘာသာဝင်များဟုလည်း ကွဲကြပြန်သည်။ သိုင်းဘဟန်နှင့် ဦးစိန်တို့က ဖဆပလနှင့် ပူးပေါင်းသည်။ ဂိုဘီတူရီနှင့် စောဖျာစောရွှေတို့က KNDO ဘက်ကို အားပေးခဲ့သည်။ ၁၉၄၈ နှောင်းပိုင်းတွင် ဂိုဘီတူရီနှင့် သိုက်ဘဟန်တို့ကြား ပြဿနာများပေါ်ပေါက်လာခဲ့ပြီး ဩဂုတ်လတွင် ဂိုဘီတူရီထိန်းသိမ်းခံရသည်။[2] မိုးဗြဲစာဟွားကပီးခဝါး ခြုံခိုတိုက်ခိုက်ခံရပြီး ကျဆုံးသည်ကို အကြောင်းပြုပြီး ဒေါသထွက်နေသူများက ဂိုဘီတူရီကို သတ်လိုက်သည်။ ထိုမှတဆင့် သိုင်းဘဟန်၊ ကရင်နီပြည်နယ်ဝန်ကြီး စဝ်ဝဏ္ဏနှင့် ဖဆပလတပ်များသည် ဒေသခံကရင်နီတပ်များနှင့် မော်ချီးမြို့မှသည် ဖရူးဆိုးထိ ကရင်နီအချင်းချင်း တိုက်ပွဲများဖြစ်လေသည်။ နောက်ပိုင်းတွင် သိုင်းဘဟန်လည်း ဖျားနာ၍ ကွယ်လွန်သည်ဟု ဆိုသည်။ ထိုကာလများမှသည် ဗမာပြည်မနှင့် ပူးပေါင်းထားသည့် ကရင်နီအဖွဲ့များနှင့် သီးခြားလွတ်လပ်သော ကရင်နီကို လိုလားသူများသည် အကွဲကြီးကွဲလေတော့သည်။

၁၉၅၀ တွင် ဦးစိန်က ကရင်နီပြည်ကို ကရင်ဖြူနှင့် မမှားစေလိုဟုဆိုကာ အဆိုတင်သွင်းသည့်အတွက် စစ်တမ်း ခပ်မြန်မြန်ကောက်ပြီး ၁၉၅၂ တွင် ကယားဟု အမည်ပြောင်းလိုက်ပြန်သည်။ ၁၉၅၇ ခု၊ မေလ ၂ ရက်နေ့တွင် ကရင်နီအမျိုးသားအစည်းအရုံးမှ ကရင်နီအမျိုးသားတိုးတက်ရေးပါတီ KNPP သို့ ပြောင်းလဲဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ 

လွတ်လပ်ရေးရကာစတွင် ကရင်နီပြည်နယ်အတွင်း ဘော်လခဲနယ်၊ ကန္တရဝတီနယ်၊ ကြက်ဖိုးကြီးနယ်နှင့် မိုးဗြဲနယ်တို့ ပါဝင်လာသည်။ သို့သော် မိုးဗြဲနယ် ပြည်သူ့ဆန္ဒခံယူရန်အလုပ်ကို မလုပ်နိုင်ပဲ တန့်နေစဉ်မှာပင် အာဏာသိမ်းခံလိုက်ရသည်။ ဗိုလ်နေဝင်း အိမ်စောင့်အစိုးရတက်လာသည့်အခါ မိုးဗြဲနယ်ကို သျှမ်းပြည်နယ်အတွင်း ထည့်လိုက်သည်။ နိုင်ငံရေး၊ လူမှုရေး၊ လူမျိုးရေး၊ စီးပွားရေး ဖိနှိပ်မှုအမျိုးမျိုးကို ဆက်လက်ခံနေရသည့် ကယန်းပြည်သူများသည် မကျေနပ်မှုများ တိုးပွားသထက် တိုးပွားလာသည်။ ကယားစစ်ရဲများ လက်နက်ဖြုတ်သိမ်းခံကြရသည်။ ထို့ကြောင့် ၁၉၆၄ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၈ ရက်နေ့တွင် ကယန်းပြည်သစ်ပါတီ KNLP ကို တည်ထောင်သည်။

ကရင်နီဟူသောအသုံး၊ ကယားဟူသောအသုံး၊ ကယန်းဟူသောအသုံးနှင့် နယ်မြေအကြောင်း အရပ်ရပ်တို့ အခြေခံကာ ကရင်နီတော်လှန်ရေးတပ်များ အမြင်များစွာကွဲပြားလာသည်။ ပေါင်းစည်းမရ။ ပိုဆိုးသည်မှာ ကချင်၊ သျှမ်းတို့ထံ လေ့လာရေးသွားရင်း ကွန်မြူနစ်အယူအဆများနှင့် ထိတွေ့သည့်အခါ အမျိုးသားရေးနှင့် ကွန်မြူနစ်အမြင်များ ကွဲပြားလာပြီး အဖွဲ့များစွာလည်း ခွဲထွက်ကုန်ကြသည်။ ၁၉၇၈ တွင် KNPP မှ KNLPF ခွဲထွက်သည်။ ၁၉၉၂ တွင် KNLP မှ KNG ခွဲထွက်သည်။ ၁၉၉၅ တွင် KNDP ကို ဖွဲ့စည်းသည်။ ၁၉၉၉ တွင် KNPP မှ KNPDP ခွဲထွက်ကာ ၂၀၀၂ တွင် KNSO ခွဲထွက်သည်။

၁၉၉၀ ရွေးကောက်ပွဲတွင် အနိုင်ရသူများအနေဖြင့် ကရင်နီအမျိုးသားလူထုများ ဆက်စပ်နေထိုင်သည့် ဒေသများတွင် ပြန်လည်စုစည်းရေး သဘောတူညီချမှတ်ခဲ့သော်လည်း လက်တွေ့တွင် စစ်တပ်မှသာ အာဏာဆက်ကိုင် ထားခဲ့သည့်အတွက် အကောင်အထည်မဖော်ခဲ့ရပေ။ 

စစ်ရေးတင်းမာမှုများ အမြဲတမ်းရှိနေခဲ့သည့်ကရင်နီတွင် ဖိနှိပ်ခံလူထုအဖို့ ကျောမအေးခဲ့ရပေ။ ၂၀၀၀ ခုနှစ်နောက်ပိုင်းတွင် KNPP မှာ ကရင်နီလုံးဝလွတ်လပ်ရေးမှ ကိုယ်ပိုင်ပြဋ္ဌာန်းခွင့်ရှိသော ဖက်ဒရယ်ဒီမိုကရေစီ ရရှိရေး မူဝါဒသို့ ပြောင်းလဲခဲ့သည်။

ကရင်နီလူငယ်အဖွဲ့များ၊ လူမှုရေးခေါင်းဆောင်များပါဝင်သော အမျိုးသားညီညွတ်ရေး လှုပ်ရှားမှုများ များစွာရှိခဲ့ပြီး တိုးတက်မှုများလည်း ရှိခဲ့သည်။ ၂၀၁၇ ကရင်နီပြည် ဒီမောဆိုတွင် ကယန်းအမျိုးသားအဆင့် ဒုတိယအကြိမ် ညီလာခံကြီးကျင်းပခဲ့ရာ လူမှုခေါင်းဆောင်များ၊ နိုင်ငံရေးခေါင်းဆောင်များ၊ လက်နက်ကိုင် တော်လှန်ရေးခေါင်းဆောင်များ၊ ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်များ တက်ရောက်ခဲ့ကြသည်။

၂၀၂၁ ခုနှစ် စစ်အာဏာသိမ်းပြီးနောက် ရက်စက်သည့် အကြမ်းဖက်မှု၊ လူမှုရေး-စီးပွားရေး ပြိုလဲမှုနှင့် လူသားချင်းစာနာ ထောက်ထားမှု ဆိုင်ရာ အကျပ်အတည်းများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ရာ ကရင်နီပြည်နယ်သို့လည်း စစ်ဘေးက ထပ်၍ရောက်လာသည်။ KNDF အပါအဝင် လက်နက်ကိုင် အဖွဲ့အစည်း များစွာလည်း ပေါ်လာသည်။ ဤရှုပ်ထွေးမှု အသစ်များကြားတွင် ဖက်ဒရယ်ဒီမိုကရက်တစ် အနာဂတ်အတွက် မတူကွဲပြားသော လူ့အဖွဲ့အစည်းများကို ပူးပေါင်းစေသည့် အစီအမံများလည်း တော်လှန်ရေးအတွင်း ပေါ်ပေါက်ခဲ့သည်။

ကရင်နီပြည်နယ်တွင် တိုင်းရင်းသားတော်လှန်ရေး အဖွဲ့အစည်းများ (EROs)၊ အရပ်ဘက် အဖွဲ့အစည်းများ၊ အမျိုးသမီးနှင့် လူငယ်အဖွဲ့အစည်းများနှင့် ၂၀၂၀ ရွေးကောက်ခံ လွှတ်တော် အမတ်များ ပါဝင်သော တော်လှန်ရေး အင်အားစုများသည် ရှေ့ဆောင် ကြားကာလအစိုးရတရပ် ထူထောင်နိုင်ခဲ့ပေသည်။ ကရင်နီပြည် အတိုင်ပင်ခံကောင်စီ (KSCC) နှင့် ကရင်နီပြည်နယ် ကြားကာလစီမံမှု (KSIA) တို့၏ လမ်းညွှန်မှုဖြင့် ဤစနစ်သည် စစ်အာဏာရှင်ကို စီမံ အုပ်ချုပ်ရန်၊ အရပ်သားများကို ကာကွယ်ရန်နှင့် လွတ်မြောက်နယ်မြေများတွင် ပြည်သူ့ ဝန်ဆောင်မှုများ ပေးရန် ရည်ရွယ်သည်။

မြန်မာနိုင်ငံ၏ ရုန်းကန်မှုသည် ရိုးရှင်းသည့် ပြည်တွင်းစစ်တခုထက် များစွာပိုသည်။ ကဏ္ဍပေါင်းစုံ လှုပ်ရှားမှုဖြင့် မောင်းနှင်နေသော တနိုင်ငံလုံးပါဝင်သည့် တော်လှန်ရေးတရပ် ဖြစ်သည်။ ERO များသည် အမျိုးသား ညီညွတ်ရေးအစိုးရ၏ ပြည်သူ့ကာကွယ်ရေးတပ်ဖွဲ့များ (PDFs) နှင့် ဒေသန္တရအုပ်ချုပ်ရေးအဖွဲ့များ (ပအဖ) နှင့် ပူးပေါင်းကာ အထူးသဖြင့် နယ်စပ်ဒေသများရှိ သိသာထင်ရှားသော နယ်မြေများကို ပြန်လည်သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့သည်။ ကရင်နီပြည်နယ်တွင် ဒေသ၏ ၉၀% ကို စစ်တပ် ထိန်းချုပ်မှုမှ လွတ်မြောက်စေခဲ့ပြီး ရှိရင်းစွဲ ERO အုပ်ချုပ်ရေးကို တိုးချဲ့ကာ KSCC ကဲ့သို့ အုပ်ချုပ်ရေးကောင်စီသစ်များ ဖန်တီးနိုင်ခဲ့သည်။ ဤကြိုးပမ်းမှုများသည် ဆယ်စုနှစ်များစွာ စစ်အာဏာရှင်စနစ်ကို အစားထိုးရန်အတွက် ကြိုးစားနေခဲ့သည့် အားလုံးပါဝင်မှုရှိကြသော၊ ဒီမိုကရက်တစ် အင်စတီကျူးရှင်းများ တည်ဆောက်ခြင်းအစီအမံအပေါ် အာရုံစိုက်ပြီး ဖက်ဒရယ်စနစ်သည် တိုင်းရင်းသားများကို ဖိနှိပ်မှုနှင့် နိုင်ငံတော်၏ အကြမ်းဖက်မှုတို့အတွက် ဖြေရှင်းချက်တရပ်အဖြစ် ရပ်တည်နေသည်။

၂၀၂၁ ခုနှစ် ဧပြီလ ၉ ရက်တွင် ဖွဲ့စည်းခဲ့သော ကရင်နီပြည်အတိုင်ပင်ခံကောင်စီ (KSCC) သည် ကရင်နီပြည်၏ အမြင့်ဆုံးနိုင်ငံရေးနှင့်မူဝါဒချမှတ်သည့် အဖွဲ့အစည်း ဖြစ်သည်။ ကရင်နီဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေ ရေးဆွဲရန်နှင့် ကရင်နီပြည်ကို ဖန်တီးရာတွင် ဖက်ဒရယ် ဒီမိုကရေစီနှင့် ကိုက်ညီစေရန် တာဝန်ပေးထားသည်။ မူလ KSCC မှာ အဖွဲ့ဝင် ၃၉ ဦးပါသည်။ လုပ်ဆောင်ရခက်ခဲသည့်အတွက် ညှိနှိုင်းမှုများပြုပြီး ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။
 
၂၀၂၂ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာတွင် ကျယ်ပြန့်သော ညှိနှိုင်းဆွေးနွေးမှုများအပြီး အတည်ပြုခဲ့သော KSIA သည် ကြားကာလအစိုးရ၏ ဖွဲ့စည်းပုံ၊ တာဝန်ဝတ္တရားများနှင့် အသွင်ကူးပြောင်းရေးအတွက် လမ်းပြမြေပုံတို့ကို ဖော်ပြထားသည့် နိုင်ငံရေးသဘောတူညီချက်ဖြစ်၍ အဖွဲ့အစည်း သုံးခုကို ဖွဲ့စည်းသည်။ အုပ်ချုပ်ရေးအတွက် ကြားကာလအုပ်ချုပ်ရေးကောင်စီ (IEC)၊ ဥပဒေပြုရေးအတွက် ကရင်နီပြည် ကြားကာလ ပါလီမန် (KSIP) နှင့် တရားစီရင်ရေးအတွက် ကရင်နီပြည် ကြားကာလ တရားစီရင်ရေး (KSIJ) တို့ ဖြစ်သည်။ ၂၀၂၃ ဇန်နဝါရီလတွင် ပထမအကြိမ်ညီလာခံကျင်းပအတည်ပြုနိုင်ခဲ့သည်။

ကရင်နီပြည်နယ် အတိုင်ပင်ခံ ကောင်စီ (KSCC) ကို ERO များ၊ နိုင်ငံရေး ပါတီများ၊ ၂၀၂၀ ရွေးကောက်ခံ လွှတ်တော်အမတ်များ၊ အမျိုးသမီးနှင့် လူငယ်အဖွဲ့အစည်းများ၊ အရပ်ဘက်အဖွဲ့အစည်းများသက်ဆိုင်သူများ ဖြင့် ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ စည်းလုံးရေး၊ စုပေါင်းခေါင်းဆောင်မှု မြှင့်တင်ရေးတို့အတွက် ဆောင်ရွက်သည်။ ကရင်နီပြည်နယ် ကြားကာလစီမံမှု (KSIA) ၏ အမျိုးသမီး ကိုယ်စားပြုမှု ၃၀% မူဝါဒကို ကျင့်သုံးစေသည်။

KSIA သည် ဒေသ ၄ ခု ပြန်လည် ဖွဲ့စည်းခြင်း၊ စုပေါင်းနှင့် ပုဂ္ဂိုလ်ရေး အခွင့်အရေးများ ကာကွယ်ခြင်း၊ အုပ်ချုပ်ရေးတွင် အမျိုးသမီး ၃၀% ပါဝင်စေခြင်း၊ တိုင်းရင်းသား လူနည်းစုအခွင့်အရေးများ မြှင့်တင်ခြင်း၊ မိခင် ဘာသာစကား အခြေပြု ဘာသာစကားစုံ ပညာရေး (MTB-MLE) အာမခံခြင်း စသည့် အရေးပါသော စိန်ခေါ်မှုများ ဖြေရှင်းပေးသည်။ ကူးပြောင်းရေးတရားမျှတမှု၊ လူ့အခွင့်အရေး ချိုးဖောက်ခံရသူများ နစ်နာကြေးပေးခြင်းနှင့် ရွှေ့ပြောင်းခံရသူများ အထောက်အပံ့ပေးခြင်းတို့ကိုလည်း စီမံသည်။ အများပြည်သူဆိုင်ရာ အုပ်ချုပ်ရေးနှင့် လုံခြုံရေး ကဏ္ဍပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများ၊ တိုက်ခိုက်ရေးသမားများ ပြန်လည်ထူထောင်ရန်နှင့် ရေရှည်ငြိမ်းချမ်းရေး မြှင့်တင်ရန် လက်နက်ဖြုတ်သိမ်းခြင်း၊ တပ်သားစုဆောင်းမှု ဖျက်သိမ်းခြင်းနှင့် ပြန်လည်ပေါင်းစည်းရေး (DDR) အစီအစဉ်များလည်း ပါဝင်သည်။

တော်လှန်ရေးသမိုင်းကြောင့် ကရင်နီအမျိုးသားတိုးတက်ရေးပါတီ (KNPP)၊ ကရင်နီအမျိုးသားများ ပြည်သူ့လွတ်မြောက်ရေးတပ်ဦး (KNPLF) နှင့် ကရင်နီအမျိုးသားစည်းလုံး ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့အစည်း (KNSO) ကဲ့သို့ အဖွဲ့များစွာ ရှိနေခဲ့သည်။ အစပိုင်းတွင် ကရင်နီ တိုင်းရင်းသား လက်နက်ကိုင် အဖွဲ့အားလုံး KSCC တွင် ပူးပေါင်းခဲ့သော်လည်း ၂၀၂၃ ခုနှစ်မှစ၍ KNPP တခုသာ ကျန်ခဲ့သည်။ ၎င်းဖြစ်စဉ်သည် KNPP သည် ကရင်နီ ဌာနေ တိုင်းရင်းသား အခွင့်အရေးကို အပြည့်အဝ ရပ်တည်သည့် Indigenous Resistance အင်စတီကျူးရှင်း ဦးဆောင် အဖွဲ့ ဖြစ်ခြင်းနှင့် စစ်အာဏာရှင်ကို တက်ကြွစွာ တိုက်ခိုက်ရန် လိုအပ်ခြင်း ဟူသော အချက် ၂ ချက်ကြောင့် ဖြစ်သည်။ ၂၀၂၄ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် KNSO နှင့် KNPDP ကဲ့သို့ ယခင် အပစ်အခတ် ရပ်စဲရေး အဖွဲ့များ KSCC ထဲသို့ ပြန်လည် ပေါင်းစည်းခြင်းဖြင့် KSIA သည် စည်းလုံးသောတပ်ဦးတခု ဖန်တီးရန်ကြိုးပမ်းနေသည်။ တာဝန်ယူမှု၊ တာဝန်ခံမှုနှင့် ပွင့်လင်းမြင်သာမှုကို အလေးထားသည်။ လူထုဆွေးနွေးပွဲများ ပြုလုပ်၍ လူထုအသံကိုလည်း ပါဝင်စေသည်။ လေ့လာမှုများအရ ကရင်နီပြည်နယ်၏ ကြားကာလ အုပ်ချုပ်ရေးသည် ဘက်စုံပါဝင်သော အုပ်ချုပ်ရေး စနစ် (MIGS) ဖြစ်သည်။
 
ကရင်နီပြည်၏ ကြားကာလအစီအမံနှင့်အညီ အုပ်ချုပ်ရေးလုပ်ငန်းများ၊ ပြည်သူ့ဝန်ဆောင်မှု လုပ်ငန်းများ စနစ်တကျ ချမှတ် ဖော်ဆောင်ရန် ရည်ရွယ်၍ ၂၀၂၃ ခုနှစ်၊ ဇွန် ၆ ရက်တွင် အုပ်ချုပ်ရေး ကောင်စီ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ လက်ရှိတွင် ဌာန ၁၁ ခုနှင့် မြို့နယ် ၁၇ မြို့နယ်တွင် လူထု ဝန်ဆောင်မှု လုပ်ငန်းများ အကောင်အထည် ဖော်လျက် ရှိသည်။ IEC သည် အုပ်ချုပ်ရေးအာဏာကို ကျင့်သုံးပြီး လူသားချင်း စာနာထောက်ထားမှုအကူအညီ၊ ပညာရေး၊ ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်မှုနှင့် အသက်မွေးဝမ်းကျောင်းမှုများကို ပေးအပ်သည့် ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှု လျှော့ချထားသော အများပြည်သူဆိုင်ရာ အုပ်ချုပ်ရေးကို ကြီးကြပ်သည်။ အဖွဲ့ဝင် ၆ ဦးပါ အမြင့်ဆုံး ကောင်စီဦးဆောင်သော IEC ၏ ဌာနကိုးခုတွင် မဲပေးခွင့်ရှိသော အဖွဲ့ဝင် ၃၈ ဦး ရှိသည်။ ပြည်ထဲရေးဌာနတွင် အဖွဲ့ဝင် ၅၈၅ ဦးပါ ကရင်နီပြည်နယ် ရဲတပ်ဖွဲ့နှင့် လူဝင်မှုကြီးကြပ်ရေးကဲ့သို့ ဌာနခွဲများ ပါဝင်ပြီး လုံခြုံရေးကို စီမံခန့်ခွဲကာ IDP များအတွက် မှတ်ပုံတင် စနစ်သစ်နှင့် သန်းခေါင်စာရင်းကောက်ခံရန် စီစဉ်ထားခြင်းကဲ့သို့ အစီအစဉ်များ ရှိသည်။ IEC သည် ဖြစ်ပွားနေသော ပဋိပက္ခကြားမှ အုပ်ချုပ်ရေး၏ (တာဝန်ယူမှု၊ တာဝန်ခံမှုနှင့် ပွင့်လင်းမြင်သာမှု) မူများကို ပေါင်းစပ်ထားမှုများကို တွေ့ရမည်။

ကရင်နီပြည်ကြားကာလလွှတ်တော် (KSIP) ကို ၂၀၂၃ ခုနှစ်၊ ဩဂုတ် ၈ ရက်တွင် ၂၀၂၀ ရွေးကောက်ပွဲ အနိုင်ရ လွှတ်တော်အမတ်များဖြင့် စတင်ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ၎င်းသည် ကြားကာလအတွင်း ကရင်နီပြည်အတွက် လိုအပ်သော ဥပဒေကြမ်းများ ရေးဆွဲခြင်း၊ ပြည်သူ့ကိုယ်စားပြုခြင်း၊ အုပ်ချုပ်ရေးနှင့် တရားစီရင်ရေး မဏ္ဍိုင်များအား စောင့်ကြည့်ထိန်းညှိခြင်းတို့ ဆောင်ရွက်ရန် ရည်ရွယ်သည်။ လက်ရှိတွင် လွှတ်တော် အမတ် ၁၅ ဦး၊ လုပ်ငန်း ကော်မတီ ၅ ခု၊ ဌာန ၄ ခုတို့ဖြင့် လည်ပတ်နေသည်။ အမျိုးသမီး ၂၀% သာ ရှိသေးသည့်အတွက် KSIP သည် ကော်မတီများတွင် အမျိုးသမီးများ၏ ပါဝင်မှုတိုးမြင့်စေရန် ကြိုးစားရဦးမည်ဖြစ်သည်။

ကရင်နီပြည်တရားစီရင်ရေး မဏ္ဍိုင် (KSIJ) ကို ကြားကာလအတွင်း ထိခိုက် နစ်နာ ပျက်စီး ဆုံးရှုံးသည့် ပြည်သူများ၏ အသက်အိုးအိမ် စည်းစိမ်များ၊ အခွင့်အရေးများအား ဥပဒေနှင့်အညီကာကွယ်ခြင်း၊ ကုစားခြင်းအပြင် ဥပဒေပါ အခွင့်အရေးများ ရရှိစေရေးနှင့် လွတ်လပ်ပြီး တရားမျှတသည့် တရားစီရင်ရေး စနစ် ပေါ်ထွန်းလာစေရေး ရည်ရွယ်သည်။ ၂၀၂၄ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီတွင် ပြည်နယ် တရားသူကြီးချုပ်နှင့် ပြည်နယ် တရားသူကြီးများ ခန့်အပ်နိုင်ခဲ့သည်။ လက်ရှိတွင် ပြည်နယ် တရားရုံးချုပ် ၁ ခု၊ ခရိုင် တရားရုံး ၂ ခု၊ မြို့နယ် တရားရုံး ၈ ခုတို့နှင့်အတူ တရားသူကြီး ၂၀ ဦးဖြင့် လည်ပတ်နေသည်။

KSIJ သည် လွတ်လပ်သော တရားစီရင်ရေးစုဖွဲ့မှုဖြစ်ပြီး တိုင်းရင်းသား တော်လှန်ရေး တရားရုံးများနှင့် ဓလေ့ထုံးတမ်း ဥပဒေများကို အများသုံးဥပဒေမူများနှင့် ပေါင်းစပ်ထားသည်။ တရားရုံးချုပ်၊ ခရိုင်တရားရုံး ၂ ခုနှင့် မြို့နယ်တရားရုံး ၅ ခု ရှိသည်။ ကြားကာလအစိုးရတရားရုံးများကော KNPP တရားရုံးများပါ ပါဝင်သည်။ ၂၀၂၃ ခုနှစ် ဇွန်လမှ ၂၀၂၄ ခုနှစ် မတ်လအထိ ဤတရားရုံးများသည် အမှု ၁၀၀ နီးပါး ကိုင်တွယ်ခဲ့ပြီး လူသတ်မှုမှ လိမ်လည်မှုအထိ ပါသည်။

KSIA အစီအမံ၏ ပူးပေါင်းခေါင်းဆောင်မှုလုပ်ငန်းစဉ်သည် ERO များ၊ အရပ်ဘက် အဖွဲ့အစည်းများနှင့် နိုင်ငံရေးသမားများ ပါဝင်သော တရားဝင်ပြီး အားလုံးလည်း ပါဝင်သည့် အုပ်ချုပ်ရေး ဖန်တီးနေပါသည်။ ပဋိပက္ခ အလွန် အသွင်ကူးပြောင်းရေးအတွက် အစီအမံပြုနေစဉ်တွင် အရေးပေါ်လိုသည့် လူသားချင်းစာနာထောက်ထားမှု လိုအပ်ချက်များ ဖြေရှင်းပေးသည်။ စိတ်ကူးယဉ်ဖက်ဒရယ်အနာဂတ်မှ လက်တွေ့ကျသော၊ လူ့အဖွဲ့အစည်း အရှိတရားသို့ ပြောင်းလဲပေးသည်။

ကရင်နီပြည်နယ်၏ ကြားကာလ အုပ်ချုပ်ရေးသည် ဘက်စုံ ပါဝင်သော အုပ်ချုပ်ရေး စနစ် (MIGS) ကို အခြေခံထားသည်။ ERO များ၏ အုပ်ချုပ်ရေးကို ဒေသခံ ယူနစ် အသစ်များနှင့် ပူးပေါင်းကာ ပူးပေါင်း အုပ်ချုပ်ရေး ကော်မတီများ (JACs) ဖွဲ့စည်းခြင်းဖြင့် ဘက်စုံ ပါဝင်မှုကို မြှင့်တင်သည်။ ယူနစ်များကို ERO ၏ မျိုးဆက်ချီ ရှိရင်းစွဲ တော်လှန်ရေး၏ စင်ပြိုင်အင်စတီကျူးရှင်းများနှင့် ပေါင်းစပ်ထားသည်။ ဒေသခံလူထု၏ တိုက်ရိုက်ပါဝင်မှု  အားကောင်းပြီး မြို့နယ်အုပ်ချုပ်ရေးကောင်စီများ (TACs) တွင် ပြည်သူ့ကိုယ်စားလှယ်များစွာ ပါဝင်သည်။ ဒေသခံ ဓလေ့ထုံးတမ်းများ လေးစားရင်း လုပ်ငန်းစဉ်များ စပ်ဟပ်မှုကို ဖော်ဆောင်သည်။

ယနေ့တိုင် ကရင်နီတွင် လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးအဖွဲ့များစွာ ဖြစ်လာပြီး စစ်ရေးနှင့် အုပ်ချုပ်ရေးအရ ပေါင်းစည်းနိုင်ခဲ့သော်လည်း နိုင်ငံရေးအရမူ ပေါင်းစည်းရန် ကြိုးစားရဆဲဖြစ်သည်။ ပါဝင်မှုမှတဆင့် တရားဝင်မှုကို မြှင့်တင်ခြင်း၊ ပေါင်းစပ်ကိုင်တွယ်ခြင်းနှင့် ပြန်လည်သင့်မြတ်ရေး ဆောင်ရွက်ခြင်းတို့ဖြင့် ကရင်နီပြည်နယ်၏ စနစ်သည် ပဋိပက္ခကြားမှ ဒီမိုကရက်တစ် အင်စတီကျူးရှင်းများ မည်သို့တည်ဆောက်ရမည်ကို ဆန်းစစ်လျက် ရှိပေသည်။
 

(ယခုစာမှာ Draft မူကြမ်းဖြစ်၍ အချက်အလက်ကို နောက်ဆုံးအကြိမ် ပြန်လည်မစစ်ဆေးရသေးပါ။)

မွန်လူမျိုးများသည် နှစ်ပေါင်းထောင်ချီသမိုင်းနှင့် တည်ရှိသောလူမျိုးများဖြစ်သည်။ မြန်မာနိုင်ငံရှိ အခြားတိုင်းရင်းသားများနှင့် ကွဲပြားသော ဘာသာစကားနှင့် ယဉ်ကျေးမှု လက္ခဏာများ ရှိကြသည်။ မြန်မာနိုင်ငံတွင် လူမျိုးအများစု ပြောသောစကားများမှာ Sino-Tibetan ဘာသာစကား အနွယ်ဝင် ဖြစ်သော်လည်း မွန်တို့ပြောသော ဘာသာစကားမှာ ဝ၊ တအာင်းတို့နှင့် အနွယ်တူသည့် Austroasiatic ဘာသာစကားအနွယ်ဝင် ဖြစ်သည်။ ပို၍စောသည့် Proti-austroasiatic ဘာသာစကားများကိုမူ တရုတ်ပြည်တောင်ပိုင်း သို့မဟုတ် ဗီယက်နမ်မြစ်နီမြစ်ဝှမ်းဘက်တွင် လွန်ခဲ့သော နှစ်ပေါင်း ၄၀၀၀ မှ ၅၀၀၀ ကြား စတင်ခဲ့သည်ဟုမှန်းရပြီး  မွန်ခမာအနွယ်တို့သည် တရုတ်ပြည်မှ မြန်မာ၊ ထိုင်း၊ ကမ္ဘောဒီးယားနိုင်ငံများသို့ ပျံ့နှံ့သည်ဟု ပညာရှင်များက ယူဆကြသည်။ အိန္ဒိယအရှေ့ပိုင်းရှိ မုန်ဒ/မွန်ဒလူမျိုးများသည်လည်း Austroasiatic ဘာသာစကားပြောကြသူများ ဖြစ်သည်။  သမိုင်းပညာရှင်များက ယင်းလူမျိုးများကို အရှေ့တောင်အာရှတွင် ဆန်စပါးစိုက်ပျိုးခြင်းကို ကျွမ်းကျင်ခဲ့ကြသော ရှေးဦးမျိုးနွယ်များဖြစ်သည်ဟု ယုံကြည်ကြသည်။

မွန်တို့သည် ဒေသတွင်း ပထမဆုံး အိန္ဒိယ အက္ခရာများကို လက်ခံကျင့်သုံးပြီး သက္ကတ နှင့် ပါဠိ ဘာသာတို့၏ လွှမ်းမိုးမှုရှိသော အရေးအသား ယဉ်ကျေးမှုများကို တည်ဆောက်ခဲ့သူများထဲမှ တစုဖြစ်သည်။ ထို့ကြောင့် အခြေချနေထိုင်သူများအဖြစ်သာမက ယဉ်ကျေးမှု၏ ရှေ့ဆောင်များအဖြစ်ပါ ထင်ရှားစေခဲ့သည်။ ဗုဒ္ဓဘာသာကို ပြန့်ပွားစေရာတွင် အရေးပါခဲ့ပြီး အရှေ့တောင်အာရှ ကုန်းမြေတလျှောက်ရှိ ထွန်းကားလာသော ယဉ်ကျေးမှုများကို သက်ရောက်မှုရှိခဲ့သည်။

၎င်းတို့သည် ရှေးရှေးကတည်းကပင် စာပေအစဉ်အလာရှိပြီး ကဗျာများ၊ စစ်သမိုင်း ပုံပြင်များနှင့် သမိုင်းရာဇဝင်များကို ထူးထူးခြားခြား ရေးသားပြုစုနိုင်ခဲ့သူများ ဖြစ်ကြသည်။ ဤစာပေရတနာများသည် မွန်ယဉ်ကျေးမှုနှင့် အိမ်နီးနားချင်း ယဉ်ကျေးမှုများအပေါ် ထိတွေ့ဆက်ဆံမှုများအတွက် အဖိုးမဖြတ်နိုင်သော ယဉ်ကျေးမှုပဏာမ ပြယုဂ်များလည်းဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် မွန်လူမျိုးများသည် မြန်မာနိုင်ငံတွင် ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓဘာသာ ထွန်းကားရေးနှင့် ပြန့်ပွားရေးတွင် အဓိကကျသော အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ခဲ့သည်ဟု ယုံကြည်ရ၏။ ရှေးဟောင်းမြို့တော် သထုံသည် ဗုဒ္ဓဘာသာဗဟိုချက်ဖြစ်ခဲ့ပြီး ဒေသအနှံ့ ဗုဒ္ဓဘာသာတရားတော်များ ဖြန့်ဝေရာတွင် အဓိကအခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ခဲ့သည်ဟု ဆိုကြသည်။[1]

ထို့အပြင် မွန်လူမျိုးတို့သည် သစ်သားထွင်းခြင်း၊ အထည်ရက်လုပ်ခြင်းနှင့် ကြေးပုံသွင်းခြင်းစသည့် ရိုးရာလက်မှုပညာများတွင် ကျွမ်းကျင်သောကြောင့် ထင်ရှားသော၊ အစဉ်တိုးတက်နေသော အနုပညာဓလေ့ ရှိသည်။ အိုးလုပ်ငန်းကို ကျွမ်းကျင်ပြီး ကုန်သွယ်ရေးလုပ်ငန်းကိုလုပ်ကိုင်ကာ ရေကြောင်းရွက်ဖွင့်ခဲ့သည့် အစောဆုံးလူမျိုးများဖြစ်သည်။ အနုစိတ်လက်မှုပညာသည် ဘုရားကျောင်းများ၊ ပန်းပုများနှင့် ရိုးရာဝတ်စုံများတွင် တွေ့ရှိရသည့် ဒီဇိုင်းများနှင့် ပုံစံများတွင် ထင်ရှားပါသည်။ ယဉ်ကျေးမှုဖွံ့ဖြိုးရေးတွင် အလွန်စောခဲ့ကြသည်။[2]

ယနေ့ကာလတွင်မူ ကြီးမားသော စိန်ခေါ်မှုများနှင့် နိုင်ငံရေးမငြိမ်မသက်ဖြစ်နေသည့် ကာလများကို ကြုံတွေ့နေရသည့်အတွက်ကြောင့်လည်းကောင်း၊ ဗမာနှင့်မွန် တူတူပဲဟု ရောပြွမ်းနှစ်သိမ့် တတ်ရာမှ တစိမ့်စိမ့် ဝါးမြိုလာခြင်းတို့ကြောင့်လည်းကောင်း ယဉ်ကျေးမှုအမွေအနှစ်များကို ထိန်းသိမ်းရန်၊ ဝိသေသလက္ခဏာကို ခိုင်မာစွာထိန်းသိမ်းရန် အခက်တွေ့ရသည်။ ထို့ကြောင့် စာပေနှင့် ယဉ်ကျေးမှုမှာ အားပျော့ခဲ့သည်။ ယနေ့ခေတ်တွင်လည်း ဘာသာစကားကို ပြန်လည်၍ အသက်သွင်းရန်၊ ယဉ်ကျေးမှုပွဲများ မြှင့်တင်ရန်နှင့် မွန်ယဉ်ကျေးမှု ဆက်လက်ရှင်သန်စေမည့် ရပ်ရွာလူထုကို အခြေပြုသော ပဏာမခြေလှမ်းများကို လုပ်ဆောင်နိုင်ကြရန် ဦးတည်လျက် ရှိသော်လည်း ကောင်းမွန်စွာ ခေါင်းဆောင်နိုင်မှု မရှိသလို လွတ်လပ်စွာလုပ်ခွင့်လည်း ထင်သလောက် မရှိသေးချေ။ 

မွန်လူမျိုးတို့၏ သမိုင်းမှာ ယဉ်ကျေးမှုထွန်းကားခဲ့မှုများ၊ ရာစုနှစ်ပေါင်းများစွာ ကြာမြင့်ခဲ့သည့် ကိုလိုနီ အပြုခံရမှုများနှင့် လက်ရှိဘဝ အတွေ့အကြုံများ၏ ပေါင်းစပ်မှုဟုပင် ဆိုရမည်။ မွန်တို့၏ သင်္ကေတမှာ ဟင်္သာငှက် ဖြစ်သည်။ ရွှေဟင်္သာအလံသည် မြန်မာနိုင်ငံရှိ မွန်ဒေသများတလျှောက်လုံးတွင် ဂုဏ်ယူဝံ့ကြွားစွာ လွှင့်ထူလျက်ရှိပြီး ထိုင်းနိုင်ငံရှိ ဘုရားကျောင်း နံရံများတွင်ပင် တွေ့ရသည်။ အလှဆင်ခြင်းသက်သက်မျှသာမက ဆက်နွယ်မှုကိုပြသည့် အလံတခုလည်း ဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် ဟင်္သာငှက်၏ အသွင်ဟန်မှာ မွန်တို့၏ အခြေအနေကို ဖော်ပြသည်။ အတောင်ဖြန့်၍ ပျံသန်းနေသော ဟင်္သာမှာ မွန်တို့ ရုန်းကန်လှုပ်ရှားနေရသည်ကို ဆိုလိုပြီး တော်လှန်ရေးအဖွဲ့အစည်းများတွင် ထည့်သွင်းရေးဆွဲလေ့ ရှိသည်။ ခြေနှစ်ချောင်းချ၍ ရပ်နေသော ဟင်္သာရုပ်ကိုမူ အစိုးရက ရေးဆွဲပြလေ့ရှိသည်။ ယင်းအချက်များသည် အနုပညာ ခံစားချက်တခုသာမဟုတ်ဘဲ သင်္ကေတ၊ မှတ်ဉာဏ်၊ အာဏာရေးရာနှင့် ဂုဏ်သိက္ခာတို့ကို ထိစပ်ထားသည်။

ယနေ့ခေတ် နိုင်ငံတော်များ မပေါ်လာမီကာလကပင် မွန်တို့သည် အရှေ့တောင်အာရှ၏ အစောပိုင်း ယဉ်ကျေးမှုဘဝတွင် အရေးပါသော အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ခဲ့ကြပြီး ဖြစ်သည်။ ပါဠိ၊ သက္ကတ္တတို့ကဲ့သို မွန်ဘာသာကို ကုန်သွယ်ကူးသန်းမှုများတွင် သုံးစွဲခဲ့သည့် အထောက်အထားအရ တချိန်က မွန်ဘာသာသည် လူ့အသိုင်းအဝိုင်းများ သုံးစွဲခဲ့သည့် ကြားခံဘာသာစကားကြီးတခု ဖြစ်တန်ရာသည်။ မွန်ယဉ်ကျေးမှုသည် အိန္ဒိယဒေသ၏ လွှမ်းမိုးမှုများ ရှိသည်ကို မြင်ရပြီး ဗြဟ္မဏအစဉ်အလာများနှင့် ဗုဒ္ဓဘာသာအတွေးအခေါ်များ[3]ကို ဒေသခံအယူများ ရောနှောလျက် ကျင့်သုံးသည်များကို တွေ့ရသည်။

မွန်တို့၏ အထောက်အထားများကို ရှာဖွေရာ ကျောက်စာများ၊ ကျောက်ဆစ်လက်ရာများနှင့် ထူးခြားသော ဘဲဥပုံ အပြင်အဆင်ရှိ မြို့ဟောင်းအပျက်အစီးများပင်ဖြစ်သည်။ မွန်အနုပညာသည် ဘာသာရေး ဆည်းကပ်မှုနှင့် တီထွင်ဖန်တီးမှု စိတ်ဓာတ်နှစ်ခုစလုံးကို ဖော်ပြသည်။ သို့သော် ပြန်လည်ဖော်ထုတ်ရဦးမည့် မွန်ယဉ်ကျေးမှုများမှာ မြေကြီးများသာမက နိုင်ငံရေးကပါ ဖုံးလွှမ်းနေဆဲ ဖြစ်သည်။

မွန်လူမျိုးတို့သည် အင်ဒိုချိုင်းနားဒေသ၌ မြို့ပြယဉ်ကျေးမှုတည်ထောင်ခဲ့သည့် လူမျိုးများအနက် အစောဆုံး လူမျိုးများတွင် အပါအဝင်ဖြစ်သည်ဟု ယုံကြည်ကြသည်။ အေဒီ ၅ ရာစုခန့်တွင် မွန်စာပေ ထွန်းကားနေပြီဖြစ်ကြောင်း ထိုင်းနိုင်ငံအတွင်း တူးဖော်ရရှိသော ရှေးဟောင်းကျောက်စာများမှ တွေ့ရသည်။[4] အေဒီ ၆ ရာစုနှင့် ၉ ရာစု ကာလများတွင် လက်ရှိမြန်မာနိုင်ငံတောင်ပိုင်းဒေသများနှင့် ထိုင်းနိုင်ငံအလယ်ပိုင်း ဒေသများတွင် မွန်-ခမာတို့၏ ဗုဒ္ဓဘာသာကိုးကွယ်သော နိုင်ငံငယ်များထွန်းကားခဲ့သည်။ လက်ရှိမြန်မာနိုင်ငံ နယ်နိမိတ်အတွင်း မွန်တို့ပထမဆုံး တည်ထောင်ခဲ့သည့် မင်းဆက်မှာ သုဝဏ္ဏဘူမိ သထုံမင်းဆက်ဖြစ်ပြီး လက်ရှိသထုံခရိုင်ဒေသအတွင်း တည်ရှိခဲ့သည်။ သထုံနေပြည်တော်သည် ဆိပ်ကမ်းမြို့ဖြစ်ခဲ့သည်ကိုလည်း စာပေများတွင် ဖော်ပြခဲ့သည်။ လက်ရှိသထုံမြို့ဒေသဟု ယူဆတတ်သော်လည်း နုန်းတင်မြေနု အခြေအနေနှင့် ဝင်ကရွာတူးဖော်မှုတို့မှ ကေလာသတောင်အနီးတွင်ဖြစ်သည်ဟု ယူဆသူများလည်း ရှိသည်။[5]

၆ ရာစုမှစ၍ မွန်လူမျိုးများသည် မြန်မာနိုင်ငံရှိ သထုံနေပြည်တော်၊ အလယ်ပိုင်းထိုင်းနိုင်ငံရှိ ဒွါရာဝတီနှင့် မြောက်ပိုင်းရှိ ဟရိပုဉ္ဇယကဲ့သို့သော ခိုင်မာသော နိုင်ငံများကို တည်ထောင်ခဲ့ကြသည်ဟု ဆိုကြသည်။ အချို့က ယင်းနေပြည်တော်များသည် မွန်များသာ နေကြသည်မဟုတ်တန်ရာဟု ငြင်းကြမှုများလည်း ရှိသည်။ သို့သော် မည်သို့ပင်ဆိုစေ၊ ဤမြို့များတွင် မွန်ယဉ်ကျေးမှုများကို မြင်ကြရသည်။ ယင်းဒေသများမှာ ရဟန်းများ၊ ကုန်သည်များ၊ ပန်း ၁၂ မျိုး[6]နှင့် အနုပညာရှင်များဖြင့် ပြည့်နှက်နေသော ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ မီးပြတိုက်များပင် ဖြစ်သည်။ ဗုဒ္ဓဘာသာ ဆက်လက်ပြန့်ပွားလာသည်နှင့်အမျှ မွန်လူမျိုးများသည် ဘာသာရေးလမ်းညွှန်သမားများနှင့် ဘာသာပြန်သူများအဖြစ် ဆောင်ရွက်ခဲ့ပြီး အစောပိုင်း နိုင်ငံများအား ဗုဒ္ဓ၏ အဆုံးအမများနှင့် ဘုရားစေတီများ ဆောက်လုပ်ခြင်း အနုပညာကို နားလည်စေရာတွင် များစွာအရေးပါခဲ့သည်ဟုလည်း ယုံကြည်ရသည်။ ထို့အပြင် ဟိန္ဒူစကြဝဠာဗေဒနှင့် ဒေသခံ နတ်များဆိုင်ရာ အနုပညာများလည်း တွေ့ရသည်။

ဟိန္ဒူတို့ ဗြဟ္မာဒေ့ရှ်[7]ဟု ခေါ်ခဲ့သည့် ယခု မြန်မာနိုင်ငံဒေသတွင် ရေရှည်တည်ခဲ့သော မွန်နိုင်ငံတော်မှာ ဟံသာဝတီဖြစ်ပြီး ယနေ့ခေတ် ပဲခူးဟု လူသိများသည်။ ခရစ်နှစ် ၈၂၅ ခုနှစ်ခန့်တွင် တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ချမ်းသာကြွယ်ဝသော ကုန်သွယ်မြို့တော်၊ ဘာသာရေးအခြေထိုင်ရာနှင့် ယဉ်ကျေးမှုများအတွက် ဗဟိုဌာနအဖြစ် တိုးတက်လာခဲ့သည်။ ဟံသာဝတီတွင် သူ့ခေတ်သူ့အခါနှင့်သူ စီးပွားရေးလည်း ဖွံ့ဖြိုးခဲ့သည်။ ဘုရင်များသည် ဘာသာရေးကို ကာကွယ်ရမည်ဟုလည်း မျှော်လင့်ခြင်းခံရကာ ဘုရားတည်၊ ဘုန်းကြီးကျောင်းဆောက်၍ ဆင်းရဲသားတို့ကို ကျွေးမွေးရန်လည်း တာဝန်ရှိသည်ဟု မြင်ကြသည်။ နီတိများမှာလည်း အိန္ဒိယနှင့် အတော် နီးစပ်သည့် နီတိများကို ကျင့်သုံးကြသည်။

ကုန်းတွင်းအရှေ့တောင်အာရှတွင် ကိုလိုနီစနစ်က ပေးသော ခိုင်မာသော နယ်နိမိတ်များ၊ မြေပုံများနှင့် ခေတ်သစ်နိုင်ငံများ၏ အယူအဆ မပေါ်ပေါက်မီကာလက မြေပုံများပေါ်တွင် ရှင်းလင်းသော မျဉ်းကြောင်းများဖြင့် ဆွဲထားသော နယ်နိမိတ်များ မရှိခဲ့ပေ။ မြေပုံများဖြင့် အုပ်ချုပ်ရေးမရှိခင်က မဏ္ဍလစနစ်ကို ကျင့်သုံးခဲ့ကြရာ မွန်တို့သည်လည်း မဏ္ဍလစနစ်ကိုပင် ကျင့်သုံးသည်။ မွန်လူမျိုးများနှင့် ၎င်းတို့၏ နိုင်ငံတော်များ တိုးတက်လာပုံကို နားလည်ရန်အတွက် မဏ္ဍလစနစ်အမြင်သို့ ဝင်ရောက်ကြည့်ရှုရမည်ဖြစ်သည်။

သုဝဏ္ဏဘူမိ၊ ဟံသာဝတီ၊ ဒွါရဝတီတို့ မြို့တော်များသည် ယနေ့ကဲ့သို့ လူနေရာ မြေကွက်များလောက်သာ မဟုတ်ခဲ့ပေ။ မဏ္ဍလအယူတွင် မင်းနေပြည်တော်တို့သည် စကြဝဠာဗဟိုများပမာ ဖြစ်ကြသည်။ တခုချင်းစီသည် မြင့်မြတ်သောမြေ၏ နှလုံးသား ဖြစ်သည်။ အိန္ဒိယ၏ စကြဝဠာအမြင်များကို ပုံစံယူထားကာ နေမင်းကဲ့သို့သော ဘုရင်သည် ဗဟိုတွင် ရပ်တည်လျက် အာဏာအရောင်အဝါကို ဘေးဘက်များသို့ ဖြန့်ကျက်သည်။ ကုန်သွယ်မှုနှင့် ဘာသာရေးတို့မှတဆင့် သွင်းယူခဲ့သော ဤအတွေးအခေါ်သည် သာမန်ယုံကြည်မှု မဟုတ်ခဲ့ပေ။ လူနေမှုတွင် ပေါင်းစပ်ထားသော ယင်းယုံကြည်မှုကို မြို့များ၏ အပြင်အဆင်တွင် တွေ့ရ၏။[8]

နှောင်းပိုင်းပြန်ရေးသည့် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်း မွန်မှတ်တမ်းများတွင်မူ ကုသိမဏ္ဍလ (ယနေ့ ပုသိမ်ဘက်)၊ ဟံသာဝတီမဏ္ဍလ (ပဲခူး)၊ မုတ္တိမမဏ္ဍလ (မုတ္တမ) ဟူ၍ မဏ္ဍလ သုံးခုပြသည်။ မဏ္ဍလတခုကို သုံးဆယ့်နှစ်မြို့ စောင့်‌ရှောက်သူတို့ ဝန်းရံသည်ဟုဆိုသည်။ တာဝတိံသနတ် ၃၃ ပါးကို ယူသည်ဟု ဆိုကြသည်။ ထို့ကြောင့် အားလုံးပေါင်းလျှင် ၉၉ နေရာဖြစ်ပြီး မင်းကြီးနှင့် အိမ်ရှေ့မင်းသားပေါင်းပါက ၁၀၁ ရကာ၊ ယင်းက တရာ့တပါးသော ထီး‌ဆောင်းမင်းဟူသည့် အမည်ကို ပြည့်စုံစေသည်ဟူလို။ အငြင်းပွားစရာ ရှိလျှင်ပင် မွန်တို့၏ လူနေမှုဘဝကို နားလည်ရာတွင် အိန္ဒိယအယူအဆများ၏ အရေးပါပုံကို မြင်နိုင်သည်ဟု ထင်ပါသည်။[9]

မွန်နိုင်ငံတော်များတွင် ဘုရင်ဟူသည် အုပ်ချုပ်ရေးသမားသာမဟုတ်ပေ။ ဘုရင်၏ ကိုယ်ကျင့်တရားနှင့် ကုသိုယ်ကံသည် တိုင်းသူပြည်သား သတ္တဝါများကိုပါ ချိတ်ဆက်နေသည့် အခြေအနေရှိသည်။ ဓမ္မရာဇာဟု ဆို၏။ ဘုရင်သည် တရားကိုစောင့်ရန် တာဝန်ရှိသည်။ ထို့အပြင် ပညာရှိခြင်းနှင့် ရန်အပေါင်းကို အောင်နိုင်ခြင်းဟူသည့် အချက်များပါ ထည့်သွင်းကာ ဘုရင်၏ တရားဝင်မှုကို ရှုမြင်တတ်ကြသည်။

မြစ်များနှင့် ကုန်သွယ်ရေး လမ်းကြောင်းများအနီးရှိ မြေဩဇာကောင်းသော မြေနုကျွန်းများတွင်ရှိသည့် မွန်များသည် ကျွမ်းကျင်သော လယ်သမားနှင့် တောင်သူများ၊ သင်္ဘောသားများနှင့် ကုန်သည်များ ဖြစ်ကြသည်။ ကြံနှင့် ဆန်များကို တင်ပို့ခဲ့ပြီး ပန်းပညာရှင်များသည် မုတ္တမမြေအိုးနှင့် ကြွေထည်မြေထည်များကို ထုတ်လုပ်ခဲ့ရာ ဂျပန်နှင့် အရှေ့အလယ်ပိုင်းအထိပင် ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ဂျာမန်ခရီးသွားတဦးက ဒေါင်းများစွာ ရှိသည်ကို မြင်ပြီး သမ္မာကျမ်းစာလာ ရှောလမုန်ဘုရင်နှင့် ကုန်သွယ်ခဲ့သည့် နေရာများဟု ထင်မိကြောင်း မှတ်တမ်းတွေ့ရ၏။ ဤသာယာဝပြောမှုသည် အိန္ဒိယ၊ မြန်မာ၊ သီရိလင်္ကာနှင့် အရှေ့တောင်အာရှတို့ကို ချိတ်ဆက်ထားသော ပင်လယ်ရေကြောင်း ကုန်သွယ်ရေးတွင် မွန်များအား အဓိက အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်စေခဲ့သည်။ မွန်တို့မှာ ကုန်သွယ်မှုနှင့် ယဉ်ကျေးမှုကွန်ယက်၏ တစိတ်တပိုင်း ဖြစ်ခဲ့ပေသည်။

တဘက်တွင်လည်း မွန်မဏ္ဍလများသည် အစွန်အဖျားရှိ မျိုးနွယ်စုအခြေပြု လူ့အဖွဲ့အစည်းငယ်များတွင် နေထိုင်ကြသည့် တောင်ပေါ်နေလူမျိုးများကို ပြင်ပလူများအဖြစ် နှိမ့်ချဆက်ဆံခဲ့ပါ၏။ သူတို့ထံမှ သစ်တောထွက် ပစ္စည်းများကို ကုန်သွယ်ကြခြင်း၊ ခိုင်းစေခြင်းမှလွဲ၍ အရေးအရာမပေးခဲ့ချေ။ ယင်းစနစ်ကို ထိန်းသိမ်းရန် အုပ်စိုးသူများသည် မဟာဗျူဟာမြောက် လက်ထပ်ထိမ်းမြားကြခြင်း၊ ပဏ္ဍာဆက်ကွန်ရက်များ ထိန်းသိမ်းခြင်းများ လုပ်ရသည်။ ရဟန်းဘုန်းကြီးများနှင့် ကျေးရွာခေါင်းဆောင်များ၏ ထောက်ပံ့မှုအပေါ် မှီခိုရသည်။

တောက်ပသော နေ့ရက်များသည်လည်း ကုန်ဆုံးမြဲဖြစ်၏။ အောက်မြန်မာနိုင်ငံမှ မွန်လူမျိုးများအတွက် ၁၄ ရာစုနှင့် ၁၅ ရာစုနှစ်များသည် ယဉ်ကျေးမှုနှင့် နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ ရွှေရောင်ခေတ်ဖြစ်၍ ခမ်းနားထည်ဝါသော မြို့ကြီးများ၊ ဉာဏ်ပညာရှိ ဘုရင်များနှင့် ဘာသာရေး ထွန်းကားသော ကာလဖြစ်သည်။ သို့သော် မြောက်ဘက်မှ ဗမာ တောင်ငနိုင်ငံတော် ပေါ်ထွန်းလာခဲ့သည်။ အရှေ့ဘက်တွင် တိုင်/သျှမ်းနိုင်ငံတော်များဖြစ်သည့် အယုဒ္ဓယနှင့် လန်နတို့သည် ၎င်းတို့၏ သြဇာအာဏာကို ချဲ့ထွင်ခဲ့ကြသည်။

၁၂၀၀ ပြည့်လွန်နှစ်များ နှောင်းပိုင်းတွင် ပုဂံကျဆုံးပြီးနောက် ဝါရီရူးဘုရင်သည် အောက်မြန်မာနိုင်ငံတွင် မွန်တို့၏ ဘုရင်ဟု မိမိကိုယ်ကို ကြေညာခဲ့သည်။ ယင်းမင်း၏အုပ်ချုပ်မှုသည် တိုတောင်းပြီး အကြမ်းဖက်မှုများ ပြည်နေခဲ့သော်လည်း ယဉ်ကျေးမှုနိုးကြားရေးအတွက် အခြေခံအုတ်မြစ်ကို ချမှတ်ခဲ့သူဟု သတိရကြ၏။ ဝါရီရူး၏ နောက်မင်းဆက်များက ဗမာ၊ သျှမ်း (အယုဒ္ဓယ) နှင့် ပတ်ဝန်းကျင်မှ ခြိမ်းခြောက်မှုများကို ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည်။ ၁၃၆၉ ခုနှစ်တွင် ဗညားဦးဘုရင်လက်အောက်၌ မြို့တော်ကို မုတ္တမ မှ ပဲခူးသို့ ပြောင်းရွှေ့ခဲ့ရာ ဆန်စိုက်လွင်ပြင်များနှင့် ပိုမိုနီးစပ်လာပြီး ကုန်းတွင်းနှင့် ပင်လယ်ရေကြောင်း ကုန်သွယ်ရေးနှင့် ပိုမိုချိတ်ဆက်ထားနိုင်သည်။ စစ်ရေးနှင့် စီးပွားရေး ဖိအားများကို တုန့်ပြန်ခဲ့ခြင်းလည်း ဖြစ်ပေသည်။

မွန်တို့အတွက် အထူးလေးစားထင်ရှားသည့် ရာဇာဓိရာဇ်ဘုရင် (၁၃၉၃-၁၄၂၁) လက်အောက်တွင် ဟံသာဝတီ (Hongsawaddy) သည် အမြင့်ဆုံးအဆင့်သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်ဟု ပြောတတ်ကြသည်။ စစ်ရေးနှင့် အုပ်ချုပ်ရေး ထူးချွန်မှုကြောင့် ထင်ရှားသော ရာဇာဓိရာဇ်သည် ရခိုင်နှင့် မဟာမိတ်ဖွဲ့ခဲ့ပြီး လန်နနှင့် အယုဒ္ဓယတို့၏ ကျူးကျော်မှုများမှ မွန်နယ်မြေကို ကာကွယ်ခဲ့သည်။ ယင်းခေတ်ပဲခူးမှာ စစ်ရေးမဟာဗျူဟာ၊ ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ထောက်ပံ့မှုနှင့် ခရီးဝေးသွားကုန်သွယ်ရေးတို့၏ ဗဟိုဌာနဖြစ်သည်။ မလက္ကာ၊ အိန္ဒိယနှင့် မလေးကျွန်းစုမှ ကုန်သည်များသည် မွန်ဆိပ်ကမ်းများသို့ ကုန်ပစ္စည်းများ၊ အတွေးအခေါ်များနှင့် အမြင်သစ်များကို သယ်ဆောင်ခဲ့ ကြသည်။

ပုဂံမှ တိုက်ခိုက်ခဲ့၍ သထုံမင်းဆက်ပြတ်သွားပြီးနောက် ပေါ်လာသောမင်းဆက်မှာ ဝါရီရူးမင်းဆက် ဖြစ်သည်။ ပုဂံအင်အားနည်းချိန်တွင် မုတ္တမကိုအခြေပြု၍ မြန်မာနိုင်ငံဖြစ်လာမည့်ဒေသ အောက်ပိုင်းတွင် အခြေစိုက်ရာမှ ပုန်ကန်မှုများကြောင့် ဒုန်ဝန်း၊ ထိုမှ ပဲခူးသို့ ပြောင်းရွှေ့ခဲ့သည်။ ဗညားနွဲ့ (ခေါ်) ရာဇာဓိရာဇ် နန်းတက်သည့် ၁၃၈၄ ခုနှစ် ဝန်းကျင်မှာ မဂဒူးမင်းဆက်၏ အထွန်းတောက်ဆုံး အချိန်ဖြစ်သကဲ့သို့ မွန်တို့အင်အား ကြီးမားခဲ့သော အချိန်ဖြစ်ပြီး အင်းဝနှင့် ဟံသာဝတီ နှစ်လေးဆယ် စစ်ဖြစ်ခဲ့သည်။ နှစ်လေးဆယ်ဟု ဆိုသည်မှာ ရာဇာဓိရာဇ်နှင့် ဘုရင်မင်းခေါင်တို့ကိုသာ ယေဘုယျ ညွှန်းခြင်းဖြစ်သော်လည်း အင်းဝ-ဟံသာဝတီနန်းတို့မှာ ၁၅ ရာစုဦးအထိ စစ်ပဋိပက္ခများ ဖြစ်နေခဲ့သည်။
ရာဇာဓိရာဇ်သည် စစ်တိုက်ရခြင်းကို နှစ်သက်သည့်တိုင် သာမန်စစ်ခေါင်းဆောင်တဦးထက် ပိုသည်။ ဘုရားများ တည်ဆောက်သည်၊ ဘုန်းကြီးကျောင်းများ လှူဒါန်းသည်။ ထုံးတမ်းစဉ်လာများကို ကမကထပြုခဲ့သည်။ ယင်းခေတ်ကာလ ဓမ္မရာဇာ ဘုရင်အလုပ်များကိုလည်း လုပ်ဆောင်မှု ပြုသည်ဟု ဆိုရမည်။ မွန်များက အလွန် လေးစားချစ်ခင်ကြ၏။

၁၄၅၃ ခုနှစ်တွင် ထီးနန်းကို ရှင်စောပု (ဝိဟာရဒေဝီ) က ဆက်ခံသည်[10]။ ဘုရင်မ တက်လာခြင်းက မွန်တို့အတွက် အံ့သြစရာမကောင်းသော အဖြစ်အပျက်တခု ဖြစ်သည်။ ရှေးကလည်း ဟရိပုဉ္ဇယမွန်နိုင်ငံမှ စာမ္မာဒေဝီ  ဘုရင်မသည် ဥပမာကောင်းများ ရှိခဲ့ပြီးဖြစ်သည်။ ပညာတတ်၊ သံတမန်ဆန်ပြီး ဘာသာတရားကို အလေးအနက်ထားသော ရှင်စောပုသည် ရွှေတိဂုံစေတီတော်ကို ပြန်လည်မွမ်းမံခဲ့ပြီး ဘုန်းကြီးကျောင်းများ တည်ဆောက်ခဲ့သည်။ မင်းသမီးဘဝက အင်းဝဘုရင်နှင့် ခဏတာ လက်ထပ်ခဲ့ဖူးသည့်အတွက် သူမအား မွန်နှင့် ဗမာဘုရင့်နိုင်ငံနှစ်ခုစလုံးအပေါ်တွင် သင်္ကေတအားဖြင့် အာဏာကို ရစေသည်။ သူမက ဓမ္မစေတီအမည်ရ ရဟန်းကို လူဝတ်လဲစေကာ ဟံသာဝတီအာဏာလွှဲပေးခဲ့သည်။

ဓမ္မစေတီသည် ရှားရှားပါးပါး ဘုန်းကြီးဝတ်မှ ဘုရင်ဖြစ်လာသူ၊ ဘာသာရေးနှင့် အုပ်ချုပ်ရေးဘဝများတို့ကို ပေါင်းစပ်ထားသူ ဖြစ်သည်။ သူ၏ တရားမျှတမှု၊ ဘာသာတရားကိုင်းရှိုင်းမှုနှင့် အနုပညာနှင့် ဗိသုကာလက်ရာများ ထောက်ပံ့မှုတို့ကြောင့် အမှတ်ရကြသည်။ သူသည် မွန်အနုပညာ၏ ထင်ရှားသော ဖော်ပြချက်တခုဖြစ်သည့် ကြွေထည် မြေထည်ပြားများဖြင့် ရွှေဂူကြီး ဘုရားတည်ခဲ့သည်။ စဉ့်ရုပ်ကြွများကို ယနေ့တိုင် တွေ့ရနိုင်သည်။
 
မဟာထေရ် ၂၂ ပါး၊ တပည့်ရဟန်း ၂၂ ပါးတို့ကို အစုအဖွဲ့ ၂ ခု ဖွဲ့ကာ သီဟိုဠ်သို့စေလွှတ်ပြီး သီဟိုဠ်မဟာ ထေရ်ရဟန်းတော်တို့ ဥပ္ပဇ္ဈယ်ပြုပြီး ကလျာဏီမြစ်ဖောင်သိမ်ပေါ်တွင် စင်ကြယ်သောရဟန်းတော်များအဖြစ် ပြန်လည်ခံယူစေသည်။ အဆိုပါရဟန်းများ ဟံသာဝတီသို့ ပြန်လည်ရောက်ရှိလာသည့်အခါ ဂိုဏ်းရဟန်း ၈၀၀ ပါး၊ ရဟန်းငယ်အပါး ၁၄၂၆၅၊ သာမဏေအသစ် ၆၀၁ ပါး၊ စုစုပေါင်း ၁၅၆၆၆ ပါးတို့ကို သန့်ရှင်းစင်ကြယ်စေသည်။ အကွဲကွဲအပြားပြားဖြစ်လျက်ရှိသော ရာမညနိကာယ သံဃာ့ဂိုဏ်းကိုလည်း ဟံသာဝတီတွင် တခုတည်း သော သံဃာဂိုဏ်းအဖြစ် ပြန်လည်စုစည်းခဲ့သည်။ ရဟန်းများ၊ ဗိသုကာပညာရှင်များ ရွေးချယ်၍ အိန္ဒိယသို့ စေလွှတ်ကာ မဇ္ဈိမဒေသပုံတော်များအားလုံးကို ရေးကူးယူစေ၍ ဟံသာဝတီတွင် ပြန်တည်ဆောက်သည်ဟု ဆို၏။ ဗုဒ္ဓဘာသာ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး၏ တစိတ်တပိုင်းဟု အမှတ်ရကြ၏။ ၁၄၇၉ ခုနှစ်မှ ကလျာဏီသိမ် (ဓမ္မစေတီ) ကျောက်စာတွင် ပါဠိနှင့် မွန်ကျောက်စာများသည် ကျင့်ဝတ်ဆိုင်ရာ ဘုရင်စနစ်နှင့် ဘာသာတရားလောကအမြင်ကို ဖော်ကျူး၏။

၁၄၃၅ ခုနှစ်က ရောက်လာခဲ့သည့် ဗင်းနစ်မြို့သား နီကိုလိုဒီကွန်တီ (Niccolò de’ Conti) သည် အောက်မြန်မာနိုင်ငံသို့ ပထမဆုံး ရောက်ရှိလာသော ဥရောပသားဖြစ်လာခဲ့သည်။ နောင် ပေါ်တူဂီများနောက်မှ လိုက်ပါလာပြီး ၁၅၁၉ ခုနှစ်တွင် မုတ္တမ၌ ကုန်သွယ်ရေး အခြေစိုက်စခန်းတခု တည်ထောင်ခဲ့ပြီး မလက္ကာရှိ မွတ်ဆလင်တပ်ဖွဲ့များအား ဆန့်ကျင်ရန် မွန်ကုန်သည်များနှင့် မဟာမိတ်များ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ဤအစောပိုင်း ဆက်သွယ်မှုများသည် အပေးအယူသာဖြစ်သည်။ သို့သော် နောက်ပိုင်းဆက်ဆံရေးဆက်လာသည်။
မွန်နန်းတွင်းများတွင် နိုင်ငံခြားသား သင်္ဘောသားများ၊ ကြေးစားစစ်သားများနှင့် သာသနာပြုများ ပိုမို၍ မြင်တွေ့လာရသည်။ သင်္ဘောများနှင့် နိုင်ငံခြားကုန်ပစ္စည်းများ မွန်မြို့များသို့ စီးဝင်လာခဲ့သည်။ သို့သော် အန္တရာယ်များလည်း ပါလာခဲ့သည်။ နိုင်ငံရေးဟန်ချက်ညီမှုသည် ရှိရင်းစွဲကပင် ပျက်လွယ်နေခဲ့သည် မဟုတ်လား။ မင်းဆက်၏ အားနည်းမှု၊ ပြိုင်ဘက်နိုင်ငံတော်များနှင့် နိုင်ငံခြားမှ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်မှုတို့သည် ဟံသာဝတီ၏ နူးညံ့သိမ်မွေ့သော စနစ်ကို မတည်ငြိမ်စေတော့ပေ။

၁၅၃၅ ခုတွင် တောင်ငူမင်း တပင်ရွှေထီးသည် အောက်မြန်မာနိုင်ငံကို ချဲ့ထွင်သည်။ ထိုစဉ်က စစ်သူကြီး ဘုရင့်နောင်က ပဲခူးကို ဝိုင်းရံတိုက်ခိုက်ခဲ့ပြီး ၁၅၃၉ ခုနှစ်တွင် သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။[11] မုတ္တမနှင့် ပြည်ကဲ့သို့သော မြို့များသည် အဖျက်အဆီးခံခဲ့ရသည်။ မွန်အီလစ်အလွှာများကို သတ်ဖြတ်ခြင်းများ ရှိ၍ အများအပြား အယုဒ္ဓယသို့ ထွက်ပြေးခဲ့ကြ၏။ တပင်ရွှေထီးသည်လည်း မွန်နန်းတင်ပွဲ ထုံးတမ်းစဉ်လာများနှင့် ဆံပင်ကအစ မွန်ယဉ်ကျေးမှု အမှတ်အသားများကို နှစ်သက်သုံးစွဲခဲ့သေးသည်။

၁၅၅၀ ခုနှစ်တွင် တပင်ရွှေထီး လုပ်ကြံခံခဲ့ရသည်။ သမိန်ထောက ဦးဆောင်၍ ပုန်ကန်သော်လည်း ဘုရင့်နောင်၏ နှိမ်နင်းခြင်း ခံခဲ့ရသည်။

ဗမာအင်အားသည် ဒေသတလျှောက် တိုးချဲ့လာသည်နှင့်အမျှ အယုဒ္ဓယနှင့် လန်နအထိပင် ရောက်ရှိခဲ့ရာ မွန်တို့၏ လွတ်လပ်ရေးသည် မှေးမှိန်သွားခဲ့တော့သည်။ အယုဒ္ဓယတွင်တော့ မွန်အထက်တန်းလွှာများသည် တော်ဝင်ကောင်စီများတွင် အမှုထမ်းခဲ့ကြပြီး အယုဒ္ဓယအထက်တန်းလွှာများနှင့် လက်ထပ်ထိမ်းမြားခဲ့ကြကာ ယနေ့ထိုင်းဗုဒ္ဓဘာသာနှင့် အနုပညာကို ပုံဖော်ရာတွင် ပံ့ပိုးမှုဖြစ်ခဲ့သည်။ တချိန်က ပဲခူးတွင် ဓားစာခံဖြစ်ခဲ့ပြီး ထိုင်းလွတ်လပ်ရေးကို ပြန်လည်ထူထောင်ခဲ့သည့် နရဲစွမ်းဘုရင် (King Naresuan) ကိုယ်တိုင်သည် မွန်ယဉ်ကျေးမှုကို နှစ်လိုခဲ့သည်ဟု ဆို၏။

ပဲခူးမြို့ကို ၁၅၉၉ ခုနှစ်တွင် ရခိုင်တို့က သိမ်းပိုက်ဖျက်ဆီးခဲ့ပြီး အငတ်ဘေးနှင့် စစ်ပွဲများ ဆက်လက် ဖြစ်ပွားနေခဲ့သည်။ ၁၆၀၀ ပြည့်လွန်နှစ်များတွင် ပေါ်တူဂီလူမျိုး ငဇင်ကာ ခေါ် ဒီဘရီတို (de Brito) သည် မွန်များနှင့် ပူးပေါင်း၍ အခိုင်အမာခံတပ်များကို ထူထောင်ခဲ့ကြသည်။ ယင်းဒေသများကို မြန်မာဘုရင် အနောက်ဖက်လွန်မင်းက ၁၆၁၃ ခုနှစ်တွင် နှိမ်နင်းခဲ့သည်။ မွန်ဒုက္ခသည်များ၏ ထပ်မံ ထွက်ပြေးကြပြန်သည်။ ၁၇ ရာစု အလယ်ပိုင်းတွင် ကျန်ခဲ့သည့် မွန်လူမျိုးများသည် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်း၌ လက်အောက်ခံလူမျိုးများ ဖြစ်ခဲ့ကြလေပြီ။ ပဲခူးသည် ကျဆင်းလာခဲ့ပြီး မွန်မြို့များသည် ပျက်စီးယိုယွင်းခဲ့ကာ ပုန်ကန်ရန် ကြိုးပမ်းမှုများ မအောင်မြင်နိုင်ခဲ့ပေ။

ဟံသာဝတီသည် မွန်မင်း၊ ဗမာမင်းတို့အောက် တလှည့်စီရောက်ခဲ့သည့် မွန်လူမျိုးဒေသများ ဖြစ်သည်။ မွန်တို့မင်းဖြစ်လာသောအခါ ပြင်သစ်တို့နှင့် အဆက်အသွယ်ကောင်းလာသည်။ အင်းဝမင်းဆက်ကို တော်လှန်၍ ပြန်တိုက်ရာတွင်လည်း ပြင်သစ်တို့ကူညီခဲ့သည်ဟု သိရသည်။ အင်းဝပျက်သည့်အခါ မွန်တပ်တို့က ထိုင်းရန်ကို ပိုကြောက်ရသည်ဟုဆိုကာ စစ်အင်အားလျော့ပြီး ဟံသာဝတီပြန်သွားသည်။ ထိုကာလတွင် မုဆိုးဘိုရွာသူကြီး ဦးအောင်ဇေယျသည် မွန်များကို ခုခံပြီး ပတ်ဝန်းကျင်ရွာများကို သိမ်းသွင်းရာမှ အင်အားကြီး လာခဲ့ကာ အင်းဝနေပြည်တော်ကို ပြန်သိမ်းနိုင်ခဲ့သည်။

မွန်တို့အင်းဝကို နိုင်သောအခါ ဗမာမင်းဆက်နှင့် အမှုထမ်းများစွာကို သတ်ခဲ့ဖူးကြသည့်အတွက် ဗမာတို့ကလည်းအခဲမကျေကြပေ။ အချို့မွန်တို့က လူများဖမ်းပြီး ကျွန်အဖြစ်ရောင်းစားခဲ့သည်လည်းရှိရာ ပြဿနာမျိုးစုံလည်း ဖြစ်နေသည်။ ဒေသခံများ ဦးအောင်ဇေယျထံ ခိုဝင်သစ္စာခံကြသည်။ အထူးသဖြင့်မွန်တို့ကို တွန်းလှန်သောမြို့တွင် ပြည်မြို့ကထင်ရှားသည်။ 

ထို့နောက်ကာလများတွင် အလောင်းဘုရားနှင့် ဗြိတိသျှတို့ဆုံကာ ချစ်ကြည်ရေးပြုခဲ့ဖူးသော်လည်း လက်နက်အကူအညီ မရခဲ့ချေ။ အင်္ဂလိပ်နှင့် ပြင်သစ်တို့ စစ်ရေးတင်းမာသောကာလလည်း ဖြစ်သည့်အတွက် ဖြစ်သည်။ မွန်တို့ကိုမူ အင်းဝကို ပုန်ကန်စဉ်ကပင် ပြင်သစ်တို့ကူညီခဲ့သည်။ ထိုစဉ်က ပြင်သစ်နှင့် မွန်တို့က သံလျင်တွင် အထိုင်ချထားသော်လည်း ဒဂုံတွင် မွန်တပ်တို့၏ အခုအခံမရှိပေ။ ဦးအောင်ဇေယျက ဒဂုံကို ရန်ကုန်ဟုအမည်ပြောင်း၍ စစ်ဌာနထိုင်ကာ ပြန်သွားသည်။ ထိုကာလပိုင်းတွင် သျှမ်းပြည်ကို အာရုံစိုက်နေရာမှ ရန်ကုန်တွင် မွန်တပ်များ တိုက်နေသည့်အတွက် ပြန်ဆင်းလာခဲ့သည်။ ယင်းကာလတွင် ပြင်သစ်နှင့် ဗြိတိသျှတို့ ၇ နှစ်စစ်ပွဲကြီးအစဖြစ်၍ တင်းမာနေသော်လည်း ဝမ်းကိုက်ရောဂါကြောင့် သန်လျင်သို့ ရောက်နေသည့် အင်္ဂလိပ် ကပ္ပတိန်ကို မွန်က အတင်းလက်နက်တောင်းပြီး တိုက်လေသည်။[12]

ထို့ကြောင့် အစောပိုင်းတိုက်ပွဲများ ပြီးသွားသောအခါ ဦးအောင်ဇေယျထံ အင်္ဂလိပ်တို့ သံတမန် လွှတ်ရပြန်လေသည်။ ဦးအောင်ဇေယျမှ သံလျင်ကို ခြောက်လတိုင်တိုင် တိုက်ပြီး သံလျင်၌ အစာရေစာ ပြတ်လပ်လာသည့်အခါ ဦးအောင်ဇေယျမှ အသေခံတပ်သား ၉၃ ဦးရွေးပြီး တိုက်သည့်အတွက် သံလျင်ကျလေသည်။[13] မွန်တို့ကူခဲ့သော ပြင်သစ်ခေါင်းဆောင်တို့ ခေါင်းဖြတ်အသတ်ခံရသလို ပြင်သစ် စစ်သားများမှာ ဘုရင့်တပ်အတွင်း သိမ်းသွင်းခံရလေသည်။ ဗမာနှင့် သျှမ်းတို့ကိုမူ မသတ်ပဲ လွှတ်လေသည်။ ထိုစဉ်ကာလက ပြင်သစ်တို့မှာ မကျေနပ်သော်လည်း ဗမာပြည်တွင်း အရေးထက် အင်္ဂလိပ်-ပြင်သစ်စစ်ပွဲက အရေးကြီးနေပြီး နောက်တွင်လည်း ပြင်သစ်နိုင်ငံက ရှုံးသွားသည့်အတွက် ဘာမှမတုန့်ပြန်နိုင်ပေ။ 

ထို့နောက်ဦး‌အောင်ဇေယျက အဆိပ်ခတ်ခြင်း၊ မွန်ခေါင်းပြတ်များ လှေတွင်ထည့်မျှောခြင်း စသည့် နည်းစုံသုံးကာ လုပ်ကြံသည်ဟု မှတ်တမ်းတွင် တွေ့ရသလို ပြင်သစ်နှင့် အခြားနိုင်ငံများမှ ရလာသော အမြှောက်လက်နက်များဖြင့် လုပ်ကြံရာ မွန်ဘုရင်က မာန်လျှော့ရပြီး တဦးတည်းသော သမီးကို ဆက်သ၍ ဦးအောင်ဇေယျထံ အညံ့ခံရသည်။ ဗမာတပ်က အညံ့ခံမှုကို လက်ခံသည့်သဖွယ် ဟံသာဝတီမြို့အတွင်း တပ်များခေါ်လာခဲ့သည်။ မွန်တို့မှာလည်း မြို့တံခါးတို့ကို အလျင်အမြန် ပိတ်ခဲ့သော်လည်း မမှီတော့ပဲ အစာငတ်သည်အထိ ဝိုင်းပတ်ပိတ်ဆို့ခြင်းကို ခံရသည်။ မွန်တို့ကို အဆုံးထိချိုးရန် ဆုံးဖြတ်ပြီးသည့်ဗမာတို့က ဟံသာဝတီနန်းနှင့် လူနေမှုတခုလုံးကို ဖြိုချကာ များစွာ သတ်ဖြတ်၍ မီးရှို့လိုက်လေတော့သည်။ မွန်ဘုရင်နှင့် သမီးကိုတော့ နေပြည်တော်ခေါ်သွားခဲ့ပြီး နောင်တွင် မွန်ဘုရင်အား ဆင်ဖြူရှင်မင်းက သတ်ခဲ့လေသည်။ 

မွန်များစွာသည် အလောင်းဘုရား၏ မွန်သတ်ပွဲကြီးကြောင့် နယ်ခြားဘက်သို့ ထွက်ခွာသွားကြသလို မိမိတို့ကိုယ်ကိုမွန်ဟု မပြောကြတော့ဟူ၍ မွန်စာပေများတွင် တွေ့ရသည်။ အသံနားထောင်၍လည်းကောင်း၊ ဆံပင်ပုံစံကို ကြည့်၍လည်းကောင်း မွန်ဟုသိရသူ မွန်ပြည်သူများကိုပါ သတ်ခဲ့ရာ၊ မွန်လူမျိုးဟု မပြောရဲ၊ မွန်စကား မပြောရဲသည်အထိ ဖြစ်ခဲ့ကြသည်။ မွန်တို့၏ ပဲခူးနန်းတော်တိုင်များကို ၁၇၅၇ တွင် Captain Bailey မှ ဘင်္ဂလားသို့ သယ်သွားခဲ့သည်။ မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်းတွင် ဗြိတိသျှတို့ သန်းခေါင်စာရင်းကောက်သည့်အခါ မွန်စကား မပြောသူများအနေဖြင့် ဗမာဟုဖြည့်ခဲ့ကြသည်ဟု ဆိုသည်။ 

ထိုစစ်ပွဲ၏နောက် မွန်တို့၏ တော်လှန်ရေးလှုပ်ရှားမှုများ ပါးလျသွားသည်။ မွန်တို့သည် ဒေသစွဲပြီး ဒဂုံမြို့ကို အရေးပါလှသည်ဟု မမြင်ခဲ့။ စစ်ပွဲအစကလည်း ပုန်ကန်သည့်ရန်သူကို လျှော့တွက်ကာ လှည့်ပြန်ပြီး စစ်အင်အား သုံးတပုံတပုံသာ ထားခဲ့သလို မိမိတို့စစ်သူကြီး ဒလပန်းကို မယုံမကြည်ဖြစ်၍ နေရာမှ ထုတ်လိုက်ခြင်းကလည်း အားလျော့စေသည်။[14] ပြင်သစ်တို့က အမြှောက်နှင့်ပစ်ပေးကာ ဒဂုံကို တက်သိမ်းရန် ပြောရာတွင် မဟာမိတ်ကိုမယုံပဲ သေနတ်ကိုင်ဗမာတပ်ကို ကြောက်နေသောကြောင့် ရဲရဲဝံ့ဝံ့ စွန့်စားကာ တက်မသိမ်းခဲ့ခြင်းကလည်း ရေရှည်တွင် အဆိုးသာ ဖြစ်စေခဲ့သည်။ တရုတ်ပညာရှင်တဦးကမူ ဗမာတို့က ကချင်၊ ချင်း၊ သျှမ်း၊ သွေးနှောလူမျိုး အားလုံးကို လက်ခံပူးပေါင်းသော်လည်း၊ မွန်တို့က အခြားလူမျိုးတို့နှင့် မပူးပေါင်းနိုင်၍ ဒီလိုဖြစ်ရသည်ဟု ပြောဖူးသည်။ ခေါင်းဆောင်မှု အားနည်းလှသည်မှာ အမှန်ပင်ဖြစ်သည်။ နောက်ပိုင်း အမတ်ဗညားစိန် ပုန်ကန်ရာတွင်လည်း မအောင်မြင်ပဲ ထိုင်းနယ်ဘက်တွင် ခိုလှုံခဲ့ရသည်။

အယုဒ္ဓယဘက်သို့ရောက်သည့် မွန်လူမျိုးများမှာတော့ ဘာသာစကား၊ ဘာသာရေးနှင့် အနုပညာကို ထိန်းသိမ်းထားခဲ့ကြသည်။ မွန်တပ်ရင်းများသည် ထိုင်းဘုရင်များထံမှ တိုက်ပွဲဝင်ခဲ့ကြသည်။ မွန်ဘုန်းကြီးများသည် ၁၉ ရာစုတွင် မောင်ကွတ်ဘုရင် (King Mongkut) လက်အောက်၌ ဗုဒ္ဓဘာသာ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးကို လုပ်ဆောင်ခဲ့ကြသည်။ မွန်အိုးလုပ်ငန်းရှင်များ၊ ဆောက်လုပ်ရေးသမားများနှင့် ကျောက်စာရေးဆရာများသည် ၎င်းတို့၏ အမွေအနှစ်ကို ပြည်ပတွင် ဆက်လက် ထိန်းသိမ်းထားခဲ့ကြသည်။ ယနေ့ ဘန်ကောက်အနီးရှိ ကို့ခရက် (Koh Kret) ကဲ့သို့သော ကျွန်းငယ်လေးမှာ ယခုအခါ မွန်ယဉ်ကျေးမှုနိုးကြားရေး ဗဟိုဌာနတခု ဖြစ်သည်။ မွန်ယဉ်ကျေးမှု၏ အမွေအနှစ်သည် တော်ဝင်နန်းတွင်းမင်းဆက်များ သို့မဟုတ် ဒေသဆိုင်ရာ အုပ်စိုးမှုနှင့် ချိတ်ဆက်ထားခြင်း မရှိတော့သော်လည်း သံတမန်ရေးရာ၊ ဘာသာရေး၊ အနုပညာ နိုးကြားရေးနှင့် ဘေးဒုက္ခတို့ကို ခံနိုင်ရည်ရှိမှုတို့မှအခြေတည်ကာ ဆက်လက်၍ စီးဆင်းခဲ့ပေသည်။

၁၈၃၀ ပြည့်လွန်နှစ်များတွင် ရချာဘူရီ (Ratchaburi) ကဲ့သို့သော ထိုင်းပြည်နယ်များရှိ မွန်လူဦးရေသည် လူဦးရေအရသာမက ယဉ်ကျေးမှုအရပါ စည်းလုံးညီညွတ်မှု ရှိခဲ့သည်။ ထွက်ပြေးလာသော ဒုက္ခသည်များသည် ပေရွက်ကျမ်းများနှင့် ဗုဒ္ဓဘာသာ အထိမ်းအမှတ်များကိုသာမက ဟံသာဝတီ၏ မှတ်ဉာဏ်များကိုပါ ယူဆောင်လာခဲ့ ကြသည်။ ထိုင်းနိုင်ငံရှိ မွန်ဘုန်းကြီးကျောင်းများသည် သမိုင်းဝင် အသိစိတ်နှင့် မှတ်ဉာဏ်ကို ထိန်းသိမ်းထားရာ နေရာများ ဖြစ်လာသည်။ ဘိုးဘွားစဉ်ဆက်နေရာမြေမှ ဓလေ့ထုံးတမ်းများနှင့် အစဉ်အလာများကို ထိန်းသိမ်းနိုင် ခဲ့ကြသည်။

မွန်တို့သည် ချကရီနန်းတွင်း (Chakri court) ပထဝီနိုင်ငံရေးတွင် မဟာဗျူဟာမြောက် မဟာမိတ်များ၊ အသက်ဝင်လှုပ်ရှားသည့် ကိုယ်စားလှယ်များ ဖြစ်လာခဲ့ကြသည်။ မွန်အမျိုးသားများသည် စစ်ရေးသိက္ခာကို ထိန်းသိမ်းထားပြီး မွန်အီလစ်များသည် သြဇာကြီးမားသော ရာထူးများသို့ တက်လှမ်းခဲ့ကြသည်[15]။ အချို့က တော်ဝင်မိသားစုများနှင့် လက်ထပ်ခဲ့ကြပြီး မျိုးဆက်များသည် အုပ်ချုပ်နေသော မင်းဆက်နှင့် ရောယှက်ခဲ့သည်။ ချကရီနန်းတွင်းမင်းဆက်များတွင် မွန်မိဘုရားပေါင်း ၅၀ ကျော်ရှိသည်ဟု ဆိုသည်။[16]
၁၉ ရာစုအတွင်း ဘာသာရေးသည် မွန်တို့၏ သြဇာအတွက် အစွမ်းထက်ဆုံး အသွင်ဆောင်ခဲ့သည်။ မွန်ဘုန်းကြီးများသည် ထိုင်း၊ မြန်မာနှင့် သီရိလင်္ကာတို့တလျှောက် ဗုဒ္ဓဘာသာ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး လှုပ်ရှားမှုများ ပြုလုပ်ခဲ့ရာတွင် ပါဝင်ခဲ့ကြသည်။ မောင်ကွတ်မင်းက ကမကထပြုခဲ့သော ဓမ္မယုတ္တိနိကာယ (Thammayut Nikaya) ဂိုဏ်း သည် မွန်ရိုးရာဓလေ့များနှင့် စည်းကမ်းများတွင် အမြစ်တွယ်ခဲ့ပေသည်။ မွန်ဘုန်းကြီးကျောင်း၏ စည်းကမ်းနှင့် စာပေဆိုင်ရာ ခိုင်မာမှုသည် ခေတ်မီအသွင်ပြောင်းမှုကြားတွင် ဝိညာဉ်ရေးရာ ပြန်လည်နိုးကြားမှုကို ရှာဖွေနေသော ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးသမား တော်ဝင်မင်းများ၏ စိတ်ကို ဆွဲဆောင်ခဲ့ခြင်းလည်းဖြစ်သည်။ သီရိလင်္ကာရှိ မွန်ဒေသ ရာမညဒေသကို အစွဲပြု၍ အမည်ပေးထားသော ရာမညနိကာယ (Ramanna Nikaya) သည် ၁၈၆၃ တွင် ပေါ်လာခဲ့သည်။

နိုင်ငံရေး အချုပ်အခြာအာဏာ ပျောက်ကွယ်သွားသော်လည်း မွန်လူမျိုးများသည် ထေရဝါဒတရားကိုယ် (Theravada orthodoxy) စောင့်ရှောက်သူများအနေဖြင့် ရှိနေဆဲဖြစ်သည်ကို မြင်ရ၏။ သို့သော် ဘာသာရေးမှာ ယနေ့ခေတ်သစ်နိုင်ငံရေးကို အန်တုနိုင်မည့် တခုတည်းသော ထင်ဟပ်မှု မဖြစ်နိုင်ပေ။

ဗြိတိသျှတို့ မြန်မာနိုင်ငံကိုသိမ်းပိုက်ပြီးနောက် ကိုလိုနီစနစ်သည် ဗမာတို့၏ နိုင်ငံရေး အသာစီးရမှုကို ဖြိုခွဲခဲ့သော်လည်း မွန်တို့၏ ရည်မှန်းချက်များကို ပြန်လည်ရရှိရန် မည်သည့် ပြန်လည်ပေးအပ်မှုမျှ မပြုလုပ်ခဲ့ပေ။ ဗြိတိသျှတို့၏ ဦးစားပေး လုပ်ငန်းများသည် ဝင်ငွေရှာဖွေခြင်းနှင့် ပထဝီနိုင်ငံရေး ထိန်းချုပ်မှုတို့သာ ဖြစ်သည်။ အချို့ မွန်လူမျိုးများမှာ မိမိတို့အနေဖြင့် မွန်စကားလည်း မပြောတော့သဖြင့် လေးလေးနက်နက်လည်း မရှိတော့ဘဲ သန်းခေါင်စာရင်းတွင်ပင် ဗမာဟုသာ ရေးခဲ့၏။ အချို့မွန်လူမျိုးများသည် ဗမာတို့၏ ဖိနှိပ်မှုမှ သက်သာရာရခြင်းကို ကြိုဆိုခဲ့ကြသော်လည်း အုပ်ချုပ်ရေးတွင် အပယ်ခံမျှသာဖြစ်၏။ မွန်ဘာသာစကားများနှင့် ဓလေ့ထုံးတမ်းများကို အင်္ဂလိပ်ဗဟိုပြု အုပ်ချုပ်မှုတွင် ဖယ်ထုတ်ခံခဲ့ရသည်။

ကိုလိုနီခေတ် စီးပွားရေး ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းမှုအောက်တွင် ဗမာလူမျိုးများသည် အောက်မြန်မာနိုင်ငံသို့ ရွှေ့ပြောင်းလာသည်နှင့်အမျှ မွန်လူ့အဖွဲ့အစည်းများသည် ပိုမို၍ ဘေးရောက်လာခဲ့သည်။ မွန်အီလစ်များမှာ ဗြိတိသျှနှင့် အတိုင်းအတာတခုထိ ပေါင်းခဲ့သည့်တိုင် မွန်လူထုအတွက် အကျိုးမရှိပေ။ ‌တချိန်က တောက်ပသော ဟံသာဝတီသည် ပျက်စီးယိုယွင်းနေသော မြို့ဟောင်းတခုသာ ဖြစ်ခဲ့သည်။

ထိုင်းနိုင်ငံတွင် စစ်ရေးနှင့် အုပ်ချုပ်ရေး အခန်းကဏ္ဍများကို ကာလကြာရှည်စွာ ထမ်းဆောင်ခဲ့ကြသည့် မွန်တို့မှာ ၂၀ ရာစု ရောက်လာချိန် အနုပညာရှင်များ၊ ကုန်သည်များနှင့် လက်မှုပညာသမားများဖြစ်လာသည်။ ကို့ခရက်မှ အနီရောင်အုတ်များနှင့် နောက်ပိုင်းတွင် ကြွေရည်သုတ်မထားသော မြေထည်များ[17]မှာ မွန်ယဉ်ကျေးမှု အမှတ်အသား ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ထိုင်းရှိ မွန်လူမျိုးများသည် မွန်နိုင်ငံကို တည်ဆောက်မည့်သူများ မဟုတ်တော့ပေ။

ပထမ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာစစ်ပွဲ (၁၈၂၄-၂၆) သည် မြန်မာနိုင်ငံတွင် ဗြိတိသျှနယ်ချဲ့စနစ် စတင်အခြေချခြင်း ဖြစ်သည့်တိုင် မွန်လူမျိုးများအတွက်မူ ကံကြမ္မာ၏ ပြောင်းပြန်လှန်မှုဖြစ်သည်။ ကုန်းဘောင်မင်းဆက် နယ်ချဲ့မှု၏ ကိုလိုနီလက်အောက်ခံဖြစ်ခဲ့သော အောက်မြန်မာနိုင်ငံရှိ မွန်လူ့အဖွဲ့အစည်းများသည် ဗြိတိသျှတို့ကို ပူးပေါင်းရမည့် သူများအဖြစ် မြင်ခဲ့သူများလည်းရှိသည်။ ဥပမာ မွန်မျိုးရိုး ဆာဂျေ အေမောင်ကြီးသည် ဗမာပြည်သား ဘုရင်ခံ ဖြစ်လာသည်။ တဦးတည်းသော ဗမာပြည်သား ဘုရင်ခံလည်း ဖြစ်သည်။ တဘက်က ဘီအေ မြန်မာ့ပထမဆုံး အမျိုးသားကျောင်း (မော်လမြိုင်) ၏ ကျောင်းအုပ်တဦးဖြစ်သူ ဘီအေ ဦးဘသန်းသည် ကျောင်းသုံးမြန်မာ့သမိုင်း စာအုပ်ဖြင့် မြန်မာနိုင်ငံခေတ်သုံးခေတ်ဟူသည့် အမျိုးသားရေးစိတ်ကို မီးပြန်ညှိခဲ့သည်။ နိုင်နော ကဲ့သို့ ပထမဆုံး ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင်ခဲ့သူများ ရှိသကဲ့သို့ နိုင်နာအောက် (နာဲအံက်) ကဲ့သို့ စီးပွားရေးအရ အရှုံးခံ၍ ဗြိတိသျှကို အပြိုင်ချဲသူ ရှိသည်။

အစောပိုင်း ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်မှုကာလတွင် မွန်တို့၏ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှု ဆက်လက်ရှိနေခဲ့သည်။ တလိုင်းတပ်ဖွဲ့ (Talaing Corps)[18] ဖွဲ့စည်းခြင်းနှင့် ဗမာနိုင်ငံတော်ကို ဆန့်ကျင်သော မွန်ဦးဆောင် ပုန်ကန်မှုများသည် ခေတ်ပေါ် မွန်အမျိုးသားရေးဝါဒ မဟုတ်သော်လည်း ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်နှင့် မကျေနပ်စိတ်ကို မြင်ရသည်။ သို့သော် ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေးခိုင်မာလာပြီး အုပ်ချုပ်ရေး စွမ်းဆောင်ရည်နှင့် စီးပွားရေး အမြတ်ထုတ်မှုတို့ လုပ်နိုင်လာပြီးနောက် မွန်လူ့အဖွဲ့အစည်းများသည် ဒေသအလိုက် အကျိုးကျေးဇူးများအချို့ကို ရရှိခဲ့သော်လည်း ကိုလိုနီနိုင်ငံတော်သည် အုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာ စည်းလုံးညီညွတ်မှုအတွက် ဗမာဇာတ်သွင်းခြင်းကို နောက်ဆုံးတွင် ဦးစားပေးခဲ့ပြီး အထက်မြန်မာနိုင်ငံမှ ခုခံမှုကို နှိမ်နင်းပြီးနောက် မွန်တို့၏ သစ္စာရှိမှုကို မရှိမဖြစ်ဟု မယူဆတော့ပေ။ နယ်ချဲ့ကတိများသည် မတည်မြဲပါချေ။ ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အပြီးတွင် မွန်နိုင်ငံရေးစနစ်ကို ပြန်လည်ထူထောင်ရန်၊ မွန်တော်ဝင်မျိုးနွယ်ဆက်ခံသူများကို ရှာဖွေခြင်းနှင့် ထိုင်းမွန်များနှင့် ဆွေးနွေးညှိနှိုင်းခြင်း အပါအဝင် ကြိုးပမ်းမှုများသည် နောက်ဆုံး နိုင်ငံရေးဆန္ဒနှင့် စစ်ရေးလိုအပ်ချက်များ ပျောက်ကွယ်သွားသည် နှင့်အမျှ လိုက်ပျောက်သွားလေ၏။

ကိုလိုနီခေတ်တွင်မူ စစ်ရှုံးမွန်ဒေသတို့မှာ ကုန်းဘောင်မင်းဆက်၏ လက်အောက်တွင် ရှိနေသည့်အတွက် ရခိုင်ပြည်ကဲ့သို့ပင် ဗမာပြည်မဟူသော ဗြိတိသျှ၏ နယ်မြေသတ်မှတ်မှု အယူအဆတွင် ပါဝင်သွားသည်။ ပထမကျူးကျော်စစ်ပြီးသည့်အခါ ဗမာရှုံးသည်ကိုမြင်သဖြင့် တွံတေးစား နိုင်စပ် (ဦးစပ်) သည် ဗမာဘုရင်ကို ပုန်ကန်ခဲ့ပြီးနောက် ၃ နှစ်အကြာ ညှိနှိုင်းပြီး သထုံတွင်ပြောင်းနေသည်ဟု ဆိုသည်။ G. E. Harvey ကတော့ မွန်တွေလူနည်းသွားလို့ ငြိမ်ရပြီဟု ရေးထားသည်။ စင်စစ် ဗြိတိသျှအောက်တွင် မွန်၊ ကရင်တို့မှာ ပိုမိုချမ်းသာလာရသည်။ ဗြိတိသျှ၏ အစိုးရယန္တရားတွင် ဝင်လုပ်ကိုင်ကြသူများလည်း ရှိသည်။

၁၉၃၉ ခုနှစ် ဩဂုတ် ၆ ရက်တွင် မွန်အမျိုးသားတို့ ရွှေတိဂုံတောင်ဘက်မုခ် မော်လမြိုင်ဇရပ်တွင် စုဝေးပြီး ရာမညတိုင်းလုံးဆိုင်ရာ မွန်အသင်း (All Ramanya Mon Assoiciation) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ အဖွဲ့တွင် ဥက္ကဋ္ဌ ဦးကျန်(ပဲခူး)၊ ဒု-ဥက္ကဋ္ဌ ဦးဘသော်(ပဲခူး)၊ အက်စ်ဘသိန်း(ရေး)၊ အကျိုးဆောင် အတွင်းရေးမှူးအဖြစ် ဦးဒွေး (ပဲခူး)တို့ ဦးဆောင်သော အမှုဆောင်အဖွဲ့များပါ၀င်ပြီး မွန်ရဟန်းတော်များသည် နာယကအဖြစ် ပါ၀င်ခဲ့ကြသည်။ ဓာတုဗေဒမင်းကြီး နိုင်ချစ်သောင်းတို့လည်း ပါသည်။ အဖွဲ့သည် မွန်လူမျိုး၊ မွန်စကား၊ မွန်စာပေ၊ မွန်ယဉ်ကျေးမှု၊ မွန်ဘာသာသာသနာတို့ကို မတိမ်ကော မပပျောက်စေဘဲ တိုးတက်ကြီးပွားရေးအတွက် ဆောင်ရွက်မည်ဟု ဆိုသည်။ သို့ရာတွင်မူ အဖွဲ့၏ ဖွဲ့စည်းအုပ်ချုပ်ပုံ ဥပဒေပုဒ်မ (၁၇)တွင် “ဤရာမည အသင်းအမည်ဖြင့် မည်သူမျှ နိုင်ငံရေး မလုပ်ရ” ဟု ပြဋ္ဌာန်းထားသည်။ ဤသည်က ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေးကို ရောင်ပြန်ဟပ်ခြင်းလည်း ဖြစ်သည်။

ARMA သည် မွန်ထင်ရှားကျော်ကြားသူများအတွက် ပုခက်တခု ဖြစ်ခဲ့သည်။ ဦးလွန်းဖေ (U Lun Pe)၊ နိုင်ဖိုးချို၊ မွန်သန်း၊ မွန်ထွန်းရင် နှင့် နိုင်ပန်းလှ ကဲ့သို့သော ပုဂ္ဂိုလ်များ၏ နေရာဖြစ်ခဲ့သည် ။ ၎င်းတို့ထဲတွင် မွန်ပြည်သူ့တပ်ဦး (Mon People’s Front) နှင့် မွန်အမျိုးသား ဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဦး (Mon National Democratic Front) တို့၏ အနာဂတ်ခေါင်းဆောင်များဖြစ်ကြသော နိုင်ငွေသိန်းနှင့် နိုင်ထွန်းသိန်းတို့နှင့်အတူ နောက်ပိုင်းတွင် နိုင်ရွှေကျင်ဟု လူသိများလာမည့် နိုင်ဘလွင်လည်း ပါဝင်ခဲ့သည်။ ၁၉၄၀ တွင် ရာမညတိုင်းလုံးဆိုင်ရာ မွန်လူငယ်အသင်းကို ဖွဲ့စည်းသည်။ အနယ်နယ်တွင်လည်း မွန်လူငယ်အဖွဲ့များ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်။ ၁၉၄၆ မှ ၁၉၅၈ ခုနှစ်အတွင်း ARMA သည် မွန်ဘာသာစကားနှင့် ယဉ်ကျေးမှုကို ထိန်းသိမ်းရန်အတွက် စာအုပ်များနှင့် “The Mon Bulletin” အမည်ရှိ ဂျာနယ်တခုကို ထုတ်ဝေခဲ့သည်။ အာရုံစိုက်မှုသည် နိုင်ငံရေး ရည်မှန်းချက်ထက် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာအရေးနှင့်သာ ချိတ်ဆက်နေဆဲဖြစ်ပြီး ကျဉ်းမြောင်းနေဆဲ ဖြစ်သည်။ မွန်လူပေါ်လူဇော် အများအပြားအတွက် နိုင်ငံရေးမလုပ်ရဟု ချုပ်ထားမှုမှာ သတ္တိရှိရှိ အနာဂတ်၏ အိပ်မက်များကို မက်ရာတွင် စိတ်အနှောင့်အယှက် ဖြစ်လာခဲ့သည်။

နိုင်ငံရေးလုပ်လိုသော မွန်ခေါင်းဆောင်အချို့မှာ ရာမညတိုင်းလုံးဆိုင်ရာမွန်အသင်းမှ နှုတ်ထွက်ပြီးနောက် ဖဆပလဝင်ခဲ့ကြရာ ဖဆပလအလံအောက်မှ တိုက်ပွဲဝင်သော မွန် ၃၀၀၀ မျှရှိကြောင်း ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းက ပြောဖူးလေသည်။ ဗြိတိသျှကိုလိုနီနှင့် ဂျပန်ဖက်ဆစ်ခေတ်များတွင် မွန်တို့၏ လှုပ်ရှားမှုများမှာ ဗမာတို့နှင့်ပင် အလွန်နီးစပ်ပေသည်။
အောက်မြန်မာနိုင်ငံကို ဗြိတိသျှအိန္ဒိယနှင့် ပေါင်းစည်းခြင်းက မွန်လူ့အဖွဲ့အစည်းကို အရင်းရှင်စနစ် ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုနှင့် လူဦးရေ စီမံခန့်ခွဲမှုတို့ဖြင့် ပြောင်းလဲစေခဲ့သည်။ အခြေခံအဆောက်အအုံ စီမံကိန်းများ၊ အိန္ဒိယသားများ ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်မှု၊ ဆန်စိုက်ပျိုးမှု တိုးချဲ့ခြင်းတို့ပြုခဲ့ကြရာ  ဗမာပြည်သားနှင့် အိန္ဒိယမှ အခြေချနေထိုင်သူများအပေါ် လူမျိုးစုနှင့် စီးပွားရေး ဟန်ချက် ပြောင်းလဲစေခဲ့သည်။ တချိန်က မော်လမြိုင် ကဲ့သို့သော ဒေသများတွင် အများအပြား နေခဲ့သည့် မွန်လူမျိုးများသည် အရေအတွက်အရရော ယဉ်ကျေးမှုအရပါ လျော့နည်းသွားသည်ကို တွေ့ရှိခဲ့ကြသည်။ ယင်းက မြေယာနှင့် ဘာသာစကား ဆုံးရှုံးမှုသက်သက်သာမက ပထဝီဝင်တရားဝင်မှုနှင့် သင်္ကေတဆိုင်ရာ အရေးပါမှုကို ထိခိုက်ရခြင်းလည်း ဖြစ်သည်။

စာတတ်မြောက်မှု စစ်တမ်းများ၊ အရပ်ဘက်ဝန်ထမ်း စာမေးပွဲများနှင့် ဗုဒ္ဓသာသနာပြုလုပ်ငန်းများကဲ့သို့ မွန်ယဉ်ကျေးမှုကို ထိန်းသိမ်းရန် ကိုလိုနီခေတ်ကြိုးပမ်းမှုများသည် ကိုလိုနီအင်ပါယာ၏ ထောက်ပံ့မှုများစွာ မရှိပေ။ မွန်ဘာသာစကား သတင်းစာများနှင့် ကျောင်းများသည် ဘာသာစကားဆက်လက်တည်ရှိမှုကို ထိန်းသိမ်းရန် ကူညီပေးခဲ့သော်လည်း မြန်မာ-အင်္ဂလိပ် ဘာသာစကားများမှ အုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာ လွှမ်းမိုးမှုကို မကျော်နိုင်ပေ။ မိမိတို့မြေတွင် နေရင်းပင် မိမိတို့ ဘာသာစကားမှာ လူနည်းစုစကား ဖြစ်သွားသည်။

၁၉၂၀ ပြည့်လွန်နှစ်များနှင့် ၁၉၃၀ ပြည့်လွန်နှစ်များတွင် ကိုလိုနီဆန့်ကျင်ရေး ဗမာအမျိုးသားရေးဝါဒ ထွန်းကားလာသည်နှင့်အမျှ မွန်နိုင်ငံရေးအနေဖြင့် ပါဝင်ပတ်သက်မှုသည် ဗမာဦးဆောင်သော အမျိုးသားရေး လှုပ်ရှားမှုများနှင့် နှိုင်းယှဉ်ပါက မှေးမှိန်နေဆဲ ဖြစ်သည်။ ဦးချစ်လှိုင်ကဲ့သို့သော မွန်အမျိုးသားများသည် ဂျီစီဘီအေ အသင်းကဲ့သို့သော နေရာများတွင် ခေါင်းဆောင်ဖြစ်လာသော်လည်း မွန်အမျိုးသားရေး တောင်းဆိုမှုများကို ဗမာ့အမျိုးသားလွတ်လပ်ရေး တောင်းဆိုမှုအောက်တွင် ထားခဲ့သည်။ ရာမညတိုင်းလုံးဆိုင်ရာ မွန်အသင်း တည်ထောင်ပြီးမှသာ ဘာသာစကား၊ ဘာသာရေးနှင့် ယဉ်ကျေးမှု ပြန်လည်နိုးကြားမှုကို ဦးတည်သော ပွင့်ပွင့်လင်းလင်း ခေတ်သစ် မွန်အမျိုးသားရေးဝါဒ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်။

၁၉၄၅ ခုနှစ်၊ နိုဝင်ဘာလ ၉ ရက်နေ့တွင် ရွှေတောင်မြို့သား ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင်၊ ရန်ကုန်တက္ကသိုလ်မှ အင်္ဂလိပ်စာ ကထိက၊ ကျောင်းသားခေါင်းဆောင်ဟောင်း နိုင်ဖိုးချိုသည် နိုင်ငံရေး ရည်မှန်းချက်များကို ပထမဆုံး လက်ခံကျင့်သုံးသော ခေတ်သစ် မွန်အဖွဲ့အစည်းဖြစ်သည့် မွန်တိုင်းရင်းသား အစည်းအရုံး (United Mon Association - UMA) ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ဉာဏ်ပညာရှိပြီး ဆွဲဆောင်မှုရှိသော ပုဂ္ဂိုလ်ကျော်တဦး ဖြစ်သည့် နိုင်ဖိုးချိုသည် မွန်လူမျိုးများကြားတွင်သာမက တပည့်ဟောင်းများဖြစ်သည့် အောင်ဆန်းနှင့် ဦးညိုမြကဲ့သို့ ဗမာခေါင်းဆောင်များ ကြားတွင်ပါ လေးစားမှုကို ရှိခဲ့သည်။ ကရင်အမျိုးသမီးတဦးနှင့် လက်ထပ်ခဲ့သူ ဖြစ်၍ မွန်-ကရင် အသိုင်းအဝိုင်းနှင့် အချိတ်အဆက်ရှိသလို မွန်မင်းဆက် မျိုးရိုးဖြစ်ပြီး ဗုဒ္ဓဘာသာ ဘုန်းတော်ကြီးများ၏ အကြံဉာဏ်များ ရယူခဲ့ခြင်းတို့က သူ့အား လူ့အဖွဲ့အစည်းများကြား “ချိတ်” တခု ဖြစ်‌စေပြီး ပေါင်းစည်းနိုင်သူအဖြစ် ထင်ရှားခဲ့၏။

UMA သည် မွန်သန်းနှင့် မွန်ထွန်းရင်တို့ကို အဓိကပုဂ္ဂိုလ်များအဖြစ်လည်းကောင်း၊ နိုင်အောင်ထွန်းကို ဒုဥက္ကဋ္ဌအဖြစ်လည်းကောင်း ထားရှိပြီး ၁၉၄၆ ခုနှစ်နှောင်းပိုင်းတွင် သံဖြူဇရပ်အနီးရှိ ပငကျေးရွာတွင် ပထမဆုံး ညီလာခံကို ကျင်းပခဲ့သည်။ ဤတွင် ဟံသာဝတီမွန်နိုင်ငံ၏ ဒဏ္ဍာရီဆန်ဆန် တည်ထောင်ခြင်းကို ဂုဏ်ပြုသော မွန်အမျိုးသားနေ့ (Mon National Day) တည်ထောင်ခြင်း ဖြစ်သည်။[19] UMA သည် ပေါ်ထွက်လာသော မြန်မာပြည် မွန်ဘာသာစကားနှင့် သီးခြားမွန်နိုင်ငံရေးစနစ်ကို တရားဝင် အသိအမှတ်ပြုရန် ကြိုးပမ်းခဲ့ရန် မြေပြင်ခြင်းပင် ဖြစ်သည်။ ကနဦးကာလတွင် မွန်တို့မှာ မြန်မာပြည်လွတ်လပ်ရေးအတွက် ရုန်းကန်မှုနှင့် အနီကပ် ပူးပေါင်းခဲ့ပြီး ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်း၏ ဖဆပလအဖွဲ့နှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။

UMA ၏ နိုင်ငံရေးအလုပ်များသည် မွန်အဖွဲ့အစည်းအတွင်း တင်းမာမှုများကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။ ၁၉၄၇ ခုနှစ် အစောပိုင်းတွင် ကျင်းပသော ARMA ညီလာခံတွင် ကိုယ်စားလှယ်များသည် နိုင်ငံရေး ပတ်သက်မှုများ၊ ဖဆပလနှင့် နိုင်ဖိုးချို၏ နီးစပ်မှုများကို စိုးရိမ်သဖြင့် UMA ခေါင်းဆောင်မှုကို ထုတ်ပယ်ရန် မဲပေးခဲ့ကြသည်။ ARMA သည် ဦးဘသိန်း ဦးဆောင်မှုအောက်တွင် ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းခဲ့ကာ နိုင်လှမောင် နှင့် နိုင်ဘလွင် (နိုင်ရွှေကျင်) တို့က တနင်္သာရီတိုင်းကို ကိုယ်စားပြုခဲ့ကြသည်။ ဤကွဲအက်မှုက မွန်တိုင်းရင်းသားတို့၏ အမျိုးသားရေး လှုပ်ရှားမှုများကို ဆယ်စုနှစ်များစွာ ခြောက်လှန့်နေလိမ့်မည်ဖြစ်သည်။

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်း မွန်လူမျိုးများစွာသည် BIA တွင် ပါဝင်မှုရှိသည့်တိုင် မွန်အမျိုးသားရေးမှာ ဘေးရောက်ဆဲပင်။ ဂျပန်ကျောထောက်နောက်ခံပြု မွန်မျိုးရိုး ဒေါက်တာဘမော်၏ အစိုးရသည်ပင် တသွေး၊ တသံ၊ တမိန့်ကို ချမှတ်ခဲ့ပြီး လူနည်းစု ဘာသာစကားများနှင့် ကိုယ်ပိုင်အမှတ်အသားများကို စနစ်အပြင်ဘက်ပို့ခဲ့သည်။ မဟာဗမာအသင်းကြီး ဖြစ်လာသည်။ အမျိုးသားနိုင်ငံ တည်ထောင်ရေးအိပ်မက်များ မက်လာကြသည်။

ARMA အဖွဲ့ဝင်အချို့သည် ဖဆပလကို သတိရှိသည့်တိုင် မွန်အချို့ကလည်း ကရင်လူမျိုးများ ကဲ့သို့သော လူမျိုးစုအဖွဲ့များနှင့် မဟာမိတ်ဖွဲ့ရန် ကြိုးစားခဲ့ကြသည်။ စောဘဦးကြီးက ကရင်နှင့် မွန်တို့မှာ "အရင်တည်းကပင် ညီအစ်ကို မောင်နှမများ" ဟု ပြောခဲ့၏။ စောဘဦးကြီးသည် ဗြိတိသျှဘုရင်ခံကောင်စီတွင် ပညာရေးဝန်ကြီးအဖြစ် ခဏတာ လုပ်ဆောင်ခဲ့စဉ် သံဃာစာမေးပွဲများတွင် မွန်ဘာသာစကားကဏ္ဍကို ပံ့ပိုးခဲ့သေးသည်။

နောင်တွင် ဖဆပလ၏ သိသာသော လျစ်လျူရှုမှုကြောင့် စိတ်ပျက်နေသော မွန်ခေါင်းဆောင်များစွာသည် ကရင်တို့ဘက်သို့ လှည့်ခဲ့ကြပြန်သည်။ KNU သည် တိုးတက်လာနေသော မွန်ရည်မှန်းချက်များနှင့် ကိုက်ညီသည့် လွတ်လပ်သော ကရင်ပြည်နယ် (Karen homeland) ကို စဉ်းစားခဲ့သည်။ ရန်ကုန်တွင် ကျင်းပသော KNU ၏ တည်ထောင်ရေး ကွန်ဂရက်ကို မွန်လေ့လာသူများ တက်ရောက်ခဲ့ခြင်းသည်။ ယင်းက ပိုမိုအားကောင်းသော တောင်းဆိုမှုများဆီသို့ ပြောင်းလဲလာတော့မည့် နိမိတ်ဖြစ်၏။ ပိုကောင်းသောဆက်ဆံရေးလည်း ရှိခဲ့ကြသည်။

သို့သော် ဖဆပလ က နောင်အာဏာရလာသည့်အခါ UMA ကို အရေးမလုပ်တော့သလို ကရင်တို့က ကော်သူးလေအစိုးရ ဖွဲ့စည်းသည့်အခါတွင်လည်း မွန်တို့ကို အရေးအရာ မလုပ်တော့ပေ။ မွန်တို့အနေဖြင့် နိုင်ငံရေး သင်ခန်းစာများ ရခဲ့သည့်အချိန်ဟု ဆိုရမည်။ အထူးသဖြင့် မွန်တို့အပေါ် ဖဆပလ၏ သဘောထားမှာ ရှင်းလာသည်။ ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းက မွန်နှင့်ဗမာ ဘာသာစကား ကွာတာကလွဲလို့ တူတူပါပဲ ဟု ပြောခဲ့ပြီး မွန်ပြည်နယ်ကို သီးသန့်ပေးစရာမလိုဟု ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။[20]

၁၉၄၇ ဖေဖော်ဝါရီတွင် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းနှင့် တောင်တန်းဒေသခေါင်းဆောင်များ ပင်လုံစာချုပ်ကို ချုပ်ဆိုသည်။ မကြာမီ ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းနှင့် ကတ်ဘိနက်အဖွဲ့ဝင်အများအပြား လုပ်ကြံခံရသည်။ ဦးနုက နိုင်ငံတာဝန်ကို ဆက်ယူလိုက်သည်။ နိုင်ငံရေးကလည်း ပိုရှုပ်ထွေးလာသည်။ တိုင်းပြုပြည်ပြုလွှတ်တော်ကလည်း မပြီးသေးပေ။

၁၉၄၇ ခု တိုင်းပြုပြည်ပြုလွှတ်တော်တွင် မွန်လူမျိုးတို့အတွက် အမတ် ၆ နေရာကို မွန်ဖိုးချိုတို့ ဦးဆောင် တောင်းဆိုဖူးသော်လည်း ဖဆပလ အဖွဲ့ချုပ်မှ ပယ်ချခဲ့ရာ မွန်ဖိုးချိုတို့အဖွဲ့မှ သပိတ်မှောက်မည့် အခြေအနေသို့ပင် ရောက်ရှိခဲ့ဖူးသည်။ ကရင်ခေါင်းဆောင် စောဘဦးကြီးလည်း ဝန်ကြီးရာထူးနှုတ်ထွက်သွားသည်။ ဖဆပလကလည်း မပေါင်းသူချန်၊ ပေါင်းသူနှင့်ပေါင်းမည့်မူအရ ကျန်သည့် ကရင်လူမျိုး၊ မွန်လူမျိုး တက်ကြွသူအချို့ကို မွန်၊ ကရင် ကိုယ်စားလှယ်များအမည်ခံကာ ပူးပေါင်းစေသည်။ ယခုကာလတွင်လည်း ထိုအတိုင်းပင်မဟုတ်ပါလား။ သို့ရာတွင် မွန်ဦးဆောင်သူတို့ ပြန်လည်ဆွေးနွေးကြပြီး ရွေးကောက်ပွဲဝင်ရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ဖဆပလကို မနိုင်ခဲ့ချေ။

မွန်အမျိုးသားအခွင့်အရေးများကို တိုင်းပြုပြည်ပြုလွှတ်တော်တွင် အမျိုးသားရေးအထိုင်မှ ဆွေးနွေးရန် မဖြစ်နိုင်သည့်အတွက် မွန်ဦးဆောင်သူတို့ ဖဆပလထံ တိုက်ရိုက်တင်ပြရန် အချက်အလက်များ စုစည်းရာ ၇ ချက်ရရှိသည်မှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်သည်။

• မွန်သံဃာတော်များ မွန်ဘာသာဖြင့် ဖြေဆိုနိုင်ရန်၊ ပထမပြန်ကော်မတီရရှိရန်၊ 
• မွန်စာပေသင်ကြားခွင့်၊ ရန်ပုံငွေနှင့် သီးသန့်အုပ်ချုပ်နိုင်မည့် ပညာရေးဘုတ်တဖွဲ့ ရရှိရန်၊ 
• မွန်များနေထိုင်ရာဒေသတွင် မွန်အမျိုးသားအစိုးရဝန်ထမ်းများ ခန့်ထားပေးရန်၊ 
• မွန်အမျိုးသားများအတွက် သီးသန့်မဲစာရင်းနှင့် အချိုးကျ လူဦးရေအလိုက် အမတ်များ ရရှိရန်၊ 
• မွန်ရေးရာကောင်စီဖွဲ့စည်းရန်၊ 
• မွန်အစိုးရစစ်တပ်ဖွဲ့စည်းပေးရန်၊ 
• လွတ်လပ်စွာ ပြောဆိုရေးသား စည်းရုံးဆွေးနွေးခွင့် ပြုရန်

သို့သော် ယင်း ၇ ချက်မှာလည်း ဆွေးနွေးမှုမှ ပယ်ချခံလိုက်ရပြန်သည်။ ထို့ကြောင့် နိုင်ရွှေကျင်အစရှိသည့် ခေါင်းဆောင်များက မွန်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ကို စတင်တည်ထောင်ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ နောက်ပိုင်း ရည်ရွယ်ချက်တူ မွန်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့နှင့် မွန်တိုင်းရင်းသားအစည်းအရုံးတို့ ညှိနှိုင်းပူးပေါင်းကာ မွန်လူမျိုးရေးရာအဖွဲ့ချုပ် ဖြစ်လာခဲ့သည်။ လွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက် ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU) နှင့် မွန်လူမျိုးရေးရာ အဖွဲ့ချုပ်တို့ ညှိနှိုင်းကာ အစိုးရထံ ကရင်ပြည်နယ်နှင့် မွန်ပြည်နယ်တို့ နယ်မြေများကို သတ်မှတ်ရန်များ တင်ပြသော်လည်း ထိုစဉ်က မအောင်မြင်ခဲ့ချေ။ မော်လမြိုင်တွင် လူ ၁၀,၀၀၀ ကျော် ချီတက် ဆန္ဒပြပွဲကြီး ဖြစ်ခဲ့သည်။

ဤနေရာတွင် မှတ်ချက်ပြုစရာရှိသည်။ စည်းလုံးညီညွတ်မှု၏ အုတ်မြစ်အဖြစ် ညွှန်းဆိုခံရသော ၁၉၄၇ ခုနှစ် ပင်လုံစာချုပ်တွင် မွန်လူမျိုးများ မပါဝင်ခဲ့ပေ။ ဤမပါဝင်မှုသည့်အပေါ် ဗမာတို့၏ သဘောထားကို စောဘဦးကြီး ကွယ်လွန်သည့် နာရေးသတင်းကို ရေးသားသည့် နဂါးနီဂျာနယ် ၁၉၅၀ ဩဂုတ်လ အချပ်ပိုပါ ဖဆပလ၏ စာသားများကို ထုတ်၍ ပြောပြနိုင်မည်ထင်သည်။ ဆောင်းပါးခေါင်းစဉ်က “ကရင်ဗမာချစ်ကြည်ရေး ဖျက်ဆီးခဲ့သော ကော်သူလေး သမတကြီး သေရှာပြီ” ဟူ၍ဖြစ်သည်။
 
…… ဗမာ့ရာဇဝင် တလျှောက်လုံးကို ပြန်လည်သုံးသပ်ခဲ့သော် ဗမာ၊ ရှမ်း၊ ချင်း၊ ကချင်၊ ကရင်နီ၊ ရခိုင်၊ မွန်စသည်ဖြင့် လူမျိုးအလျှောက် ပြည်နယ်များလည်း ရှိခဲ့ကြလေသည်။ နောက်ဆုံးတွင်ကား ပင်မ မြန်မာပြည်၏ ဘုရင်တို့ သတ်မှတ်သည့်အတိုင်း ပဒေသရာဇ်အနေ စသည်ဖြင့်သာ နေခဲ့ကြလေသည်။ မွန်မှာလည်း ကုန်းဘောင်ခေတ်လောက်ကစ၍၊ ပြည်နယ်ဆိတ်သုဉ်းကာ လုံးလုံးလျားလျား ဗမာများ ဖြစ်ခဲ့လေသည်။ ကရင်ကား ပြည်နယ်လည်း မရှိ၊ ဗမာဘုရင်များ ခွင့်ပြုသလိုသာ တောင်ယာလုပ်ငန်း စသည်လုပ်ကိုင်ကာ ဗမာအဖြစ်နှင့်ပင် နေလာခဲ့ကြပေသည်။
အင်္ဂလိပ်အုပ်ချုပ်သော ဗမာ့ ထီးသုဉ်း နန်းသုဉ်းခေတ်မှာလည်း ရှမ်း၊ ကချင်၊ ချင်း၊ ရခိုင်၊ ကရင်နီတို့သာ နယ်သတ်မှတ်ရှိသည်။ ကရင်၊ မွန်တို့ကား ဗမာပင်ဖြစ်ချေသည်။ နယ်ဟူ၍ သတ်မှတ်ထားခြင်း မရှိချေ။ မည်သို့ဖြစ်စေ၊ လူမျိုးခွဲခြားလိုစိတ်၊ ပြည်နယ်ခွဲခြားလိုစိတ်ကား ပြည်ထောင်စု အားနဲသို့ပင် ဖြစ်သည်ကို၊ လူမျိုးတို့၏ နှလုံးစိုက်သင့်ပေသည်။ ……
 

ဗမာပြည်ကြားကာလအစိုးရဖြစ်သည့် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းက မွန်၊ ရခိုင်များအတွက်ပါ မြေပြန့်တခုလုံး ကိုယ်စားပြု၍ လက်မှတ်ရေးထိုးသည့် အင်စတီကျူးရှင်းဖြစ်စဉ်မှာ (အငြင်းပွားစရာရှိသည့်တိုင်) လက်ခံ၍ ရသေးသည်။ သို့ရာတွင် ဖဆပလ၏ စိတ်အခံမှာ ဘုရင်ခေတ်အခြေခံ စိတ်အခံသာ ဖြစ်နေသည်။

ယင်းစိတ်အခံကြောင့် ပင်လုံဆွေးနွေးပွဲများမှ ရလာသော ၁၉၄၇ ခုနှစ် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေသည် ဖက်ဒရယ်စနစ်ပုံကို ကတိပြုခဲ့သော်လည်း ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုနှင့် တပြည်ထောင်စနစ်ကိုသာ ပေးခဲ့သည်မှာ အံ့ဩစရာတော့ မရှိပေ[21]။ ကချင်၊ ကရင်နီ (ကယား)၊ သျှမ်းတို့ကို လူမျိုးစု ပြည်နယ်များအဖြစ်လည်းကောင်း၊ ချင်းဝိသေသတိုင်းကိုလည်းကောင်း ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်တိုင် ရန်ကုန်၏ အုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာ လက်ဝေခံမျှသာ ဖြစ်သည်။ အမှန်တကယ် အာဏာမရှိခဲ့ပေ။ လူနည်းစု တိုင်းရင်းသားများကို ဗမာလူမျိုးအင်စတီကျူးရှင်းများအောက်တွင်သာ ထားရှိခဲ့သည်။[22] ကယားနှင့် သျှမ်းတို့အား ဆယ်နှစ်အကြာတွင် ခွဲထွက်ခွင့်ကို သီအိုရီအရ ပေးခဲ့သော်လည်း လက်တွေ့တွင် အရိပ်မြင်သည်နှင့် အာဏာသိမ်းခဲ့၏။ မွန်၊ ရခိုင်တို့ကို ဖော်ပြခြင်းမရှိပေ။ တောင်းဆိုမှုများမှာလည်း မရေရာသော အာမခံချက်များ၊ တခါတရံ အဖက်လုပ် မခံရခြင်းများသာ ကြုံတွေ့ခဲ့ရသည်။ ဗြိတိသျှ ပညာရေးနှင့် ပြန်လည်တည်ဆောက်ရေး ကော်မတီ (British Education and Reconstruction Committee) က အဆိုပြုခဲ့သော ကျောင်းများတွင် တိုင်းရင်းသား ဘာသာစကားများ သင်ကြားရန် အကြံပြုချက်များကိုပင် ဖဆပလက လျစ်လျူရှုခဲ့ရာ မွန်တို့၏ မကျေနပ်မှုများကို ပိုမိုနက်ရှိုင်းစေခဲ့သည်။ လွတ်လပ်ရေးရပြီးခေတ်သည် မွန်တို့၏ စိုးရိမ်မှုများ မှန်ကြောင်း သက်သေပြခဲ့၏။

၁၉၄၇ ခုနှစ်၊ ဧပြီလတွင် ကျင်းပသော တိုင်းပြုပြည်ပြုလွှတ်တော် ရွေးကောက်ပွဲတွင် ဖဆပလသည် မဲဆန္ဒ၏ ၆၀ ရာခိုင်နှုန်းကို ရရှိခဲ့ပြီး အောင်ပွဲခံခဲ့သည်။ KNU နှင့် UMA တို့သည် သပိတ်မှောက်ခဲ့ပြီး ARMA သည် နိုင်ငံရေး မပါဝင်ဟူသော သဘောထားကို ကိုးကား၍ ကမ်းလှမ်းခဲ့သော ပါလီမန် ၁၂ နေရာကို ပယ်ချခဲ့သည်။ တချိန်က သထုံမြို့နယ်ရှိ ဖဆပလ ဥက္ကဋ္ဌ၊ သထုံခရိုင် တောင်သူလယ်သမားထု ဥက္ကဋ္ဌဖြစ်ခဲ့သော နိုင်ရွှေကျင်သည် သီးခြား မွန်ကိုယ်စားလှယ် ခြောက်ဦးပါ အဖွဲ့ကို ဦးဆောင်ခဲ့ပြီး နောက်ပိုင်းတွင် မွန်လွတ်လပ်ရေး အဖွဲ့ချုပ်-မွန်ညီညွတ်ရေးတပ်ဦး (Mon Freedom League-Mon United Front / MFL-MUF) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ဖဆပလနှင့် ပူးပေါင်းထားသော မွန်ပုဂ္ဂိုလ်များဖြစ်သည့် မွန်ခင်မောင်နှင့် မွန်သန်းတို့သာ နေရာရရှိခဲ့ကြပြီး နောက်ပိုင်းတွင် မွန်သန်းသည် ဖဆပလနှင့် ပူးပေါင်းသော ပြည်ထောင်စုမွန်အသင်း (Mon Federal State Organisation - MFSO) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။

၁၉၄၇ ခုနှစ်၊ ဇူလိုင်လ ၁၉ ရက်နေ့တွင် မြန်မာ့လွတ်လပ်ရေးမရရှိမီ လအနည်းငယ်အလိုတွင် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းနှင့် အခြားခေါင်းဆောင်များ လုပ်ကြံခံရသည့်နောက် ဦးနုက ဦးဆောင်ခဲ့သည်။ ၁၉၄၇ ခုနှစ်နှောင်းပိုင်းတွင် နိုင်ရွှေကျင်ဦးဆောင်သော မွန်ကိုယ်စားလှယ်များ ဦးနုနှင့် တွေ့ဆုံခဲ့ရာ ဘာသာရေး၊ ယဉ်ကျေးမှုနှင့် အုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာ အခွင့်အရေးများအတွက် ခုနစ်ချက်ပါ တောင်းဆိုချက်ကို တင်ပြခဲ့သည်။ ဦးနုသည် အနည်းငယ်မျှ လိုက်လျောမှုပြပြီး မွန်ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို ငြင်းပယ်ခဲ့သည်။
လွတ်လပ်ရေး အရုဏ်ဦးသို့ ဝင်ရောက်လာသည်နှင့်အမျှ “စည်းလုံးသော ပြည်ထောင်စု” ကတိလည်း ပုပ်သိုးလာသည်။ ဗမာပြည်အလယ်ပိုင်းနှင့် အောက်ပိုင်းတို့တွင် ကွန်မြူနစ်အဖွဲ့များနှင့် တိုင်းရင်းသားများ၏ ပုန်ကန်သောဆူညံသံများဖြင့် ပြည့်နှက်နေခဲ့သည်။ မွန်လူမျိုးတို့အတွက် ဤသည်မှာ အန္တရာယ်ဖြစ်သလို ခိုင်မာသော ဆုံးဖြတ်ချက်ချမှတ်ရတော့မည့် အချိန်ဖြစ်သည်။ မွန်ယဉ်ကျေးမှုနှင့် နိုင်ငံရေး အသိအမှတ်ပြုမှုအတွက် ရှာဖွေမှုသည် ကွဲအက်နေသော နိုင်ငံတော်၏ ကြမ်းတမ်းသော လက်တွေ့ဘဝနှင့် ထိပ်တိုက်တွေ့ဆုံခဲ့သော အခိုက်အတန့် ဖြစ်သည်။

ထိုနှစ် သြဂုတ်လတွင် ဖားအောက်ကျေးရွာ၌ ကျင်းပသော အမျိုးသားညီလာခံတွင် မွန်လွတ်လပ်ရေး အဖွဲ့ချုပ် (Mon Freedom League - MFL) ကို တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ကိုယ်ပိုင်ပြဋ္ဌာန်းခွင့် အပြည့်အဝရှိသော မွန်ပြည်နယ်ကို တောင်းဆိုခဲ့သည်။ နိုင်ရွှေကျင်၏ ဥက္ကဋ္ဌအဖြစ် တာဝန်ယူမှုအောက်တွင် MFL သည် ၎င်း၏ ရုံးချုပ်ကို မော်လမြိုင်မြို့တွင် တည်ထောင်ခဲ့ပြီး နိုင်စံသူကို အထွေထွေအတွင်းရေးမှူးအဖြစ် ခန့်အပ်ခဲ့သည်။ နိုင်ဖိုးချို၏ UMA သည် မွန်ညီညွတ်ရေးတပ်ဦးတွင် ပါဝင်ရန် ငြင်းဆန်ခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့် တတိယအင်အားစုဖြင့် ထိန်းညှိရန် နိုင်လှမောင်ဦးဆောင်သော မွန်ရေးရာ အဖွဲ့အစည်း (Mon Affairs Organisation - MAO) ကို ထူထောင်သည်။

ဖားအောက်တွင် ကျင်းပသော နောက်ထပ် ညီလာခံတခုတွင် MUF သည် နိုင်လှမောင်ကို ဥက္ကဋ္ဌ၊ နိုင်ငွေသိန်းကို အထွေထွေအတွင်းရေးမှူးအဖြစ် ခန့်အပ်ပြီး ငြိမ်းချမ်းသော နည်းလမ်းများ မအောင်မြင်ပါက ကိုယ်ပိုင်ပြဋ္ဌာန်းခွင့် ရရှိရန် "လိုအပ်သော နည်းလမ်းအားလုံး" ကို အသုံးပြုမည်ဟု ဆုံးဖြတ်ချက် ချမှတ်ခဲ့သည်။ လက်နက်ကိုင်တိုက်ပွဲသည် ယခုအခါ စတင်ရန် အသင့်ဖြစ်နေပေပြီ။ မော်လမြိုင်တွင် ဆန္ဒပြမှုလည်း ဖြစ်ခဲ့ပြီး နိုင်လှမောင်က မွန်ပြည်နယ်အတွက် လူအုပ်ကြီးကို စုရုံးခဲ့သည်။ သို့သော် ၁၉၄၈ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီလတွင် မြန်မာနိုင်ငံ လွတ်လပ်ရေးရရှိသောအခါ ထိုကဲ့သို့သော ပြည်နယ်ကို အသိအမှတ်ပြုခြင်း မရှိခဲ့ပေ။ နောက်ပိုင်းတွင် နိုင်ရွှေကျင်လည်း ဖဆပလ၏ ထိန်းသိမ်းခြင်းကို ခံရသည်။ မန္တလေးထောင်၊ ရွှေဘိုထောင်တို့တွင် သုံးနှစ် ထောင်ချ ခံခဲ့ရသည်။

၁၉၄၈ ခုနှစ်၊ မတ်လရောက်သော် ပုန်ကန်မှုမီးတောက်များ ပျံ့နှံ့လာခဲ့သည်။ အလံနီ ကွန်မြူနစ်များ နှင့် ရခိုင်သူပုန်များသည် အစိုးရသစ်နှင့် ပွင့်ပွင့်လင်းလင်း ပဋိပက္ခဖြစ်နေပြီဖြစ်ပြီး ဗကပ လည်း မကြာမီပင် တောခိုရာ မြန်မာ့တပ်မတော်မှ ပုန်ကန်တော်လှန်သည့် အုပ်စုများ၊ ပြည်သူ့ရဲဘော်တပ်ဖွဲ့၊ ပြည်သူ့စစ်အဖွဲ့များလည်း ပါဝင်ခဲ့သည်။ ကနဦးကာလ ယင်းမတည်ငြိမ်မှုများဖြစ်သည့်ကြားတွင်ပင် မွန်အပါအဝင် တိုင်းရင်းသား လူနည်းစု ခေါင်းဆောင်များသည် ဝန်ကြီးချုပ်ဦးနု၏ အစိုးရက မိမိတို့၏ မကျေနပ်မှုများကို ဖြေရှင်းပေးလိမ့်မည်ဟု မျှော်လင့်ကာ အစပိုင်းတွင် ချုပ်တည်းခဲ့ကြသေးသည်။ ရန်ကုန်အနီးတွင် ၁၉၄၈ ခုနှစ်၊ ဒီဇင်ဘာလ KNDO နှင့် ကချင်တပ်ဖွဲ့များက ဗကပ ကို နှိမ်နင်းခဲ့သေးသည်ကို ကြည့်ပါက အစိုးရသစ်အပေါ် ကာကွယ်ပေးနေဆဲကာလဟု မြင်ရလိမ့်မည်။ သို့သော် မကြာမီပင် လူမျိုးစုများအတွက်မူ စိတ်ရှည်မှု ကုန်ခန်းလာခဲ့သည်။

မွန်အမျိုးသားရေး လှုပ်ရှားမှုအတွက် ဤခေတ်သည် စစ်ရေးပြောင်းလဲမှု၊ အတွေးအခေါ် ပေါက်ကွဲမှုနှင့် ဗဟိုအာဏာအပေါ် ထပ်တလဲလဲ စိတ်ပျက်မှုတို့ ကြုံရချိန်ဖြစ်သည်။ နိုင်ငံရေးသစ် မွေးဖွားသည့် ကာလတခုလည်း ဖြစ်ပြီး ဖက်ဒရယ် အနာဂတ်အတွက် ရည်မှန်းချက်များသည် ရန်ကုန်မှ အစိုးရခေါင်းဆောင်မှု၏ ဗဟိုချုပ်ကိုင်ရေးစိတ်ဗီဇများနှင့် ထိပ်တိုက်တွေ့ခဲ့သည်။ မွန်လူမျိုးများသည် ကရင်တို့ကဲ့သို့ပင် ခုခံတော်လှန်ရေး၊ ဖိနှိပ်မှုနှင့် ပြန်လည်ညှိနှိုင်းမှု လှိုင်းလုံးများအတွင်း ပိတ်မိခဲ့ကြလေသည်။

၁၉၄၈ ခုနှစ် ဧပြီ ၂၃ ရက်နေ့တွင် မွန်တမျိုးသားလုံးဆိုင်ရာညီလာခံကို မော်လမြိုင်မြို့ ဖားအောက်ရွာတွင် ကျင်းပခဲ့ပြီး မွန်ပြည်နယ်ကို ဖြစ်သည့်နည်းဖြင့် ဖော်ထုတ်ရန်၊ မွန်အမျိုးသားကာကွယ်ရေးတပ် (MNDO) ကိုဖွဲ့စည်းရန်၊ မြေယာသီးစားချထားရေး ဥပဒေကို ဆန့်ကျင်ရန်များ သဘောတူကြသည်။[23] မွန်အမျိုးသား ကာကွယ်ရေးတပ်အတွက် တညခင်းတည်းတွင်ပင် စာရင်းပေးသူ ၅၀၀ ကျော်ဖြစ်သွားသည်။ သို့သော် လက်နက်မရှိသေးချေ။ 

မွန်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ချုပ်-မွန်ညီညွတ်ရေးတပ်ဦး (Mon Freedom League-Mon United Front - MFL-MUF) ၏ စစ်ဘက်ဆိုင်ရာ အဖွဲ့အစည်းဖြစ်သော MNDO သည် ယခင်နှစ်တွင် မန်းဘဇန်က တည်ထောင်ခဲ့သော ကရင်အမျိုးသား ကာကွယ်ရေးတပ်ဖွဲ့ (KNDO) မှ ပံ့ပိုးကူညီမှု ရရှိခဲ့သည်။ အဖွဲ့နှစ်ဖွဲ့စလုံးသည် သိမ်းပိုက်ရေး အိပ်မက်များဖြင့် မွေးဖွားလာခြင်း မဟုတ်ဘဲ ၎င်းတို့၏ လူ့အဖွဲ့အစည်းများကို အကြမ်းဖက်မှုမှ ကာကွယ်ရန် ဖြစ်သည်။ ဒုတိယကမ္ဘာစစ်က ဒဏ်ရာများ ချန်ရစ်ခဲ့သည်ကို ပြန်ကြည့်ပါ။ BIA နှင့် စည်းကမ်းမဲ့ ဗမာတပ်ဖွဲ့များ၏ ကရင်များအပါအဝင် အစုလိုက်အပြုံလိုက် လူသတ်မှုများသည် တိုင်းရင်းသားလူနည်းစုများအတွက် စိတ်ပူစရာပင်။ MNDO သည် လုံခြုံရေး မတည်ငြိမ်မှုကို တုန့်ပြန်ခြင်းလည်း ဖြစ်ခဲ့သည်။

MNDO သည် လက်နက်ရရှိရန် ရုန်းကန်ရတော့မည်။ နိုင်ထွန်းသိန်းက ဝယ်မလား၊ လုမလားဟု မေးသည်။ လုရန်သာ ရှိသည်။ ၁၉၄၈ ခုနှစ်၊ ဇူလိုင်လ ၂၀ ရက်နေ့တွင် ဗိုလ်သိန်းနှင့် နိုင်ပန်းသာ ဦးဆောင်သော မွန်လူငယ် ၂၇ ဦးသည် မော်လမြိုင်အရှေ့ဘက် ဇာသပြင်ကျေးရွာရှိ ရဲစခန်းကို ဝင်စီးခဲ့ပြီး စက်သေနတ် သုံးလက် သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ ကရင်ရဲများကလည်း ကူခဲ့၏။ ယင်းနေရာတွင် တော်လှန်ရေးအတွင်း ပထမဆုံးအကြိမ်အဖြစ် ဟင်္သာအလံကို လွှင့်ထူခဲ့သည်။ ကော့ဂွမ်း၊ ကော့မနော့၊ ဖဲကတာ၊ ကော့ဂွန်း၊ ထုံးအိုင်တို့မှ လက်နက်များ သိမ်းယူပြီး လက်နက်ကိုင်အင်အား ၂၅၀ ခန့်ထိ တိုးချဲ့နိုင်သည်။ ကရင်ခေါင်းဆောင်တို့ ပူးပေါင်းသည့်အတွက် စုစုပေါင်း အင်အား ၃၀၀ ကျော်ရှိလာသည်။ ထပ်ရသည့် မွန်ရန်ပုံငွေများဖြင့် MNDO သည် လက်နက်ကိုင်ဆောင်နိုင်လာခဲ့ပြီး အနီးအနားရှိ ရွာလေးရွာကို သိမ်းပိုက်ကာ သင်္ဘောငယ်တစင်းကိုပင် ပြန်ပေးဆွဲခဲ့သည်။ ဖဆပလမှ လက်နက်ပြန်အပ်ခိုင်းရာ မအပ်ခဲ့ချေ။ မြို့ပေါ်ရှိ မွန်လူမျိုးရေးရာအဖွဲ့ချုပ် ဦးဆောင်သူများ အဖမ်းခံရတော့သည်။

ထို့နောက် စောဘဦးကြီး ဖိတ်ခေါ်ချက်ဖြင့် KNU နှင့် ညှိနှိုင်းကာ ၁၉၄၈ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် မွန်ကရင် သဘောတူညီချက်လေးချက် ထွက်လာခဲ့သည်။
(၁) မွန်နှင့် ကရင်တို့သည် မွန်ပြည်နယ်နှင့် ကရင်ပြည်နယ် ပေါ်ထွန်းလာရေးအတွက် အတူတကွ လက်တွဲဆောင်ရွက် သွားမည်။
(၂) ထိုသို့ဆောင်ရွက်ရာတွင် အသက်ကို ပဓာနမထားပဲ အောင်ပွဲရသည်အထိ ပူးတွဲဆောင်ရွက် သွားမည်။
(၃) တဦးက သဘောတူညီချက်မရှိပဲ တဦးက တတိယအင်အားစုနှင့် သဘောတူညီခြင်း၊ ဆောင်ရွက်ခြင်း မပြုရ။
(၄) မွန်နှင့်ကရင်တို့သည် အောင်ပွဲရပြီးနောက် မွန်ပြည်-နယ်၊ ကရင်ပြည်နယ်၏ အကျယ်အဝန်းများကို ဒီမိုကရေစီနည်းအရ မွန်နှင့် ကရင်အမျိုးသားတို့၏ ဆန္ဒကိုရယူပြီး ပြည်နယ်များကို ဖော်ထုတ်သွားကြရန် ဖြစ်သည်။
ထို့နောက်တွင် မွန်-ကရင် အဓိဋ္ဌာန်ပြု ကျေညာ (ကြေငြာ) စာတမ်း ကို ရေးသားခဲ့သည်။
 
ဤမဟာမိတ်ဖွဲ့မှု၏ အသီးအပွင့်မှာ ၁၉၄၈ ခုနှစ်၊ မွန်-ကရင် ပူးပေါင်းတပ်ဖွဲ့က မော်လမြိုင်နှင့် သထုံတို့ကို လွယ်လွယ်သိမ်းနိုင်ခြင်း ဖြစ်သည်။ သြဂုတ်လ ၃၀ ရက်နေ့တွင် သထုံကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ နောက်တနေ့တွင် ဦးလှထွန်းအောင်နှင့် စောသာဒင်ဦးဆောင်သော ကရင် UMP တပ်များအပါအဝင် မွန်နှင့် ကရင်တပ်ဖွဲ့များသည် မော်လမြိုင်ကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ မွန်တပ်ဖွဲ့များတွင် နိုင်ပန်းသာ ဇာသပြင်မှ ခေါ်ယူထားသော အင်အားများပါ၏။ လက်နက်ပိုကောင်းသော KNDO က လွှမ်းမိုးထားသော ယာယီကော်မတီတခုက မော်လမြိုင်ကို အုပ်ချုပ်ခဲ့ပြီး မွန်တပ်ဖွဲ့များသည် မုဒုံ၊ ကျိုက္ခမီ၊ ရေးနှင့် အခြားတောင်ပိုင်းမြို့များကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ သို့သော် နိုင်ထွန်းသိန်းက "အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်က သိပ်စည်းစနစ်မကျဘူး" ဟု ပြောသလို ဒေသခံတပ်မှူးများက သီးခြားလှုပ်ရှားခဲ့ကြသည်။

မကြာခင်ပင် KNU ဥက္ကဋ္ဌ စောဘဦးကြီး အဖွဲ့နှင့် ဗိုလ်မှူးကြီးထွန်းစိန်သည် မော်လမြိုင်သို့ ရောက်ရှိလာပြီး မွန်၊ ကရင် နှင့် ရခိုင် ပြည်နယ်တို့အတွက် ကော်မရှင်ဖွဲ့ပေးမည်ဆိုက မော်လမြိုင်ခရိုင်ကို ပြန်ပေးရန်၊ ကျေနပ်လောက်သော အဖြေကို ရှာပေးပါက သထုံခရိုင်ကို ပြန်ပေးရန်၊ မွန်ကရင် လက်နက်ကိုင်တပ်များကို ဖဆပလ လက်အောက်ခံတပ်အဖြစ် ထားရှိရေး ဖဆပလမှ သဘောတူရန်၊ မော်လမြိုင်ခရိုင်ကို ထိန်းသိမ်းရန် အတွက်မူ တိုင်းရင်းသားတပ်ရင်းတရင်း စေလွှတ်ပေးရန် ညှိနှိုင်းဆွေးနွေးခဲ့ရာ သဘောတူညီကြပြန်သည်။

ဖဆပလသည် မွန် ကရင် ရခိုင် ပြည်နယ်ဖော်ထုတ်မှုစုံစမ်းစစ်ဆေးရေးကော်မရှင် ဖွဲ့စည်းသော်လည်း MNDO နှင့် KNDO တို့အား ချန်လှပ်ပြီး ကျိုက်ခမီတွင် ဗိုလ်သန်းညွန့် ခေါင်းဆောင်သော အပျော်တမ်းတပ်ကို ဖွဲ့စည်းရာ တင်းမာမှုပိုလာသည်။

၁၉၄၈ ခုနှစ်၊ စက်တင်ဘာလ ၈ ရက်နေ့တွင် မွန်-ကရင် တပ်ဖွဲ့သည် မြို့ဘဏ်မှ ကျပ်ငွေ ၅၀၀,၀၀၀ (ငါးသိန်း) ယူဆောင်ကာ ဆုတ်ခွာခဲ့သည်။ ဆုတ်ခွာခြင်းသည် မဟာဗျူဟာမြောက်သော်လည်း အချို့က စောလွန်းသည်ဟု မြင်နေဆဲဖြစ်သည်။

ထို့နောက် မွန်၊ ကရင်အသင်းများ မတရားအသင်းကြေငြာခံရခြင်း၊ ခေါင်းဆောင်များ ဆက်တိုက် အဖမ်းခံရခြင်းဖြစ်ပြီး ၁၉၄၈ ခု ဒီဇင်ဘာလတွင် မွန်ခေါင်းဆောင် နိုင်စံသူ မော်လမြိုင်တွင် ဖဆပလ၏ လုပ်ကြံမှု ခံရသည်။ KNU နှင့် ဖဆပလလည်း တိုက်ပွဲများ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ မွန်လွတ်လပ်ရေး အဖွဲ့မှလည်း ကျိုက်မရော၊ ကော့ဘိန်း၊ ကြာအင်း၊ ရေး စသည့်နေရာမျိုးစုံတွင် စစ်မျက်နှာများ ဖွင့်လှစ်ခဲ့သည်။ ၁၉၄၉ ဇန်နဝါရီတွင် ဗမာအစိုးရသည် ရန်ကုန်ပတ်လည်ကိုသာ ထိန်းထားနိုင်ပြီး ရန်ကုန်အစိုးရဟု လှောင်ပြောင်အခေါ်ခံခဲ့ရသည်အထိ တော်လှန်ရေးတပ်များက တိုက်ခိုက်နိုင်ခဲ့သည်။ သို့သော် သုံးလခန့်ကြာလျှင် ပြန်လည်လက်လွှတ်ခဲ့ကြရသည်။

ကရင်များနှင့် တော်လှန်ရေး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရာတွင် အစောပိုင်းအောင်မြင်မှုက မွန်လူမျိုးများအား သထုံနှင့် မော်လမြိုင်အပါအဝင် အောက်မြန်မာနိုင်ငံရှိ ကျေးလက်နယ်မြေများကို ထိန်းချုပ်နိုင်ခဲ့သည်။ သို့သော် မြို့ပြများကို သိမ်းပိုက်ခြင်းသည် စစ်ရေးအရ အထင်ကြီးစရာ ကောင်းသော်လည်း သူပုန်အုပ်ချုပ်မှု၏ ကန့်သတ်ချက်များကို တွေ့ခဲ့ရပြန်သည်။ ဒေသအုပ်ချုပ်ရေးပုံစံများသည် ကွဲပြားနေခြင်း၊ အရင်းအမြစ် နည်းပါးခြင်း၊ ကိုယ်ရည်ကိုယ်သွေး ပဋိပက္ခများနှင့် ကွဲပြားသော အတွေးအခေါ်များဖြင့် ပြိုကွဲနေခြင်းတို့ ဖြစ်လာသည်။ သို့တိုင်အောင် မွန်နှင့် ကရင်တို့သည် သဘောတူညီမှုများနှင့် သီးခြား သို့မဟုတ် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရ တိုင်းရင်းသားပြည်နယ်များ ဖွဲ့စည်းလိုသည့် ဆန္ဒကဲ့သို့သော ဘုံပန်းတိုင်များ အောက်တွင် ပူးတွဲစစ်ဆင်ရေးများကို ထိန်းသိမ်းထားနိုင်ခဲ့သည်။ သို့သော်  ကရင်တို့ကလည်း ကော်သူးလေနိုင်ငံ လွတ်လပ်ရေး ကြေငြာခြင်း၊ ကရင်အုပ်ချုပ်ရေးအဖွဲ့ ဖွဲ့စည်းခြင်းများတွင် မွန်တို့ကို ချန်ထားပြန်သည်။

၁၉၅၀ မှစကာ မွန်နှင့်ကရင် မသင့်မမြတ်ဖြစ်လာပြီး စောဘဦးကြီးနှင့် အကြိမ်ကြိမ် ညှိနှိုင်းသော်လည်း မရတော့ပဲ အုပ်ချုပ်ရေးတွင် မွန်လူထုနှင့် ကရင်လူထုကို ခွဲအုပ်ချုပ်ရန် ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၅၀ ဧပြီလတွင် မွန်ခေါင်းဆောင် နိုင်သာနှင်း လုပ်ကြံခံရ၏။ မရှေးမနှောင်းတွင်ပင် စောဘဦးကြီးသည် ဖ‌ဆပလအစိုးရနှင့် ကရင်လူမျိုးထဲမှ သစ္စာဖောက်တို့ကြောင့် ကျဆုံးခဲ့သည်။

ထိုဖြစ်ရပ်ကြီးနောက်တွင် ကရင် နှင့် မွန် အချင်းချင်း၊ ကရင်အချင်းချင်း၊ မွန်အချင်းချင်း အဆင်မပြေမှုများ တိုးလာရာ နှုတ်ထွက်သူများပါ ရှိလာသည့်အတွက် မွန်ဦးဆောင်သူတို့ ညှိနှိုင်းကြပြီးနောက် မွန်ညီညွတ်ရေး တပ်ပေါင်းစု MPSG ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။

ထိုစဉ်က မွန်ပြည်နယ်၊ ကရင်ပြည်နယ် မရှိသေးပဲ တနင်္သာရီတိုင်းဟူ၍ဖြစ်ရာ မွန်ပြည်နယ် ဖဲ့ထုတ်ရန်လည်း မွန်များကြားတွင် အမြင်မတူချေ။ ၁၉၅၂ ခုနှစ်တွင် မွန်ဖိုးချိုက ဖဆပလထံ တင်ပြရာ “များများတောင်းမှ နည်းနည်းရ” ဟု ဆိုသည့်အတိုင်း တောင်းရခြင်းဖြစ်ကြောင်း၊ တနင်္သာရီတိုင်းမှ မွန်စကားပြောတတ်သော မွန်လူမျိုး အမြောက်အများရှိသော နေရာများကို အချုပ်အခြာအာဏာပိုင်ပြည် မဟုတ်ပဲ ပြည်ထောင်စု၏ ပြည်နယ်အဖြစ် ဖန်တီးပေးရန် ဆိုသည်။ တဘက်က မွန်လူကြီးအချို့ဖြစ်သော ဆာဂျေအေမောင်ကြီး၊ ဦးချစ်လှိုင်၊ ဦးချစ်သောင်း၊ ဦးထွန်းကျော်၊ ဦးဘိုးကျေးတို့က မွန်ပြည်နယ်မလိုလားကြောင်း ထွက်ဆိုသည်။ နိုင်မောင်လှက (ယခင်က မွန်ပြည်နယ်တောင်းသော်လည်း) ပြည်ထောင်စု ကောင်းကျိုးဖြစ်မည့် မည်သည့်အစီအမံမဆို လက်ခံပါသည်ဟု ဆိုသည်။ မွန်ငွေခိုင်ကမူ နိုင်ငံရေးတွင် မပါလိုတော့ဟု နှုတ်ထွက်သွား၏။ မွန်စိန်ဒိုင်နှင့် မွန်ဖိုးချိုတို့သာ အမာခံပြည်နယ်တောင်း လေသည်။ ကျန်လူကြီးများက မွန်စာပေနှင့် ယဉ်ကျေးမှုကို သေချာပေါက် ထိန်းသိမ်းပေးရန်လောက်သာ တောင်းပါသည်။

ဤကာလသည် အတွေးအခေါ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ကွဲပြားမှုများ ပိုမိုပြင်းထန်လာခြင်းကိုလည်း တွေ့ရလိမ့်မည်။ ရန်ကုန်ရှိ ဖဆပလအစိုးရ၏ သစ္စာဖောက်မှုများနှင့် မွန်ခေါင်းဆောင်မှုအတွင်း ရှေးရိုးစွဲတုံ့ဆိုင်းမှု နှစ်ခုစလုံးကို မကျေမနပ်ဖြစ်နေသော နိုင်ရွှေကျင်ကဲ့သို့သော လက်ဝဲယိမ်း ပုဂ္ဂိုလ်များသည် ဗကပ နှင့် ပိုမိုနီးစပ်လာခဲ့သည်။ MPSG သည် ကျယ်ပြန့်သော ချဉ်းကပ်မှုကို ကျင့်သုံး၍ KNU နှင့်ဖြစ်စေ၊ တရုတ်ဖြူနှင့်ဖြစ်စေ အထိအတွေ့များ ပြုခဲ့သည့်တိုင် ညှိနှိုင်းလိုသူများနှင့် အမြစ်မြေလှန်တော်လှန်ရေးသမားများကြား တင်းမာမှုများ တိုးပွားလာခဲ့သည်။ ထိုအချိန် မွန်တို့က ကိုယ်ပိုင်တပ်၊ ကိုယ်ပိုင်အစိုးရ တည်ထောင်မည်ဟု ဆုံးဖြတ်ခဲ့သော်လည်း မိမိတို့၏ တပ်တွင်းမှာပင် ညီညွတ်မှု နည်းနေသည်။ တပ်တွင်းပြဿနာများ၊ လူမှုရေးပြဿနာများ အမျိုးစုံဖြစ်လာသည့် အတွက် မွန်လူမျိုးတို့၏ ထောက်ခံမှုပင် ကျဆင်းလာရာ ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် မွန်တပ်များ အစုလိုက်အပြုံလိုက် လက်နက်ချခဲ့သည်။

ဤသို့နှင့် ၁၉၅၄ ဇူလိုင်တွင် မွန်တော်လှန်ရေးတရပ်လုံးကို ခေါင်းဆောင်ရန် ဦးဆောင်အဖွဲ့အစည်း ဖွဲ့စည်းရေးအတွက် မွန်ပြည်သူ့တပ်ဦး (Mon People Front) ကို တည်ထောင်ကြသည်။ ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ၊ အလံနီကွန်မြူနစ်ပါတီ၊ ပြည်သူ့ရဲဘော်ပါတီနှင့် ကရင်အမျိုးသား အစည်းအရုံး (KNU) တို့နှင့် ချိတ်ဆက်၍ ဆောင်ရွက်ကြရန် သဘောတူကြသည်။ ၁၉၅၄ ခုနှစ်တွင် မွန်မျိုးနွယ်ဖြစ်သော ထိုင်းစစ်သေနာပတိ ဖီဘွန်း ဆွန်ခန်း (Phibun Songkhram) သည် နိုင်ရွှေကျင်နှင့် ကရင်ခေါင်းဆောင်များနှင့် လျှို့ဝှက်ဆွေးနွေးပွဲများ ကျင်းပခဲ့ပြီး ထိုင်း၏ မဟာဗျူဟာတွင် မွန်နှင့် ကရင်တို့အား ကြားခံအဖြစ် ရှိခဲ့သည်။
 
၁၉၅၇ နှစ်ဦးတွင် မွန်ပြည်သူ့တပ်ဦး၊ ကေအင်ယူနှင့် ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီတို့ ပဲခူးရိုးမတွင် စုစည်းဆွေးနွေးပြီး ၃ ပါတီပူးတွဲ ဗဟိုအဖွဲ့ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ၁၉၅၈ ခုနှစ်တွင် ဦးနုအစိုးရက လက်နက်နှင့် ငြိမ်းချမ်းရေး ဖိတ်ခေါ်ခဲ့ပြီး မွန်ပြည်နယ်တည်ထောင်ရန် ဆန္ဒများ ပြသခဲ့သည်။ ဤကမ်းလှမ်းမှုများသည် ကွန်မြူနစ်များကို ဘက်ဖဲ့သည့်ဗျူဟာ ဖြစ်သော်လည်း မွန်အမျိုးသားလှုပ်ရှားမှုကို ကွဲပြားစေခဲ့သည်။ အချို့မှာ နှစ်ပေါင်းများစွာ ကြာမြင့်သော ပြောက်ကျားစစ်ပွဲကြောင့် ပင်ပန်းနွမ်းနယ်နေပြီး နိုင်ငံရေး အခွင့်အရေးကို သိမြင်သဖြင့် ဆွေးနွေးမှုများ ပြုလုပ်ခဲ့ကြသည်။ အားနည်းနေသည့် MPF သည် လွတ်ငြိမ်းချမ်းသာခွင့်ကို လက်ခံခဲ့ပြီး တရားဝင် နိုင်ငံရေးသို့ ပြန်လည်ဝင်ရောက်ခဲ့ကာ ပါလီမန် လှုပ်ရှားမှုများနှင့် ဖက်ဒရယ်လစ် ပဏာမခြေလှမ်းများတွင် ပါဝင်ခဲ့သည်။

သို့ရာတွင် ထိုဆုံးဖြတ်ချက်ကို အဝေးရောက် ခေါင်းဆောင်များနှင့် ညှိနှိုင်းခြင်း မပြုတော့ပဲ ၁၉၅၈ ခုနှစ်တွင် လက်နက်ချခဲ့ကြရာ မွန်တို့လက်နက်ရော၊ ထိန်းချုပ်ဒေသများပါ လက်လွတ်ဆုံးရှုံးရပြီး မော်လမြိုင်တွင် နိုင်ငံရေးလုပ်မည့် ရုံးခန်းလေး တခန်းသာ ဖွင့်လှစ်လိုက်နိုင်သည့်အခြေအနေ ဆိုက်သွားရတော့သည်။ နောင်တွင် ယင်းဖြစ်စဉ်ကို ဦးဆောင်ခဲ့သည် နိုင်ငွေသိမ်းက “ပြည်နယ်တွေ ပေးမယ်ဆိုပြီး လက်နက်နဲ့ ငြိမ်းချမ်းရေး လဲလှယ်ခဲ့ရတယ်….. (တိုင်းရင်းသားအခွင့်အရေး) မရခဲ့ဘူး” ဟု ဘီဘီစီနှင့် အင်တာဗျူးတခုတွင် ဖြေကြားခဲ့သည်။

မကြာမီ သန့်ရှင်းမွန်၊ တည်မြဲမွန်၊ မွန်တိုးတက်ရေး စသည်ဖြင့် မွန်အဖွဲ့ပေါင်းစုံပေါ်လာရာ မွန်ပြည်သူ့တပ်ဦးမှစုပေါင်းကာ မွန်ပြည်နယ်ဖော်ထုတ်ရေးကော်မတီတရပ်ကို ဖွဲ့စည်းသည်။ ပမညတ အဖွဲ့ဝင်အဖြစ်လည်း ဆောင်ရွက်သည်။ တပြိုင်တည်းတွင် လက်နက်ချပြီးနောက် မွန်ဒေသသို့ ပြန်ရောက်လာသော နိုင်ရွှေကျင်မှ လက်နက်မချနိုင်ကြောင်းငြင်းဆိုကာ ၁၉၅၈ ခု တွင် မွန်ပြည်သစ်ပါတီ (NMSP) ကို ဖွဲ့စည်းလေသည်။ လက်နက်လည်းမရှိသလောက် ဖြစ်သွားသလို တဘက်ကလည်း မွန်တပ်မှ ယခင်အုပ်ချုပ်ရာဒေသများတွင် KNU မှ အုပ်ချုပ်နေပြီဖြစ်သဖြင့် နေရာအခက်အခဲလည်း ရှိသည်။

၁၉၅၈ ဗိုလ်နေဝင်းထံ အာဏာလွှဲပေးလိုက်မှုက ပါလီမန်ဒီမိုကရေစီကို ဆိုင်းငံ့ခဲ့ပြီး တိုင်းရင်းသားလူမျိုး ကိုယ်စားပြုမှုကတိမှာ မှေးမှိန်သွားခဲ့သည်။ ဗိုလ်နေဝင်းစစ်တပ်၏ တိုင်းရင်းသားဟူသည့် အတွေးအခေါ်သည် အခြားအမျိုးသားလူထုများကို ဗမာများဟူသည့် ကိုယ်ထည်တွင်  ကင်းခြေများ၏ ခြေထောက်များပမာ လာကပ်ရမည်ဟုသာ ဆိုလိုသည်။ တိုင်းရင်းသားဆိုသည့် စကားမှာ လူနည်းစုများကို ခွဲခြားသတ်မှတ်ရန်နှင့် စီမံခန့်ခွဲရန် ကိရိယာတခု ဖြစ်လာခဲ့သည်။ မွန်လူမျိုးများအတွက် နောက်ဆက်တွဲ ဆယ်စုနှစ်များသည် လက်နက်ကိုင် တိုက်ပွဲ၊ နိုင်ငံရေး ကွဲပြားမှုနှင့် ယဉ်ကျေးမှု တိုက်စားမှုတို့ဖြင့် ရောပြွမ်း၍သာ နေခဲ့တော့၏။ မွန်တို့အတွက် တရားမျှတမှုမရှိသော လွတ်လပ်ရေးသည် နယ်ချဲ့မှု၏ ပုံစံသစ် ဖြစ်လာသည်။

သို့သော် နိုင်ရွှေကျင်က အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးကို လက်နက်ချခြင်းဟု မြင်ခဲ့သည်။ ပိုမိုပြင်းထန်သော အတွေးအခေါ်များ ရလာသလို လက်ဝဲကွန်ရက်များနှင့် ပိုမိုနီးစပ်သော ဆက်ဆံရေးများ ရှိလာခြင်းလည်း ဖြစ်သည်။ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်အတွက် အစိုးရအောက် တရားဝင်လမ်းကြောင်း ရှာဖွေသူများနှင့် လက်နက်ကိုင် ခုခံမှုသည် မွန်လွတ်မြောက်ရေးအတွက် တခုတည်းသော ဖြစ်နိုင်ခြေဟု ယုံကြည်သူများကြား ကွဲလာပြန်သည်။

နောက်ရွေးကောက်ပွဲတွင် ဦးနုအာဏာပြန်ရလာပြန်သည်။ ဦးနု ကတိပေးလာသည့် ဖက်ဒရယ်လစ် လှုပ်ရှားမှုသည် မျှော်လင့်ချက်အချို့ကို ပေးခဲ့သည်။ ၁၉၆၀ တွင် မွန်ရဟန်းတော်များ နာယကပြုသည့် မွန်ပြည်နယ် အကောင်အထည်ဖော်ရေး ဦးဆောင်ကော်မတီ (Mon State Implementation Steering Committee) တည်ထောင်သည်။

သို့သော် ၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် ဗိုလ်ချုပ်နေဝင်း၏ အာဏာသိမ်းမှုဖြင့် ရုတ်တရက် အဆုံးသတ်ပြန်သည်။ စစ်အစိုးရသစ်၏ မြန်မာ့နည်း မြန်မာ့ဟန် ဆိုရှယ်လစ်လမ်းစဉ် (Burmese Way to Socialism) အောက်တွင် တိုင်းရင်းသား အခွင့်အရေးများကို နှိမ်နင်းခဲ့သည်၊ ဘာသာစကားများကို ကျောင်းများမှ ပိတ်ပင်ခဲ့ပြီး လူနည်းစု ခေါင်းဆောင်များကို အစုလိုက်အပြုံလိုက် ဖမ်းဆီးခဲ့သည်။ မက်ခဲ့သည့် ဆွစ်ဇာလန်ပုံစံ ဖက်ဒရယ်အိပ်မက်များကို တပါတီအာဏာရှင် အမျိုးသားရေးဝါဒ၏ စစ်ဖိနပ်အောက်တွင် မြှုပ်နှံလိုက်ပြန်သည်။

လက်နက်အတွက် လက်နက်ကျန်သမျှ မွန်အဖွဲ့စုံကို ပေါင်းရန်ဖိတ်ခေါ်လေရာ ရောက်လာသူများတွင် စရိုက်စုံပါလာခဲ့ပြန်တော့သည်။ ထို့ကြောင့် အဖွဲ့များပေါင်းစည်းမရပဲ၊ အချင်းချင်း အသေပစ်ခတ်ကြခြင်းများ ဖြစ်လာပြီး အဖွဲ့များထပ်မံကွဲလေတော့သည်။ တဘက်တွင် KNU ကလည်း နဂိုနေရာတွင် ပေးမနေတော့ပဲ ဘုရားသုံးဆူဘက်သို့ ရွှေ့ခိုင်းလေတော့သည်။ နိုင်ရွှေကျင်လည်း ရေးနယ်တဝိုက်တွင် ဆက်လက်ရှိနေသည်။ ၁၉၆၁ မှသာ မွန်ပြည်သစ်ပါတီတွင် လူငယ်အင်အားများ ပြန်လည်ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။ ၁၉၆၆ အထိတွင် တော်လှန်ရေး၏ရန်စွယ် လက်နက်ကိုင် ရမ်းကားမှုများ မျိုးစုံကို တန်ပြန်ထိန်းချုပ်ခဲ့ရသည်။ ၁၉၆၇ တွင်မူ ရေး-သံဖြူဇရပ် ကားလမ်းနောက်ခြမ်းကို မွန်ပြည်သစ်ပါတီထံ ကေအန်ယူမှ လွှဲပြောင်းပေးခဲ့သည်။ 

၁၉၇၀ ပြည့်နှစ်သည် မွန်အမျိုးသားတို့၏ လွတ်မြောက်ရေးခရီးတွင် အရေးပါသော မှတ်တိုင်တခု ဖြစ်သည်။ ထိုနှစ်တွင် မွန်ပြည်သစ်ပါတီသည် CIA ၏ နောက်ခံအင်အားဖြင့် လှုပ်ရှားနေသော ဦးနု၏ ပါလီမန်ဒီမိုကရေစီပါတီ၊ ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU) နှင့် ချင်းဒီမိုကရေစီပါတီတို့နှင့် ပူးပေါင်းကာ အမျိုးသားညီညွတ်ရေးတပ်ဦး (National United Front - NUF) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ သို့သော် ဖက်ဒရယ်ပြည်ထောင်စုအတွက် တောင်းဆိုသောအခါ ဦးနုသည် ထိုတပ်ဦးမှ နှုတ်ထွက်သွားခဲ့သည်။ မည်သို့ပင်ဆိုစေကာမူ ထိုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် မွန်ပြည်သစ်ပါတီသည် ၎င်း၏ လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့ဖြစ်သော မွန်အမျိုးသားလွတ်မြောက်ရေးတပ်မတော် (MNLA) ကို စတင်ဖွဲ့စည်းနိုင်ခဲ့သည်။

၁၉၇၄ ခုနှစ်မှ ၁၉၈၈ ခုနှစ်အထိ ကာလတွင် မွန်အမျိုးသားရေးလှုပ်ရှားမှုသည် ပုံသဏ္ဌာန်အမျိုးမျိုးဖြင့် ဆက်လက်ပေါ်ပေါက်ခဲ့သည်။ ၁၉၇၄ ခုနှစ် မတ်လတွင် မဆလ အစိုးရသည် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေသစ်ကို ပြဋ္ဌာန်းခဲ့ပြီး မွန်ပြည်နယ်ကို ဖန်တီးပေးခဲ့သည်။ ၁၉၇၆ ခုနှစ်တွင် မွန်ပြည်သစ်ပါတီသည် KNU, KNPP, KIO, ALP, SURA, LNUP, UPNO, ANLP, PSLP နှင့် KNLP တို့နှင့်အတူ အမျိုးသားဒီမိုကရေစီတပ်ပေါင်းစု (National Democratic Front - NDF) ကို ပူးပေါင်းတည်ထောင်ခဲ့သည်။ သို့သော် ၁၉၈၀ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ဘုရားသုံးဆူညီလာခံမှစ၍ မွန်ပြည်သစ်ပါတီသည် နိုင်ရွှေကျင်အဖွဲ့နှင့် နိုင်နွန်လား (နိုင်ဆိတ်နို့) အဖွဲ့ဟူ၍ နှစ်ခြမ်းကွဲသွားခဲ့သည်။ ၁၉၈၂ ခုနှစ်တွင် နိုင်ဆိတ်နို့၏ NMSP သည် NDF သို့ ပြန်လည်ပူးပေါင်းခဲ့သည်။ ၁၉၈၄ ခုနှစ်တွင် ဘုရားသုံးဆူတိုက်ပွဲဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး မွန်အများအပြားသည် ထိုင်းနိုင်ငံဘက်သို့ စစ်ဘေးရှောင်ခဲ့ကြရသည်။ သို့သော် ၁၉၈၇ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၉ ရက်နေ့တွင် မွန်ပြည်သစ်ပါတီသည် နှစ်ခြမ်းပြန်လည်ပေါင်းစည်းနိုင်ခဲ့ပြီး နိုင်ရွှေကျင်သည် ဥက္ကဋ္ဌဖြစ်လာကာ နိုင်ဆိတ်နို့သည် ဒုတိယဥက္ကဋ္ဌဖြစ်လာခဲ့သည်။ မကြာမီ ၁၉၈၈ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၂၃ ရက်နေ့မှ စက်တင်ဘာလ ၁၈ ရက်နေ့အထိ ဘုရားသုံးဆူတွင် မွန်-ကရင် အဓိကရုဏ်းများ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။

၁၉၈၈ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၈ ခုနှစ်အထိသည် မွန်အမျိုးသားရေးလှုပ်ရှားမှုအတွက် အပြောင်းအလဲများသော ကာလဖြစ်သည်။ ၁၉၈၈ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ၁၇ ရက်နေ့တွင် မွန်အမျိုးသားဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဦး (MNDF) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး နိုဝင်ဘာလ ၁၈ ရက်နေ့တွင် ဒီမိုကရက်တစ်အင်အားစုများ မဟာမိတ်အဖွဲ့ (DAB) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ သို့သော် ၁၉၉၀ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၁ ရက်နေ့တွင် ဘုရားသုံးဆူသည် သိမ်းပိုက်ခံခဲ့ရသည်။ မတ်လ ၂၂ ရက်နေ့တွင် MNLA နှင့် အလုံးစုံ မြန်မာနိုင်ငံ ကျောင်းသားများ ဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဦး (ABSDF) တို့ ပူးပေါင်း၍ ရေးမြို့သိမ်းတိုက်ပွဲကို ဆင်နွှဲခဲ့သော်လည်း အောင်မြင်မှုမရရှိခဲ့ပေ။ ၁၉၉၀ ခုနှစ်မှ ၁၉၉၄ ခုနှစ်အထိ မွန်စစ်ဘေးရှောင်စခန်းများသည် ပိုမိုခိုင်မာလာခဲ့သည်။ ၁၉၉၃ ခုတွင် နိုင်ငံတော်ငြိမ်ဝပ်ပိပြားမှုတည်ဆောက်ရေး အဖွဲ့ (SLORC/နဝတ) နှင့် မွန်ပြည်သစ်တို့သည် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးအတွက် စတင်ဆွေးနွေးခဲ့ကြသည်။ ၁၉၉၄ ခုနှစ် မတ်လနှင့် ဇွန်-ဇူလိုင်လတို့တွင် နှစ်ကြိမ်ထပ်မံဆွေးနွေးခဲ့သော်လည်း မွန်တို့၏ တောင်းဆိုချက်များကို ပယ်ချခံခဲ့ရသည်။ ထို့အပြင် ၁၉၉၄ ခု ဇူလိုင်နှင့် စက်တင်ဘာလများတွင် ခလောက်ဂနီ (Halochane) စစ်ဘေးရှောင်စခန်းသည် မြန်မာစစ်တပ်၏ တိုက်ခိုက်မှုကို ခံခဲ့ရသည်။

၁၉၉၅ ခုနှစ်၊ ဇွန်လ ၂၉ ရက်တွင် စစ်အစိုးရနှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲကြောင်း သဘောတူညီမှု ရယူထားသော်လည်း စစ်အစိုးရမှ နယ်ခြားစောင့်တပ်အသွင်ပြောင်းရန် ဖိအားပေးခြင်းကြောင့် ၂၀၁၀ ခုနှစ် ဧပြီလမှစကာ နှစ်ဖက်ညှိနှိုင်းမှု ပြတ်တောက်သွားခဲ့သည်။ ဦးသိန်းစိန် အစိုးရလက်ထက် ငြိမ်းချမ်းရေးဆွေးနွေးရန် ဖိတ်ခေါ်မှုအပေါ်တွင်မူ အခြား တိုင်းရင်းသားလက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေး အဖွဲ့များနှင့်အတူ ဆောင်ရွက်ခဲ့ပြီး ၂၀၁၂ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၁ ရက်တွင် ပြည်နယ်အဆင့် အပစ်အခတ် ရပ်စဲရေးအတွက် နှစ်ဖက်သဘောတူညီမှု ရရှိခဲ့သော်လည်း ၂၀၁၅ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် ပြုလုပ်သည့် NCA လက်မှတ်ထိုးပွဲတွင်တော့ မွန်ပြည်သစ်ပါတီအနေဖြင့် ပါဝင်လက်မှတ်ရေးထိုးခြင်း မပြုခဲ့ပါ။ ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၃ ရက်၊ အမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ချုပ် ဦးဆောင်သည့် သမ္မတ ဦးထင်ကျော် လက်ထက်တွင်မှသာ အစိုးရနှင့် NCA လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့ပြီး ယင်း NCA အရ ဖြစ်ပေါ်လာသည့် ငြိမ်းချမ်းရေးလုပ်ငန်းစဉ်တွင် လိုက်ပါဆောင်ရွက်ခဲ့ပါသည်။

ဤကွဲအက်မှုများကြားမှပင် NMSP သည် ဒုက္ခသည်များ ပြန်လည်နေရာချထားရေးနှင့် မွန်စာပေနှင့် အမျိုးသားကျောင်းစနစ်များ တိုးချဲ့ခြင်းအပါအဝင် လူသားချင်းစာနာထောက်ထားမှုဆိုင်ရာ ကြိုးပမ်းမှုများကို ဆက်လက်လုပ်ဆောင်ခဲ့ပြီး၊ ယဉ်ကျေးမှုအမှတ်အသားကို ထိုမူဘောင်အတွင်း ထိန်းသိမ်းရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သည်။ နိုင်ငံရေးအရ မွန်ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ချုပ် ဖွဲ့စည်းခြင်းသည် မွန်နိုင်ငံရေးအင်အားစုများ စည်းလုံးရန် ကြိုးပမ်းမှုတခုကို ပြသခဲ့သော်လည်း၊ MNDF နှင့် အခြားသူများ၏ ၁၉၉၀ ရွေးကောက်ပွဲရလဒ်များကို အသိအမှတ်ပြုရန် တောင်းဆိုမှုသည် လျင်မြန်သော အစိုးရ၏ ဖိနှိပ်မှုနှင့် ရင်ဆိုင်ခဲ့ရပြီး၊ NMSP ကို အန္တရာယ်ရှိသော အနေအထားသို့ တွန်းပို့ကာ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးမှ ပေးအပ်ထားသော နိုင်ငံရေးနယ်ပယ်၏ ပြင်းထန်သော ကန့်သတ်ချက်များကို ထင်ရှားစေခဲ့သည်။ ဤဖိနှိပ်မှုသည် အတွင်းကွဲပြားမှုများကို နက်ရှိုင်းစေခဲ့ပြီး၊ NMSP ၏ မွန်ညီညွတ်ရေးအဖွဲ့ချုပ်မှ နုတ်ထွက်ခြင်းနှင့် ပါတီတွင်း အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးကို ဆန့်ကျင်သော ခံစားချက်များ ပြောင်းလဲလာခြင်းတို့ကို ဖြစ်စေခဲ့သည်။

၂၀၀၁ ခုတွင် ဗိုလ်မှူးကြီးနိုင်ပန်းညွန့် ဦးဆောင်သော MNLA အဖွဲ့ဝင် ၁၅၀ သည် အပစ်ရပ်ရန် မလိုလား၍ ရေး-ရေဖြူဒေသတွင် စစ်တပ်နှင့် MNLA နှစ်ခုစလုံးကို ဆန့်ကျင်သော မွန်အမျိုးသားကာကွယ်ရေးတပ်မတော်သို့ ပူးပေါင်းသွားသည်။ မွန်ပြည်ပြန်လည်ထူထောင်ရေးတပ်မတော် (Monland Restoration Army - MRA) နှင့် နိုင်ငံရေးတောင်ပံဖြစ်သော ဟံသာဝတီပြန်လည်ထူထောင်ရေးပါတီ (Hongsawatoi Restoration Party – HRP) ဖွဲ့စည်းခြင်းသည် မွန်အဖွဲ့အစည်းများအတွင်း မွန်လူမျိုးများ၏ နိုင်ငံရေးကိုယ်စားပြုမှုနှင့် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့် ဆိုင်ရာ မဖြေရှင်းနိုင်သေးသော အခြေခံကျသော မကျေနပ်ချက်များကို မီးမောင်းထိုးပြ၏။

၂၀၀၁ ခုနှစ်မှ ၂၀၂၀ ခုနှစ်အထိ နောက်ဆက်တွဲ နှစ်နှစ်ဆယ်ကာလသည် မွန်အမျိုးသားနိုင်ငံရေးအတွက် ရှည်လျားလိမ်ကောက်သော လမ်းကြောင်းတခုပင်။ ၂၀၀၀ ပြည့်နှစ်အစောပိုင်း၏ ကွဲပြားမှုမှ ပိုမိုစည်းလုံးညီညွတ် ရပ်တည်ချက်ဆီသို့ ရွေ့လျားခဲ့သည်။ ခွဲထွက်အဖွဲ့များသည် အစပိုင်းတွင်လှုပ်ရှားမှုများရှိကြသော်လည်း မကြာမီ မှေးမှိန်သွားခဲ့ပြီး၊ ကျယ်ပြန့်သော ထောက်ခံမှုမရှိဘဲ လက်နက်ကိုင်ခုခံမှုကို ထိန်းသိမ်းရန် မဖြစ်နိုင်ပေ။

အရေးပါသော အလှည့်အပြောင်းတခုသည် ၂၀၀၉-၂၀၁၀ ဝန်းကျင်တွင် ပေါ်ပေါက်ခဲ့ပြီး၊ NMSP သည် တပ်မတော်၏ အမိန့်အောက်တွင် နယ်ခြားစောင့်တပ်ဖွဲ့များအဖြစ် ပြောင်းလဲရန် စစ်အစိုးရ၏ တောင်းဆိုမှုကို ခိုင်မာစွာ ငြင်းဆန်ခဲ့ပြီး၊ ၎င်းတို့၏ လိုက်လျောညီထွေဖြစ်မှု၏ ကန့်သတ်ချက်များကို ထင်ရှားစေခဲ့သည်။ ၂၀၁၁ ခုနှစ်၏ ဒီမိုကရေစီအသွင်ကူးပြောင်းမှုသည် လမ်းကြောင်းသစ်များကို ဖွင့်လှစ်ပေးခဲ့ပြီး၊ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် NMSP သည် တနိုင်ငံလုံးအပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးသဘောတူစာချုပ် (NCA) တွင် ပါဝင်ခဲ့ပြီး၊ ပြောင်းလဲနေသော နိုင်ငံရေးအခြေအနေအတွင်း ဆွေးနွေးမှုကို မဟာဗျူဟာမြောက် လက်ခံခြင်းကို ပြသခဲ့သည်။ ဤကာလအတွင်း NMSP အတွက် အဖွဲ့အစည်းဆိုင်ရာ တိုးတက်မှုနှင့် နယ်မြေစည်းလုံးမှုလည်း တွေ့ရှိခဲ့ရသည်။ ဤပါဝင်ပတ်သက်မှုကြားမှပင် အရပ်သားအစိုးရလက်အောက်ရှိ ငြိမ်းချမ်းရေးလုပ်ငန်းစဉ်သည် ဖက်ဒရယ်စနစ်၏ အဓိကပြဿနာများတွင် တိုးတက်မှုအနည်းငယ်သာ ရှိခဲ့ပြီး၊ စစ်တပ်၊ အစိုးရနှင့် လူများစု၏ အမြဲတစေ လွှမ်းမိုးမှုကို ခံရစေခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးကြာကြာရှိခြင်းသည် မွန်အသိုင်းအဝိုင်းအတွင်း ယဉ်ကျေးမှုနှင့် ပညာရေးဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုကိုလည်း ခွင့်ပြုခဲ့သည်။

လှုပ်ရှားရာနယ်မြေ ထိစပ်နေခြင်းကြောင့် ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU/KNLA) နှင့် NMSP တို့၏ အောက်ခြေတပ်ဖွဲ့များအကြား ထိတွေ့တိုက်ပွဲအချို့ ရှိခဲ့ပြီး မကြာခဏ တွေ့ဆုံဆွေးနွေးရန် ကြိုးပမ်းခဲ့ရသည်ကို တွေ့ရပါသည်။ ၂၀၁၉ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလအတွင်း KNU တပ်မဟာ ၆ ခေါင်း‌ဆောင်များနှင့် NMSP ခေါင်း‌ဆောင်များ တွေ့ဆုံဆွေးနွေးပြီးနောက် အင်အားသုံးဖြေရှင်းခြင်း မပြုဘဲ တွေ့ဆုံဆွေးနွေး အဖြေရှာရန်နှင့် မွန်-ကရင် ပြည်သူလူထု အချင်းချင်း ငြိမ်းချမ်းစွာ အတူနေထိုင်သွားကြရန် သဘောတူညီမှု ရရှိခဲ့သည်။ ၂၀၂၀ ပြည့်နှစ် အောက်တိုဘာ ၁၁ ရက်တွင်တော့ KNU/KNLA PC နှင့် NMSP အကြား နှစ်ဖက် အပြန်အလှန်ပစ်ခတ်မှု ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီးနောက် နှစ်ဖက် တွေ့ဆုံဆွေးနွေးခဲ့ရပါသည်။

၂၀၂၀ ပြည့်နှစ်တွင် NMSP သည် နှိုင်းယှဉ်အားဖြင့် စည်းလုံးညီညွတ်မှုနှင့် စွမ်းဆောင်ရည်ကို ရရှိခဲ့သော်လည်း၊ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ဆိုင်ရာ အခြေခံပြဿနာများသည် မဖြေရှင်းနိုင်သေးဘဲ၊ ၂၀၂၁ ခုနှစ် စစ်အာဏာသိမ်းမှုနောက်ပိုင်း ဖြစ်ပေါ်လာမည့် သိသိသာသာ ပြောင်းလဲမှုများအတွက် အခြေခံအုတ်မြစ်ချပေးခဲ့ပြီး၊ ဆယ်စုနှစ်များစွာ မွန်နိုင်ငံရေးတိုးတက်ပြောင်းလဲမှုကို ပုံဖော်ခဲ့သော ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်အသံရှိနေခဲ့သည်။

စစ်အာဏာသိမ်းကာလအစတွင် PPST နှင့်အတူ ရပ်တည်ခဲ့သော်လည်း လက်ရှိတွင် PPST မှ နှုတ်ထွက်ထားသည်။

မွန်တို့၏ ပါတီနိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုများမှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်သည်။

၁၉၈၈ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ၁၁ ရက်နေ့တွင် မွန်အမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့ (Mon National Democratic Front) ကို စတင်တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ၁၉၉၀ အထွေထွေ ရွေးကောက်ပွဲတွင် ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ခဲ့သည်။ ၁၉၉၂ ခုနှစ် မတ်လ ၁၉ ရက်နေ့တွင် မွန်အမျိုးသားဒီမိုကရေစီအဖွဲ့အား နိုင်ငံရေးပါတီအဖြစ်မှ ဖျက်သိမ်းခံခဲ့ရသည်။ ၂၀၁၀ ပြည့်နှစ် မတ်လ ၈ ရက်နေ့တွင် ထုတ်ပြန်ခဲ့သည့် နိုင်ငံရေးပါတီများ မှတ်ပုံတင်ခြင်း ဥပဒေတွင် ပါရှိသည့် ပြဋ္ဌာန်းချက်အချို့ကို မွန်အမျိုးသား ဒီမိုကရေစီအဖွဲ့မှ သဘောမတူသည့်အတွက် မှတ်ပုံတင် ပြန်လည်ပြုလုပ်ခြင်း မရှိခဲ့ပေ။ နိုင်ငံရေးပါတီများ မှတ်ပုံတင်ခြင်း ဥပဒေကို ပြင်ဆင်ပြီးနောက်ပိုင်း ၂၀၁၂ ခုနှစ် ဧပြီ ၂၆ ရက်နေ့တွင် မွန်ဒီမိုကရေစီပါတီအဖြစ် ပြန်လည်မှတ်ပုံတင်ခဲ့ပြီး ၂၀၁၂ ခုနှစ် ကြားဖြတ်ရွေးကောက်ပွဲတွင် ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ခဲ့သော်လည်း အနိုင်ရရှိခြင်း မရှိခဲ့ပေ။ မွန်ဒေသလုံးဆိုင်ရာ ဒီမိုကရေစီပါတီ (All Mon Region Democracy Party၊ အတိုကောက် AMRDP) သည်  ၂၀၁၀ ရွေးကောက်ပွဲတွင် မဲဆန္ဒနယ် ၃၄နေရာ ဝင်ရောက်ယှဉ်ပြိုင်ခဲ့ပြီး ပြည်သူ့လွှတ်တော် အမတ်နေရာ ၃ နေရာ၊ အမျိုးသားလွှတ်တော် အမတ်နေရာ ၄ နေရာနှင့် ပြည်နယ်နှင့် တိုင်းဒေသကြီးလွှတ်တော် အမတ်နေရာ ၉ နေရာ အနိုင်ရခဲ့သည်။ မွန်ဒေသလုံးဆိုင်ရာဒီမိုကရေစီပါတီ၊ မွန်အမျိုးသားပါတီ နှင့် မွန်နိုင်ငံရေး စိတ်ဝင်စားသည့်သူများ ပူးပေါင်းပြီး မွန်ညီညွတ်ရေးပါတီအမည်ဖြင့် ပြောင်းလဲဖွဲ့စည်းရန် ရွေးကောက်ပွဲကော်မရှင်ထံသို့ ၂၀၁၈ ခုနှစ်၊ ဒီဇင်ဘာလအတွင်းက လျှောက်ထားခဲ့သည်။ ၂၀၁၉ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၁၁ ရက်နေ့တွင် မွန်ညီညွတ်ရေးပါတီ တခုတည်းဖြစ်လာခဲ့သည်။ 

ရှေးမွန်ခေါင်းဆောင်တို့သည် နိုင်ငံခြားသားကို အထင်ကြီးသည့် ရောဂါရှိတတ်ကြသည်။ တပင်ရွှေထီးနှင့် တိုက်စဉ်က ပေါ်တူဂီတို့နှင့်ပေါင်းပြီး အင်းဝနှင့် တိုက်စဉ်က ပြင်သစ်နှင့်ပေါင်းသလို ဗြိတိသျှကိုလိုနီ လက်အောက်တွင်မူ ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေးတွင် လုပ်ဆောင်ကြသူက များပါသည်။ မွန်နှင့်မွန် ပေါင်းမွေးမှ မွန်ဖြစ်သည်ဟူသော အယူအဆအရ ကရင်၊ ဗမာနှင့် အခြားတမြေတည်း နေသူများထက် မြင့်မြတ်သည်ဟု အမြင်ရှိပြီး သွေးနှောသူများကို မွန်လူမျိုးစစ်စစ်ဟု မသတ်မှတ်ပဲ ခွဲခြားသည့်အတွက် လူဦးရေကျုံ့ကျုံ့လာပြီး ပဲခူးနေပြည်တော်ခေတ်ကောင်းစဉ်မှာပင် မွန်စစ်စစ်က ၁၀ ရာနှုန်းအောက်သာ ရှိသည်ဟု Oriental Repertory မှတ်တမ်းတွင် ဖော်ပြထားသည်။[24] ဗမာတို့ကမူ ကချင်၊ ချင်း၊ သျှမ်း ဌာနေဒေသခံ စစ်သည်အားလုံးသာမက လက်အောက်ခံလာသည့် နိုင်ငံခြားသားများကိုပါ ဗမာစိတ်သွင်းပေးကာ ဗမာဟုမှတ်စေသည့်အတွက် ဗမာလူဦးရေမှာ ကြီးမားလာရသည်ဟု G. E. Harvey က မှတ်တမ်းပြု၏။ သင်ခန်းစာယူစရာ ကောင်းပါသည်။ 

စင်စစ်တွင် မြန်မာ့နိုင်ငံရေးမှာ မွန်လူမျိုး၊ မွန်ဒေသသားတို့၏ ပါဝင်မှုများလွန်းသည်။ ဂျီစီဘီအေ ဥက္ကဋ္ဌ ဦးချစ်လှိုင်မှာ မွန်လူမျိုးဖြစ်သည်။ မွန်မျိုးရိုးဖြစ်သည့် မော်လမြိုင်မှ ဆာဂျေအေမောင်ကြီးသည် မြန်မာ့ဘုရင်ခံ ဖြစ်ဖူးသည်။ ဗြိတိသျှအစိုးရကို စီးပွားရေးအရယှဉ်သတ်ရဲသူ သူဌေးကြီး နာဲအောက် (ဦးနာအောက်)၊ ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းကို ကန္ဒီစာချုပ်အတွက် ခရီးထွက်ရန် ပိုက်ဆံထောက်ပံ့သူ သူဌေးကြီး ဆာဦးသွင်၊ မြန်မာ့ ပထမဆုံးဆရာဝန် ဒေါက်တာရှောလူး၊ မြန်မာနိုင်ငံ၏ ပထမဆုံး ပါရဂူ ဒေါက်တာဘဟန်၊ မြန်မာနိုင်ငံ၏ ပထမဆုံး အမျိုးသမီး မင်းတိုင်ပင်အမတ် ဒေါ်နှင်းမြ၊ မြန်မာနိုင်ငံ၏ ပထမဆုံး အသည်းအစားထိုးကု ဆရာဝန်ကြီး ဒေါက်တာနော်မန်လှ၊ မြန်မာကိုကိုယ်စားပြုကာ လန်ဒန်တွင် အစည်းအဝေးသွားတက်သည့် သမိုင်းဆရာမကြီး ဒေါ်မြစိန်တို့မှာ ထင်ရှားသည်။ မဟာဗမာအဖွဲ့ တည်ထောင်သူ မြန်မာနိုင်ငံ၏ ပထမဆုံး နိုင်ငံတော်အဓိပတိ ဒေါက်တာဘမော်မှာလည်း မွန်သွေးပါသည်။ စာပေတွင်လည်း စာရေးဆရာကြီး မင်းသုဝဏ်နှင့် မော်လမြိုင်သား သိပ္ပံမောင်ဝ တို့မှာ ထင်ရှားသည်။ ကုလသမဂ္ဂ အထွေထွေအတွင်းရေးမှူးချုပ် ဦးသန့်မှာလည်း မွန်သွေးပါသည်။ ရန်ကုန်၏ သားသတ်သမားအမည်ရ  သမ္မတဟောင်းစိန်လွင်မှာလည်း မွန်ပင်ဖြစ်သည်။ အလံနီကွန်မြူနစ် ခေါင်းဆောင် သခင်စိုးမှာလည်း မွန်ဖြစ်သည်။

ယနေ့ခေတ်တွင် တော်လှန်ရေးခေါင်းဆောင် ကိုမင်းကိုနိုင်၊ အငြိမ်းစား သမ္မတကြီး ဦးထင်ကျော်၊ နိုင်ငံရေးသမား လူရွှင်တော်ဇာဂနာတို့သာမက စစ်တပ်ဘက်မှ ဒု-သမ္မတဟောင်း ဦးမြင့်ဆွေ၊ စစ်ကောင်စီ ဒုချုပ်စိုးဝင်း၊ စသူတို့လည်း ရှိသည်။ ဂိုရှယ်လေးတို့ကဲ့သို့ မွန်ဇာတိ အခြားသူများစွာရှိသေးပြီး ရေးပြလျှင် ရှည်လိမ့်မည်။ နိုင်ငံရေးရပ်တည်ချက်က စုံပြီး၊ အမြင်သဘောထားများ ကွဲကာ၊ မွန် (လူမျိုး/ဒေသ) ကိုလည်း ကိုယ်စားပြုခြင်းမရှိတော့ပဲ မြန်မာ့နိုင်ငံရေး အကြီးတန်းနေရာများတွင် ပျံ့နှံ့နေကြသူ များစွာရှိသည်။
မွန်တို့၏ နှောင်းပိုင်းကာလနိုင်ငံရေးမှာ နာမည်ကြီးသည့် မွန်သွေးပါသူ တက်ကြွလှုပ်ရှားသူများနှင့် မွန်အမျိုးသားရေး ထိစပ်မှုနည်းလွန်းသွားခြင်းကလည်း တစတစပိုဖြစ်လာသည်။ နိုင်ငံရေး၊ လူမှုရေး နယ်ပယ်မှ ကျော်ကြားသူများစွာသည် မွန်အမျိုးသားရေးအတွက် အနည်းငယ်မျှသာ လုပ်ဆောင်ခြင်းရှိသလို၊ အချို့ကလည်း လုပ်ဆောင်ခြင်း ထိစပ်ခြင်းလုံးဝမရှိကြသည်ကို တွေ့ရမည်။ မွန်မျိုးရိုးသီးသန့်မှ ပေါက်ဖွားသူများပင် မွန်အမျိုးသားစိတ်ကို ထိန်းသိမ်းရန် ခက်ခဲသည့်အကြောင်းရင်းမှာ ဗမာများကြားတွင် အနေများပြီး၊ လူမှုစီးပွား ချိတ်ဆက်ကြသလို၊ ခေတ်အခြေအနေ အကြောင်းအရ မွန်စကားမတတ်သူတို့ ဖယ်ကျဉ်ခံရသည့်အတွက်လည်း ပါဝင်သည်။ လက်ရှိတွင် နိုင်ဟံသာသည် အခြားလူမျိုးများတွင်ပါ ထင်ရှားသော်လည်း အမျိုးသားနိုင်ငံရေးကို အကြီးပိုင်းဖြစ်လာပြီ ဖြစ်ကာ ထပ်မံဆက်ခံဦးဆောင်နိုင်မည့် အခြားလူမျိုးများတွင်ပါ လေးစားထင်ရှားရသည့် မွန်အမွေအနှစ်ကို နားလည်သည့် မွန်အမျိုးသားလူထု ခေါင်းဆောင်မျိုးဆက်သစ်များ မရှိတော့ချေ။

၂၀၂၁ အာဏာသိမ်းပြီး ဧပြီတွင် မွန်ပြည်နယ် ယာယီညှိနှိုင်းရေးကော်မတီ (MSICC) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့၏။ NUCC ၏ ကနဦးတည်ထောင်သူ အဖွဲ့ဝင်ဖြစ်ပါသည်။ ၂၀၂၃ ဇန်နဝါရီတွင် မွန်ပြည်နယ် ဖက်ဒရယ်ကောင်စီ (MSFC) အဖြစ် ပြောင်းလဲခဲ့သည်။ MSFC တွင် မွန်ပြည်တော်လှန်ရေးတပ် (MSRF) နှင့် မွန်ပြည်ကာကွယ်ရေးတပ် (MSDF) တို့ရှိသည်။ (အလားတူ စင်ပြိုင်အဖွဲ့အနေဖြင့် မွန်ပြည်နယ်အတွင်း ၂၀၂၀ ရွေးကောက်ခံ NLD လွှတ်တော်ကိုယ်စားလှယ်များ ဖွဲ့သော Mon State Consultative Council – MSCC လည်း ရှိသည်။ သို့ရာတွင် နိုင်ငံတော်ကျောရိုးမမှ ပေါ်လာခြင်းဖြစ်သည့်အတွက် ဌာနေတိုင်းရင်းသားကဏ္ဍတွင် အကျယ်မရေးတော့ပါ။)

စစ်အာဏာရှင်ကို ဆန့်ကျင်ရန် မွန်ပြည်သစ်ပါတီ (စစ်အာဏာရှင်တိုက်ဖျက်ရေး) ခေါ် NMSP(AD) သည် ၂၀၂၄ ဖေဖော်ဝါရီတွင် မွန်ပြည်သစ်ပါတီမှ ခွဲထွက်ခဲ့သည်။ ၂၀၂၄ နိုဝင်ဘာတွင် NMSP(AD) သည် အခြားမွန်အင်အားစုများဖြစ်သော MLA, MSRF, MSDF တို့နှင့် ပူးပေါင်းကာ တခုတည်းသော မွန်တပ်မတော်အဖြစ် ပေါင်းစည်းရန် ကြံရွယ်ခဲ့သည်။ ၂၀၂၅ ဇန်နဝါရီတွင် NMSP(AD), MLA, MSDF, MSRF တို့သည် ရာမညပူးတွဲစစ်ကြောင်း ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ၂၀၂၅ မေတွင် NMSP(AD) ၏ စစ်ရေးတောင်ပံ MNLA-AD နှင့် MLA တို့ပူးပေါင်း၍ ရာမညမွန်တပ်တော် ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ မွန်ပြည်လွတ်မြောက်ရေးတပ်တော် (MLA) သည် စစ်အာဏာရှင်ကို တိုက်ဖျက်ရန်နှင့် ဖက်ဒရယ်ဒီမိုကရေစီစနစ်ကို တည်ထောင်ရန် ရည်ရွယ်ထားပြီး TNLA ထံမှ သင်တန်းဆင်းသည်။ အခြားမွန်လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့များသည် ကရင်နှင့်ထားဝယ်အဖွဲ့များနှင့်လည်း ပူးပေါင်း၍ ဆောင်ရွက်လျက် ရှိသည်။


[1] တိကျမှုနှင့် ပတ်သက်၍ အငြင်းပွားမှုများ ရှိသော်လည်း ပုဂံတွင် မွန်ယဉ်ကျေးမှုလွှမ်းမိုးခြင်း၊ ဒွာရဝတီတွင် မွန်ယဉ်ကျေးမှု လွှမ်းမိုးခြင်းတို့မှာတော့ ငြင်းစရာ မရှိပါချေ။

[2] အစောဆုံး မွန်ယဉ်ကျေးမှုများကို တွေ့ရှိရသည့်နေရာ

[3] ပြောလေ့ရှိသည့်ပုံပြင်အရ တဖုဿနှင့် ဘလ္လိက နှစ်ဦးကို မွန်များဟု ဆိုတတ်သည်။ သို့သော် အငြင်းပွားစရာများစွာရှိသည်။ အချို့က သူတို့မှာ မြန်မာနိုင်ငံမွန်များမဟုတ်ဘဲ အိန္ဒိယရှိ ဩစထရို-အေးရှားအနွယ်စကားပြောသည့် မွန်ဒ (Munda) လူမျိုးများ ဖြစ်နိုင်သည်ဟု ဆိုသည်လည်း ရှိသည်။

[4] ထိုင်းနိုင်ငံအတွင်း မွန်ကျောက်စာများ …. နရပထုံနှင့် လော့ဘူရီ

[5] ဝင်ကရွာတူးဖော်မှု

[6] မြန်မာတွင် ပန်း ၁၀ မျိုးရှိ၍၊ မွန် စာရင်းတွင် ပန်း ၁၂ မျိုးရှိသည်။ ပန်း (မူလ - ပန်) ဟူသော စကားမှာ အတတ်၊ ပညာ၊ အလုပ်ဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည့် မွန်စကား ပါန် နှင့် ဆက်နွယ်သည်ဟု ယူဆရသည်။

[7] အိန္ဒိယကျောက်စာများ

[8] မဏ္ဍလစနစ်တွင် အုပ်စိုးသူများ၏ ဂုဏ်ကျက်သရေနှင့် ကုသိုလ်တရား၊ မြို့များ၏ သာယာဝပြောမှုနှင့် ဘာသာရေး၊ ကုန်သွယ်ရေးနှင့် အနုပညာတို့ကို ကမကထပြုနိုင်စွမ်းအပေါ် မူတည်၍ အကဲဖြတ်ကြသည်။

[9] မွန်သမိုင်းစာစောင်နှင့် ကုန်သည်များ၏ မှတ်တမ်းများတွင် အိန္ဒိယအယူအဆများ၏ အရေးပါပုံကို တွေ့ရသည်။

[10] ရှင်စောပုသည် မူလက အင်းဝဘုရင်၏ မိဘုရားတဦးဖြစ်သည်။

[11] ဘုရင့်နောင်က ပေါ်တူဂီစစ်သားများစွာ သုံးခဲ့သည်။

[12] Captain Alve

[13] အသက်ရှင်ကျန်သူကို မြို့တွင်းအလိုရှိရာ အကုန်ပေးမည်ဟူသော ကတိဖြင့် တိုက်ခိုင်းခြင်း

[14] မွန်တို့တွင် မိမိလူအချင်းချင်း မယုံမကြည်ဖြစ်ခြင်းကို သမိုင်းအချိုးအကွေ့များတွင် အမြဲတွေ့ရသည်။

[15] Wilson and Halliday

[16] Bangkok's Independent Newspaper

[17] ထိုင်းမွန်ယဉ်ကျေးမှုအသွင်ဖြင့် ကမ္ဘာတွင် လက်မှုပညာများ လှည့်လည်ပြသလျက်ရှိသည်။

[18] မော်လမြိုင်နှင့် ပုသိမ်တွင်ထားခဲသည့် မှတ်တမ်းများ ရှိသည်။

[19] မွန်ဖိုးချိုသည် ခရစ်ယာန်တဦးဖြစ်သည့်တိုင် မွန်လူမျိုးတို့၏ ဗုဒ္ဓဘာသာအခြေခံ ဒဏ္ဍာရီကို မပစ်ပယ်ကြောင်း မြင်ရမည် ဖြစ်သည်။

[20] ဖဆပလ ညီလာခံများတွင် တွေ့ရသလို၊ သီးသန့်စကားပြောမှုများတွင်လည်း ဖော်ပြတတ်သည်။

[21] ဦးချန်ထွန်းဝန်ခံခဲ့သည်။

[22] ဝိဓူရသခင်ချစ်မောင်၏ လွှတ်တော်မိန့်ခွန်း - Burmese at the centre of Unity in Leadership

[23] MNDO ကို ဖွဲ့စည်းရန်မှာ မတ်လတည်းက သဘောတူထားခဲ့ကြပြီး ဖြစ်သည်ဟုလည်း ဆိုသည်။

[24] Alexander Dalrymple စုစည်းသည့် အရှေ့အိန္ဒိယကုမ္ပဏီမှတ်တမ်းများ

(ယခုစာမှာ Draft မူကြမ်းဖြစ်၍ အချက်အလက်ကို နောက်ဆုံးအကြိမ် ပြန်လည်မစစ်ဆေးရသေးပါ။)

ကချင်လူမျိုးတို့သည် တရုတ်၊ အာသံပြည်နှင့် ဗမာပြည်မြောက်ပိုင်းတို့တွင် ပျံ့နှံ့၍ နေထိုင်ကြသည်။ စာပေများတွင် တောင်တောင်ပျော်သူများ၊ လွတ်လပ်စွာနေလိုသူများ၊ တိုက်ရည်ခိုက်ရည် ရဲစွမ်းသတ္တိ ကောင်းမွန်ကြသူများ၊ ဆေးမြစ်ဆေးဥများကို သုံးစွဲရာတွင် လိမ္မာကြသူများ၊ မျိုးနွယ်စုများအကြား နားလည်ရခက်သည့် ဆက်ဆံရေးရှိသူများအဖြစ် ဖော်ပြတတ်ကြသည်။ အခြားသော တောင်ပေါ်နေ လူမျိုးများစွာကဲ့သို့ပင် ကချင်လူမျိုးလူထုများသည် တောင်တန်းနယ်ခြားဒေသမှ လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းတခုအဖြစ် ကာလကြာရှည်စွာ တည်ရှိခဲ့ကြသည်။ ကိုလိုနီအင်ပါယာများ၏ နယ်စပ်များတွင် နေထိုင်ခဲ့ကြပြီး ကုန်သွယ်ရေးလမ်းကြောင်းများတွင် နေခဲ့ကြသည်။ ယဉ်ကျေးမှုဝါးမြိုခြင်းကို ခုခံပြီး ထူးခြားသော ဓလေ့များကို ထိန်းသိမ်းခဲ့ကြသည်။

"Kachin"ဟူသော ဝေါဟာရကိုယ်တိုင်က ရှုပ်ထွေးသော နိုင်ငံရေးနှင့် လူမျိုးစုဆိုင်ရာ အမည်နာမတခုဖြစ်သည်။ ၎င်း၏ မူရင်းဇစ်မြစ်သည်ပင် အငြင်းပွားဖွယ်ရာဖြစ်သည်။ အနောက်တိုင်း မှတ်တမ်းများအနက် ဤဝေါဟာရကို ၁၉ ရာစုမှ ခရစ်ယာန်သာသနာပြုတဦးနှင့် တွေ့ဆုံမှုမှ စတင်ခဲ့သည်ဟု ဖော်ပြကြသည်။ American Baptist သာသနာပြု ဒေါက်တာ Eugenio Kincaid သည် ဗန်းမော်မြို့ အနီးရှိ ဒေသခံများကို ၎င်းတို့ မည်သည့်နေရာမှ လာသလဲဟု မေးမြန်းခဲ့ရာ ၎င်းတို့က မြေနီရွာအနီးရှိ နေရာတခုဖြစ်သော “Gahkyeng” ဟု ဖြေကြားခဲ့သည်ဟု ဆိုကြသည်။ ဤမှတဆင့် ကိုလိုနီခေတ်တွေ့ရမည့် အမည်ဖြစ်သည့် “Kachin” ဝေါဟာရ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။ မြန်မာကျောက်စာဟောင်းများတွင် ကချင်ဟု သုံးနှုန်းသည်ကို မတွေ့ရသော်လည်း သက္ကရာဇ် (၈၀၄) ခုတွင် ရေးထိုးသော ညောင်ဦး ဥညံနဝ ကျောက်စာတွင် “ကခြင်” ဟု ရေးထိုးထားသည်ကိုတော့တွေ့ရသည်။ မည်သို့ဆိုစေ ကချင်ဟူသည့် ဝေါဟာရသည် မြောက်ပိုင်းတောင်ပေါ်နေ လူမျိုးစုများစွာအတွက် နိုင်ငံရေးအမည်နာမတခု ဖြစ်လာခဲ့သည်။

ကချင် နှုတ်သမိုင်းအရ၊ ၎င်းတို့သည် ၎င်းတို့၏ ဘိုးဘွားပိုင်နက်ဖြစ်သော Majoi Shingra Bum (မဂျိုင်ရှင်ဂရာ ဘုမ်)သို့ ခြေရာခံကြသည်။ "သဘာဝအတိုင်း ပြန့်ပြူးသောတောင်" ဟု ဘာသာပြန်တတ်ကြသည်။ ဤဒဏ္ဍာရီညွှန်း နေရာသည် အရှေ့တိဗက် သို့မဟုတ် ဟိမဝန္တာတောင်တန်း၏ အရှေ့မြောက်စွန်းတွင် တည်ရှိနိုင်သည်ဟု မှန်းဆကြသည်။ ချင်းလူမျိုး၊ ဝလူမျိုးတို့ ဒဏ္ဍာရီလာ ဂူ၊ ကျောက်၊ ရေကန်ကြီးများ ကဲ့သို့ပင် လူမျိုးထုတရပ်လုံး၏ ဝိညာဉ်ရေးရာဆင်းသက်သည့် ရေသောက်မြစ်အဖြစ် ညွှန်းတတ်သည့် ရှေးဦးနေရာတခု ဖြစ်သည်။ ဒဏ္ဍာရီလာ မူရင်းဇစ်မြစ်များစွာကဲ့သို့ပင် Majoi Shingra Bum သည် မြေပုံဆွဲပြနိုင်မှုကို ဂရုမစိုက်ပေ။ တည်နေရာဆိုင်ရာတိကျမှုက လက်တွေ့တွင် အရေးပါလှသည်မဟုတ်ဘဲ ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ စည်းလုံးမှုတန်ဖိုးက ပိုအရေးပါပေသည်။ ပျံ့နှံ့နေသော လူမျိုးများကို တခုတည်းသော မူရင်းဇစ်မြစ်နှင့် ချိတ်ဆက်ပေးကာ ရှည်လျားသော လူမျိုးစုကွဲပြားမှု မစတင်မီ ပထမဆုံး စုစည်းမှုတခုရှိခဲ့သည်ကို ပြန်လည်ညွှန်ပြသည်။

ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်မှု သီအိုရီများအရ အေဒီ ၁ ရာစုခန့်ကတည်းက စတင်ခဲ့သော တဖြည်းဖြည်း ရွေ့ပြောင်းလာမှု လှိုင်းများကို ပြောတတ်ကြသည်။ ရုတ်တရက် ရွှေ့ပြောင်းခြင်းများ မဟုတ်ဘဲ၊ မိသားစုများနှင့် မျိုးနွယ်စုများသည် အရှေ့တောင်အာရှအတွင်း မြစ်စနစ်များ၏ ရေစီးကြောင်းများအတိုင်း ဖြည်းဖြည်းမှန်မှန် ရွေ့လျားခဲ့ကြသည်ဟု ဆိုသည်။ Hkrang Hku (ခရန်ခူ)၊ Mali Hku (မလိခူ)၊ နှင့် Chyai Hku (ချိုင်ခူ)မြစ်များသည် ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်ရာ လမ်းကြောင်းများသာမက အခြေချနေထိုင်မှုနှင့် သမိုင်းမှတ်ဉာဏ်များ အသက်ဝင်စေသော မြေပုံများလည်း ဖြစ်သည်။ မြစ်များသည် ရွှေ့ပြောင်းမှုကို လမ်းပြပေးခဲ့ရုံသာမက လူတို့ကိုပုံဖော်ပေးခဲ့သည်။ ကချင်လူမျိုး၏ မျိုးနွယ်များသည် မျိုးရိုးဇစ်မြစ်ကို မြေနှင့် ချိတ်ဆက်ပေးသော မြစ်များ၊ တောင်ကြောများနှင့် တောင်ကြားများအပေါ် အခြေခံ၍ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာများကို တည်ဆောက်ခဲ့ကြသည်။

၈ ရာစုရောက်သောအခါ ကချင် လူမျိုးများသည် အထီးကျန်ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်သူများ မဟုတ်တော့ပေ။ ၎င်းတို့ပတ်ဝန်းကျင်ရှိ နိုင်ငံရေးသမိုင်းမှတ်တမ်းများတွင် စတင်ပေါ်ထွက်လာခဲ့သည်။ သာဓကအားဖြင့် Yunnan (ယူနန်) တွင် အခြေစိုက်သော Nanchao Kingdom (နန်ချောင်နိုင်ငံ)တွင် ပါဝင်ခဲ့ကြသည်။ အေဒီ ၇၆၀ ခန့်တွင် ကချင်စစ်သည်များသည် ဒေသတွင်း စစ်ဆင်ရေးများတွင် စစ်မှုထမ်းခဲ့ကြသည်။ ၎င်းတို့၏ စစ်ရေးစွမ်းရည်နှင့် အင်အားကြီးမားသော အိမ်နီးချင်းများအတွက် အရေးပါမှုကို စောစောစီးစီး ဖော်ပြသည့် လက္ခဏာတခုဖြစ်သည်။ မြန်မာ့သမိုင်းတွင် အရေးပါသော အေဒီ ၁၂၈၇ ခုနှစ်တွင် ပုဂံပြည်သို့ မွန်ဂိုတို့၏ တိုက်ခိုက်မှုတွင် မွန်ဂိုဘက်မှ ပါဝင်စစ်မှုထမ်းခဲ့ကြ၏။

၁၄ ရာစုတွင် သျှမ်းမြောက်ပိုင်းသို့ မဟာဗျူဟာမြောက် တိုးချဲ့မှုကို တွေ့ရသည်။ ၁၃၅၀ ခုနှစ်များတွင် ကချင်အသိုင်းအဝိုင်းများသည် ဗန်းမော်ဘက်နှင့် မြစ်ဆုံဒေသဘက်မှ သိန္နီနယ်သို့ ရွှေ့ပြောင်းဝင်ရောက်ခဲ့ပြီး ချင်း၊ ပလောင်ကဲ့သို့သော ရှေးဦးနေထိုင်သူအချို့ကို နေရာရွှေ့ပြောင်းစေခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။ ကချင်တို့ကမူ အသက်ပေါင်းများစွာ ရင်းပြီးရခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။ အရေးပါသော နယ်မြေတခုမှာ မြေဩဇာကောင်းမွန်ပြီး ဆက်သွယ်ရေးကောင်းမွန်သော မုန်းမြစ်ဆင်လီဂါဖြစ်သည်။ မြေယာရယူမှုသက်သက်ထက် ကုန်သွယ်ရေးလမ်းများနှင့် စိုက်ပျိုးရေးဗဟိုချက်များကို ချိတ်ဆက်ပေးသည့် ဒေသဆိုင်ရာ အခြေစိုက်စခန်းတခုကို စုစည်းခဲ့ခြင်းဖြစ်ပြီး ရာစုနှစ်များစွာကြာအောင် ကချင် ဖြစ်တည်မှုကို ပုံဖော်ခဲ့သည်။ မြန်မာနိုင်ငံ ကုန်းမြင့်ဒေသများစွာတွင် ဖြစ်ခဲ့သကဲ့သို့ပင် သယံဇာတများအတွက် အပြိုင်အဆိုင် ကြိုးပမ်းခဲ့ကြသည်။

မျိုးနွယ်စုများတွင် မတူညီသော စကားများ သို့မဟုတ် ဒေသိယစကားသံများကို ပြောဆိုကြသော်လည်း ကုန်သွယ်မှု၊ ဘာသာရေးထုံးတမ်းစဉ်လာများနှင့် သံတမန်များအတွက် ဘုံဘာသာစကားတခု လိုအပ်ခဲ့ပြီး ဂျင်းဖောသည် ဘုံဘာသာစကား (lingua franca) ဖြစ်ခဲ့သည်။ ယင်းအချက်က ဂျင်းဖောလူမျိုးစုခွဲ၏ လူဦးရေနှင့် နိုင်ငံရေးလွှမ်းမိုးမှုကိုလည်း ထင်ဟပ်စေခဲ့သလို နောက်ပိုင်းတွင် တင်းမာမှုများ၏ ရင်းမြစ်တခုပါ ဖြစ်လာခဲ့သည်။

၁၉ ရာစုတွင် ခရစ်ယာန်ဘာသာ မရောက်ရှိမီက ကချင် ၏ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာသည် နတ်ကိုးကွယ်မှု ရိုးရာဓလေ့များတွင် နက်ရှိုင်းစွာ အမြစ်တွယ်နေခဲ့သည်။ ဤယုံကြည်မှုစနစ်၏ အဓိကအချက်မှာ မျိုးနွယ်စု အကြီးအကဲများနှင့် ကျွမ်းကျင်သူများက ဆောင်ရွက်သော ထုံးတမ်းစဉ်လာများရှိသည့် Madai (မဒိုင် / ကောင်းကင်နတ်)ဖြစ်သည်။ ပွဲတော်များသည် ရာသီဥတုများကို မှတ်တမ်းပြုနေခဲ့ပြီး၊ ပုံပြင်ပြောခြင်းသည် သမိုင်းဇစ်မြစ်မှတ်ဉာဏ်ကို ထိန်းသိမ်းခဲ့ကာ၊ နတ်များသည် လူများကို မွေးရပ်ဌာနေနှင့် ချိတ်ဆက်ပေးခဲ့သည်။ ဤနတ်ကိုးကွယ်မှုဓလေ့များကြောင့်လည်း ကချင်နှင့် လွင်ပြင်ဒေသမှ ဗမာဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များကို သိသိသာသာ ကွဲပြားနေခဲ့သည်။ ဗမာများသည် ဘုရင်များကိုယ်တိုင်က ဗုဒ္ဓဘာသာကို ထောက်ပံ့ဖြန့်ဖြူးနေချိန် ကချင်များသည် သစ်တောနေရာများနှင့် တောင်ပေါ်များတွင် သက်ဆိုင်ရာနတ်များကို ပူဇော်ပသခဲ့ကြသည်။ ယင်းခြားနားမှုသည် ယုံကြည်မှုသက်သက်တင်မက လူနေမှုကွဲပြားခဲ့သည့် လက္ခဏာဖြစ်ပြီး အနာဂတ်တွင် ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုအားများကို တွန်းလှန်မည့် အခြေခံအုတ်မြစ်ကိုဖြစ်တည်စေခဲ့သည်။

ကချင်လူ့အဖွဲ့အစည်းသည် ဘယ်သောအခါမှ ပုံသေတပြေးညီ တူညီနေခြင်းမရှိခဲ့ပါ။ ဘုရင့်နိုင်ငံ သို့မဟုတ် ဇာတ်အဆင့်အတန်းအပေါ် အခြေခံသော လူ့အဖွဲ့အစည်းများနှင့် မတူဘဲ ကချင်ယဉ်ကျေးမှုသည် လက်ထပ်ခြင်းနှင့် ဆွေမျိုးပုံစံများမှတဆင့် မိသားစုများကို ချိတ်ဆက်ပေးသည့် တြိဂံပုံ မျိုးနွယ်စုစနစ်ဖြင့် လည်ပတ်ခဲ့သည်။ ဤစနစ်တွင် mayu (မာယု / သတို့သမီးပေးသူများ)၊ da ma (ဒါမာ / သတို့သမီးယူသူများ)၊ နှင့် kahpu kanau (ကဖူးကနောက် / မောင်နှမများ) ဟူ၍ ပါဝင်သည်။ ပြောင်းလွယ်ပြင်လွယ်ရှိသော်လည်း နက်ရှိုင်းစွာ အမြစ်တွယ်နေသော လူမှုရေးရာနှောင်ကြိုးတခုဖြစ်သည်။ ၎င်းသည် Jinghpaw (ဂျင်းဖော)၊ Lhaovo (လဝေါ်)၊ Lachid (လာချိဒ်)၊ Zaiwa (ဇိုက်ဝါး / Atsi)၊ Lisu (လီဆူး)၊ နှင့် Rawang (ရဝမ်) အပါအဝင် ကွဲပြားသော အုပ်စုများကို ချိတ်ဆက်ပေးခဲ့သည်။

ဤမတူညီမှုသည် နောက်ပိုင်းတွင် ကချင်အတွင်းပိုင်း ဒိုင်းနမစ်များကြောင့် ပိုမိုရှုပ်ထွေးလာခဲ့သည်။ ၂၀ ရာစုတွင် Kachin Independence Organization (KIO / ကချင်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့)ကဲ့သို့သော အမျိုးသားရေးလှုပ်ရှားမှုများတွင် ဂျင်းဖောများ လွှမ်းမိုးလာသောအခါ ဂျင်းဖောမဟုတ်သော တိုင်းရင်းသား မျိုးနွယ်စုများ စိုးရိမ်မှုရှိလာသည်။ အချို့သော လီဆူး၊ ရဝမ်၊ လဝေါ် နှင့် ဇိုက်ဝါးအုပ်စုအချို့တို့သည် "ကချင်လူမျိုး"ဟူသော ဝေါဟာရကို ဝါးမြိုမှုတခုဟု ရှုမြင်ကာ တိုးမြှင့်တွန်းလှန်လာကြသည်။ အချို့က မိမိတို့၏ မျိုးနွယ်စုငယ်လက္ခဏာများကို ပိုမိုနှစ်သက်ကြပြီး အချို့ကမူ နိုင်ငံရေးအရ အနားသတ်ခံရခြင်းကို မကျေနပ်ကြခြင်းကြောင့် ဖြစ်သည်။ ဘာသာစကား၊ ယဉ်ကျေးမှုနှင့် နယ်မြေဆိုင်ရာ ဘုံတူညီမှုများမှ အခြေခံနေသည့်တိုင် “ကချင်” ဖန်တီးမှုသည် တောင်ဘက်ရှိ ကရင်တို့ကဲ့သို့ ပိုမိုနီးစပ်သွားသည့်အနေအထားမျိုး မဖြစ်ဘဲ ခုခံမှုများလည်း ကြုံနေရဆဲ ဖြစ်သည်။

တဘက်ကလည်း ဂျိန်းဖောဟူသော အသုံးအနှုန်းမှာ ရည်ညွှန်းချက် ၃ မျိုး ဖြစ်နိုင်သည်ဟု ဆို၏။ ပထမက ဂျိန်းဖောမျိုးနွယ်စု (Jinpho Ethnic) ဖြစ်ပြီး ယဉ်ကျေးမှုမျိုးဆက် ဂျိန်းဖောမျိုးနွယ်စုဝင်လူအုပ်စုများကို ဆိုလိုသည်။ ဒုတိယက ဂျိန်းဖောအမျိုးသားစု (Jinpho Nation/ Jinpho Pongyong) ဖြစ်ပြီး နေ့စဉ်သုံးစွဲသော ဘာသာစကား မတူသော်လည်း အုပ်ချုပ်ပုံ၊ လူနေမှုနှင့် ယဉ်ကျေးမှု ဆင်တူသည့် လူမျိုးစုအစုံကို ဝိုင်းပတ်စုယူထားသည့် ယဉ်ကျေးမှုတူလူထုကို စုပေါင်းရည်ညွှန်းသည်။ တတိယမှာ ဂျိန်းဖော ကွန်ဖက်ဒရိတ် (Jinpho Wunpawng / Jinpho Wunpong) ဖြစ်ပြီး ထိုလူမျိုးစုတို့၏ သီးခြားဒေသအုပ်ချုပ်မှုများကို စုပေါင်းခေါ်ဝေါ်သည်ဟု ဆိုသည်။

ထိုမျိုးနွယ်စုများတွင် မည်သည်တို့ပါဝင်သည် ဆိုသည်ကို တရုတ်နိုင်ငံအတွင်း သတ်မှတ်မှုနှင့် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်း သတ်မှတ်မှုမတူပေ။ ကပ်လျက်တရုတ်ပြည် တယ်ဟုန် သျှမ်း နှင့် ဂျိမ်းဖော ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရ စီရင်စုတွင် ဂျိန်းဖော ၁၁ ရာနှုန်းမျှရှိသည်။ ဗမာဘက်က ကချင်ပြည်နယ်သား ဌာနေလူမျိုးစုများတွင် လူမျိုးစု ၁၂ မျိုးဟု သတ်မှတ်ကာ၊ ကချင်အမျိုးသားအစည်းအရုံးက ၆ မျိုးဟု သတ်မှတ်ပြီး တရုတ်နိုင်ငံက ပင်မ ၄ မျိုးဟု သတ်မှတ်သည်။ အခေါ်အဝေါ်အားဖြင့် Jinghpaw, Jingpho, Singpho, Theinbaw, Singfo, နှင့် Chingpaw စသည်ဖြင့် ခေါ်ဝေါ်ကြသည်။

ဗမာဘုရင်တို့က ကချင်များကို လူရိုင်းများဟုသာ သတ်မှတ်ခဲ့ပြီး အရေးတယူမရှိလှ။ ချိုးဖဲ့နှိမ့်ချ ပြောဆိုခြင်းများကို သမိုင်းစာပေများတွင် တွေ့ရတတ်သည်။ ကချင်လူမျိုးများသည် မည်သည့်ဗမာမင်း၏ လက်အောက်မျှမဖြစ်ခဲ့ဟု ယခင်ပါလီမန်ခေတ် ကချင် ပြည်နယ်ဝန်ကြီး ဦးဇန်ထဆင် က ၎င်း၏ ဒီမိုကရေစီ ပြောင်းပြန် စာအုပ်တွင် ရေးသား၏။ ထို့အတူ ဦးသန့်ကလည်း ဗမာမင်းများသည် ကချင်လူမျိုးများအား အုပ်စိုးခဲ့ခြင်းမရှိ၊ အုပ်စိုးရန်ရည်ရွယ်ခြင်းလည်း မရှိခဲ့ဟု သူ၏ ပြည်တော်သာခရီးစဉ် စာအုပ်တွင် ရေးသား၏။

ခေတ်သစ် ကချင်လူမျိုးများ၏ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာ၊ နိုင်ငံရေးအသိဉာဏ်နှင့် လူမျိုးဘာသာရေးဆိုင်ရာ ထူးခြားမှုတို့၏ အမြစ်များသည် ကိုလိုနီခေတ်နှင့် လွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက် ပဋိပက္ခများက ပုံဖော်ခဲ့၏။ တတိယ အင်္ဂလိပ်-မြန်မာစစ် (၁၈၈၅) ပြီးနောက် ဗြိတိသျှတို့က အထက်မြန်မာကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သောအခါ ကုန်းဘောင်မင်းဆက် အုပ်ချုပ်မှုကို အဆုံးသတ်ခဲ့သလို တဖြည်းဖြည်းနှင့် ကချင်တောင်တန်းများကိုပါ ဗြိတိသျှအင်ပါယာ၏ အတွင်းသို့ ဆွဲသွင်းခဲ့သည်။ ဤသိမ်းပိုက်မှုသည် ကချင်လူမျိုးများနှင့် ကိုလိုနီအာဏာတို့အကြား ပြောင်းလဲစေခဲ့သော ဆက်ဆံရေး၏ အစဖြစ်သည်။

ရာစုနှစ်များစွာ ဗမာဘုရင်၏ ပဒေသရာဇ်ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုစနစ်ဖြင့် အုပ်ချုပ်ခဲ့သော ကုန်းဘောင်မဏ္ဍလ လွင်ပြင်ဒေသများနှင့်မတူဘဲ ကချင်တို့၏ နယ်မြေများသည် မျိုးနွယ်စုအလိုက် သီးခြားစီနေကြကာ အုပ်ချုပ်သည့်အစုများအဖြစ် ပျံ့နှံ့နေခဲ့သည်။ ၎င်းတို့သည် ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှု ကင်းမဲ့ကာ ဥပဒေဖြင့် သတ်မှတ်ထားခြင်းထက် မျိုးရိုးနှင့် ထုံးတမ်းစဉ်လာများမှတဆင့် သစ္စာခံမှုကိုရရှိကြသည့် ဒူဝါဟူသည့် ခေါင်းဆောင်များက အုပ်ချုပ်ခဲ့ကြသည်။ ဗြိတိသျှသိမ်းပိုက်ပြီးနောက် ကချင်မြေများကို အသစ်သတ်မှတ်ထားသော Frontier Areas (နယ်ခြားဒေသ)အတွင်းသို့ ထည့်သွင်းခဲ့သည်။ နိုင်ငံရေးအရသီးခြားဖြစ်ပြီး အုပ်ချုပ်ရေးအရ Burma Proper (ဗမာပြည်မ) နှင့် ကွဲပြားသည်။

တကယ်တမ်း အညာဒေသနှင့် ကချင်တို့၏ ဒေသမှာ နီးလှသည်မဟုတ်ပေ။ မြန်မာတို့က အစွန်အဖျားကို မဲဇာပို့သည်ဟု ဆိုရာ၊ မဲဇာ နေရာမှာ ကချင်တို့အခေါ် မြဲန်ဇာ (မြန်မာမင်းနှင့် စစ်ခင်းခဲ့ရာနေရာ) ဖြစ်ပြီး စစ်ကိုင်းတိုင်း၊ ကသာခရိုင်၊ ထီးချိုင့်မြို့နယ်အတွင်းနေရာ ဖြစ်သည်။ ယင်းနေရာမှာ မြစ်ကြီးနားနှင့် မိုင် ၁၅၀ ကျော် ဝေး၏။ ဗြိတိသျှတို့က သီပေါမင်းကို နေပြည်တော် ခေါ်သွားပြီး နောက်တွင်လည်း သျှမ်း၊ ကချင်၊ ချင်း ဒေသတို့က ဆက်လက်ခုခံရာ ကချင်ဒေသမှာ ဗြိတိသျှလက်အောက်သို့ ၁၉၂၇ ခုနှစ်မှသာ မြောက်ပိုင်းတြိဂံနယ် တိုက်ပွဲဖြင့် လုံးဝကျရောက်ခဲ့ရသည်။

ကချင်များသည်လည်း မနုဿဗေဒပညာရှင်အချို့ ပြောသလိုပင် အစိုးရမင်းများ၏ အမြတ်ထုတ်ပြီး နိုင်ငံတည်ဆောက်မှုများနှင့် ဝေးဝေးနေလိုကြသည်ဟု နားလည်ရသည်။ သို့ရာတွင် ဗမာ၊ သျှမ်း၊ တရုတ်၊ အိန္ဒိယမှ ယဉ်ကျေးမှု နှင့် လူနေမှုစနစ်များ ကူးလူးသည်လည်း သဘာဝအတိုင်းရှိသည်။ မြန်မာ၊ အိန္ဒိယ၊ တရုတ် စသည့် ခေတ်သစ်မော်ဒန် နိုင်ငံများ ဖြစ်မလာသေးချိန်တွင် အာသံ၊ မဏိပူရအပါအဝင် အနီးစပ်ချုပ် နယ်အမျိုးမျိုးတွင် ကူးလူးခဲ့ကြသည်သာ ဖြစ်သည်။ ဗြိတိသျှ လက်ထက်တွင်လည်း လမ်းပန်း ဆက်သွယ်ရေး အခက်အခဲသာမက နယ်နှင်ဥပဒေ ခေါ် နယ်စပ်ဖြတ်ကျော်ခြင်းဆိုင်ရာ ဥပဒေ Frontier Border Crossing Regulation လည်း ပြဋ္ဌာန်းထား၍ ဗမာပြည်နှင့် တောင်တန်းဒေသတို့ကြား ဆက်သွယ်ရာတွင်လည်း အထိအတွေ့ မဖောသီခဲ့ပေ။ မြန်မာစကားပြောသူမှာ ငါးထောင်မျှသာ ရှိသည်။

၁၈၈၆ ခုနှစ်မှ ၁၉၃၀ ပြည့်လွန်နှစ်များအတွင်း ကချင် စစ်သည်များသည် Bhamo (ဗန်းမော်)၊ Mogaung (မိုးကောင်း)၊ Sadon (ဆဒုံး)၊ Sima (ဆီးမ)၊ နှင့် Hukawng Valley (ဟူကောင်းချိုင့်ဝှမ်း)တလျှောက် ပြင်းထန်စွာ ခုခံတိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ ဗြိတိသျှစစ်တပ်သည် မြေပြင်အနေအထားနှင့် ဤတောင်ပေါ်မျိုးနွယ်စုများ၏ သဘောကို မကျွမ်းကျင်သောကြောင့် သိသာထင်ရှားသော ရှုံးနိမ့်မှုများကို ကြုံတွေ့ခဲ့ရသည်။ Sadon (ဆဒုံး) တွင် ဒုဗိုလ် Harrison (၁၈၉၂) နှင့် Sima (ဆီးမ) တွင် ဗိုလ်ကြီး Morton (၁၈၉၃) တို့ တိုက်ခိုက်ခံရပြီး ကျဆုံးခဲ့ကြသည်။ ကချင် တို့၏ စစ်ရေးဂုဏ်သတင်းနှင့် နယ်မြေအချုပ်အခြာအာဏာကို မယိမ်းမယိုင် ကာကွယ်ခြင်း၏ သဏ္ဍာန်လည်း ပေါ်လာခဲ့သည်။ တောင်ပေါ်သားများသည် ခေတ်သစ်နိုင်ငံအမြင်နှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ခြင်း မဟုတ်သည်ကို သတိချပ်ရမည်။ သူတို့တိုက်ပွဲများသည် ဂုဏ်သိက္ခာ၊ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်နှင့် ဘိုးဘွားအမွေ ပိုင်ဆိုင်မှုများမှ ပေါက်ဖွားလာခြင်းဖြစ်သည်။ သို့သော် ယင်းသမိုင်းဖြစ်ရပ်တို့က နောက်ပိုင်း အမျိုးသားရေးလှုပ်ရှားမှုများအတွက် စိတ်ခံစားမှုဆိုင်ရာ အခြေခံအုတ်မြစ်ကို ချမှတ်ပေးခဲ့သည်။

ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်မှုသည် အမည်သစ်များ၊ အမျိုးအစားသစ်များနှင့် ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာသစ်များကိုလည်း ယူဆောင်လာခဲ့ရာ ကချင်တို့အတွက်လည်း ထိုအတိုင်းဖြစ်သည်။ ဗြိတိသျှတို့သည် တောင်ပေါ်ဒေသမှ လူမျိုးများကို အမျိုးအစားခွဲခြားရန် “Kakhyen”ဟူသော ဝေါဟာရကို အသုံးပြုခဲ့ပြီး နောက်ပိုင်းတွင် “Kachin” အဖြစ် ပြောင်းလဲခဲ့သည်။ ကချင်တောင်တန်းဥပဒေကို ပြဋ္ဌာန်းခဲ့သည်။ ဤအမည်နာမသည် ဒေသခံတို့၏ ပြင်ပမှ တီထွင်ဖန်တီးထားခြင်းဖြစ်သော်လည်း နောက်ဆုံးတွင် မတူညီသော ဘာသာစကားနှင့် ယဉ်ကျေးမှုအုပ်စုများ ဖြစ်သည့် ဂျင်းဖော၊ လဝေါ်၊ လာချိဒ်၊ ဇိုက်ဝါး၊ လီဆူး၊ နှင့် ရဝမ်တို့ကို လွှမ်းခြုံထားသော ဘုံလူမျိုးစုအမည်အဖြစ် ပေါင်းစည်းခဲ့သည်။

ကိုလိုနီခေတ်မတိုင်မီက ဤအုပ်စုများသည် ပြောင်းလွယ်ပြင်လွယ်ရှိပြီး အချင်းချင်းဆက်စပ်နေသော ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာများနှင့် မိမိတို့ အမွေအနှစ်ဓလေ့များ ထိန်းသိမ်းခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ကိုလိုနီခေတ်တွင်မူ “Kachin”သည် နိုင်ငံရေးအရ အသုံးဝင်ပြီး အင်စတီကျူးရှင်းအရပါ စည်းနှောင်ထားသော ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာတခု ဖြစ်လာသည်။ သို့သော်သဘာဝမဟုတ်သည့်အလျောက် ဝိရောဓိဖြစ်နေသည်များလည်း ရှိသည်။ ဥပမာ တခုမှာ ဂျင်းဖောလူမျိုးစုခွဲ၏ လွှမ်းမိုးမှုဟု ယူဆခံရခြင်းပင်ဖြစ်သည်။

မြောက်ဘက်တောင်ပေါ်လူမျိုးများသည် နှစ်ပေါင်းများစွာ စာပေမရှိပဲ နေထိုင်ခဲ့ကြပြီး ခရစ်ယာန် သာသနာပြုများ ရောက်ရှိလာသည့်အခါမှ စာပေကို တီထွင်သုံးစွဲခွင့်ရခြင်းဖြစ်သည်။ William Henry Roberts က သူ၏ Pioneering among the Kachins စာအုပ်များတွင် ကချင်လူမျိုးများသည် အရင်းအမြစ်များ မရှိကြသော်လည်း သင်ယူလိုစိတ်၊ ဖွံ့ဖြိုးလိုစိတ်၊ ကိုယ်ကြမ္မာကိုယ်ဖန်တီးလိုစိတ် ပြင်းထန်သည့် လူမျိုးများ ဖြစ်ကြောင်း ဖော်ပြထားသည်။ ဗမာ့စာပေများတွင် ရံဖန်ရံခါ ကချင်လူမျိုးတို့သည် ခရစ်ယာန်သာသနာပြုတို့ကြောင့် ဗမာတို့နှင့် စိတ်ဝမ်းကွဲရသည်ဟု လူမျိုးရေးပဋိပက္ခတိုင်းကို ဗြိတိသျှအား လွှဲချနေကျအတိုင်း တွေ့ရသည်။

တချိန်တည်းမှာပင် ဘာသာရေးနှင့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ပြောင်းလဲမှုတခု ဖြစ်ပေါ်နေခဲ့သည်။ ၁၈၃၇ ခုနှစ်အစောပိုင်းတွင် အမေရိကန်သာသနာပြုများသည် မြန်မာပြည်တွင် သာသနာပြုလုပ်ငန်းများ စတင်နေခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ၁၈၉၀ ပြည့်လွန်နှစ်များတွင် သာသနာပြု Ola Hanson (အိုလာ ဟန်ဆင်)သည် ကချင် တို့အကြား ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။ သူ၏သာသနာပြုလုပ်ငန်းသည် အစောပိုင်း သာသနာပြုလုပ်ငန်းများနှင့် မတူဘဲ စနစ်တကျရှိပြီး နက်ရှိုင်းသော ဘာသာစကားဆိုင်ရာ ထိတွေ့မှုတွင် အခြေခံခဲ့သည်။ Madai (နတ်ကိုးကွယ်မှု) ထုံးတမ်းစဉ်လာများကဲ့သို့သော ရိုးရာနတ်ကိုးကွယ်မှု ဓလေ့များကို ခရစ်ယာန်ဘာသာနှင့် အစားထိုးနိုင်ခဲ့သည်။ အိုလာဟန်ဆင် သည် ၁၉၂၇ ခုနှစ်တွင် သမ္မာကျမ်းစာကို ဂျင်းဖောဘာသာသို့ ပြန်ဆိုခဲ့သည်။ ၎င်းသည် ခရစ်ယာန်ဘာသာကို သက်ဝင်ယုံကြည်မှုကို မြှင့်တင်ပေးခဲ့ရုံသာမက စာတတ်မြောက်မှုကိုပါ မြှင့်တင်ပေးပြီး မျိုးနွယ်စုများအကြား ဆက်သွယ်မှုကိုပါ ပံ့ပိုးပေးနိုင်ခဲ့သည်။

စာတတ်မြောက်မှုဖြင့် အားဖြည့်ပေးသော ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ ကူးပြောင်းခြင်းသည် ကချင် တို့ကို ၎င်းတို့၏ နတ်ကိုးကွယ်မှုအတိတ်မှသာမက ဗုဒ္ဓဘာသာဝင် ဗမာအများစုနှင့်ပါ ကွဲပြားစေခဲ့သည်။ ကရင်၊ ချင်း တို့အကြားကဲ့သို့ပင် ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင်ခြင်းသည် ဘာသာရေးရွေးချယ်မှုရော နိုင်ငံရေးလက္ခဏာပါ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ကချင်များကို ယဉ်ကျေးမှုအရထူးခြားပြီး ကိုယ်ကျင့်တရားအရ နီးစပ်ရမည့်သူဟု ဗြိတိသျှတို့ မြင်ခဲ့ကြသည်။

ကချင် လူ့အဖွဲ့အစည်း၏ ထူးခြားသော အုပ်ချုပ်ရေးကို အသိအမှတ်ပြုသောအားဖြင့် ဗြိတိသျှတို့သည် Kachin Hill-Tribes Regulation (၁၈၉၅) ကို ဥပဒေအဖြစ် ပြဋ္ဌာန်းခဲ့သည်။ ဤဥပဒေသည် ရိုးရာဒူဝါစနစ်ကို တရားဝင်စေပြီး အင်အားကြီးမားသော Marip Ga (မရစ်) နှင့် Lahtaw Ga (လထော) မျိုးနွယ်စုများ၏ အာဏာကို တရားစီရင်ရေးနှင့် ဒေသဆိုင်ရာ အုပ်ချုပ်ရေးအခန်းကဏ္ဍများတွင်ပါ အခွင့်အာဏာပေးခဲ့သည်။ ၎င်းသည် နှစ်ဖက်အကျိုးရှိသော စီစဉ်မှုတခု ဖြစ်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် ကချင်အုပ်ချုပ်ရေးကို ဗမာပြည်ဗျူရိုကရေစီမှ ကာကွယ်ပေးခဲ့သလို ကချင်အာဏာကို ကိုလိုနီအထောက်အပံ့နှင့် ချိတ်ဆက်ပေးခဲ့သည်။

၂၀ ရာစုအစောပိုင်းတွင် Kachin Baptist Convention (ကချင်နှစ်ခြင်းခရစ်ယာန်အဖွဲ့)ကို တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ဘာသာရေးဘဝကို ဗဟိုပြုကာ ပျံ့နှံ့နေသော လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းများအကြား အဖွဲ့အစည်းဆိုင်ရာ စည်းလုံးညီညွတ်မှုကို ပုံဖော်ခဲ့သည်။ နှစ်ခြင်းကွန်ဗင်းရှင်းသည် မျိုးနွယ်စုကောင်စီများ မလုပ်နိုင်ခဲ့သည့်အရာကို လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။ ယင်းမှာ ကချင်လူထုကို ဝိညာဉ်ရေးအရရော ယဉ်ကျေးမှုအရပါ စည်းလုံးစေပြီး နောက်ပိုင်း နိုင်ငံရေး လှုပ်ရှားမှုများအတွက် အခြေခံအုတ်မြစ်ကို ချမှတ်ပေးခဲ့ခြင်းပင်ဖြစ်သည်။

ဘာသာရေးဆိုင်ရာ နိုးကြားမှုနှင့် တပြိုင်နက်တည်းတွင် ထူးခြားသော တိုင်းရင်းသားအသိစိတ် ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ပြီး ပုံနှိပ်ခြင်းတွင်လည်း တွေ့ရသည်။ ၁၉၁၄ ခုနှစ်တွင် ပထမဆုံးသော ကချင် ဘာသာစကား သတင်းစာဖြစ်သည့် Jinghpaw Shi Laika (ဂျင်းဖော ရှီလိုင်ကာ)ကို ထုတ်ဝေခဲ့သည်။ Benedict Anderson (ဘန်နဲဒစ် အန်ဒါဆန်) က သူ၏ စိတ်ကူးယဉ်အသိုင်းအဝိုင်းများ သီအိုရီတွင် ဖော်ပြခဲ့သလို ပုံနှိပ်ယဉ်ကျေးမှုသည် ဝေးကွာပြီး ကွဲပြားသော အုပ်စုများကို ဘုံဇာတ်ကြောင်းတခုအဖြစ် စုစည်းပေးနိုင်စွမ်း ရှိသည်မဟုတ်လား။ ၁၉၂၆ ခုနှစ် သတင်းစာများတွင် Pawng Yawng (ပေါင်ယောင်)ဟူသော ဝေါဟာရ (ကချင်စည်းလုံးညီညွတ်မှုဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည်) ပေါ်ထွက်လာခြင်းသည် ဤအတွေးအခေါ်ဆိုင်ရာ ပြောင်းလဲမှုကို ထင်ဟပ်စေသည်။ ကချင် များသည် ၎င်းတို့ကိုယ်တိုင်ကပင် မျိုးနွယ်စုများအဖြစ်သာမက လူမျိုးလူထုတရပ်အဖြစ် စတင်မြင်လာကြသည်။

ကိုလိုနီဥပဒေမူဘောင်လည်း ပြောင်းလဲလာခဲ့သည်။ ၁၉၃၇ ခုနှစ်တွင် အကောင်အထည်ဖော်ခဲ့သော ၁၉၃၅ ခုနှစ် Government of Burma Act (ဗမာပြည် အစိုးရ အက်ဥပဒေ) သည် ဗမာပြည်မ နှင့် နယ်ခြားဒေသ အကြား အုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာ သီးခြားဖြစ်မှုကို အားဖြည့်ပေးခဲ့သည်။ မြစ်ကြီးနား၊ ဗန်းမော်၊ ကသာ၊ ဟူကောင်းချိုင့်ဝှမ်း နှင့် ဆုန်မရာဒေသ တို့ပါဝင်သည့် ကချင်တောင်တန်းဒေသ ကို အပိုင်း (၁) Frontier Areas (နယ်ခြားဒေသ) အဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ဤဥပဒေဆိုင်ရာ သီးခြားဖြစ်မှုသည် ကချင်၏ အုပ်ချုပ်ရေးတွင် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို အသိအမှတ်ပြုခဲ့သလို ၎င်းတို့၏ နယ်ပယ်ဒေသ အဆင့်အတန်းကို သျှမ်းပြည်နယ်များနှင့် ဆင်တူစေသည်။

သို့သော် ကချင် များအကြား ရှေးဦးအမျိုးသားရေးစိတ်ဓာတ်ကို ပိုစောစွာ ခြေရာခံနိုင်သည်။ ၁၈၄၃ ခုနှစ်တွင် Daihpa Gam (ဒိုင်ဖါဂမ်)နှင့် Pisa Gam (ပီဆာဂမ်) ဦးဆောင်သော ဟူကောင်းချိုင့်ဝှမ်းနှင့် အိမ်နီးချင်း အာသံ ရှိ Singhpo-Jinghpaw ပုန်ကန်မှုသည် တောင်ပေါ်ခေါင်းဆောင်များက ကျူးကျော်ဝင်ရောက်လာမှုကို နယ်မြေဒေသဆိုင်ရာ ခုခံတွန်းလှန်မှု၏ အစောဆုံး ဥပမာများထဲမှ တခုအဖြစ် တည်ရှိနေသည်။ ခေတ်ပေါ် အမျိုးသားရေးလှုပ်ရှားမှုပုံစံများနှင့် အလှမ်းဝေးသော်လည်း ဤပုန်ကန်မှုသည် နောင်တွင် ပဲ့တင်ထပ်မည့် နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ ကိုယ်ပိုင်ကာကွယ်မှုနှင့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ထူးခြားမှုဆိုင်ရာ စောစောပိုင်းခံစားချက်တခုကို ရောင်ပြန်ဟပ်ခြင်း ဖြစ်သည်။

ကချင်တို့သည် ခရစ်ယာန်သာသနာနှင့် နီးစပ်ကြသည့်အတွက် ဗြိတိသျှတို့နှင့် အဆင်ပြေခဲ့ကြသည်။ ဗြိတိသျှတပ်ထဲတွင် စစ်မှုထမ်းကြသည်။ မြန်မာနိုင်ငံသို့ ဂျပန်ဝင်လာသည့်အခါ ကချင်၊ ကရင်၊ ချင်းတို့က ဗြိတိသျှဘက်မှ တိုက်ခိုက်ကြရာ သမိုင်းတခု ကျန်ရစ်ခဲ့သည်ဟု ဆိုရမည်။ ကချင်တို့က ဂျပန်စစ်သားတို့ကို တိုက်ခိုက်ပြီးချိန်တွင် နားရွက်ကိုအမှတ်တရဖြတ်ယူထားတတ်ရာ နောင်ဘဝတွင် ဒုက္ခရောက်မည်ဟု စိုးရိမ်သောဂျပန်တို့အတွက် ကချင်ဒေသကို ရှောင်ချင်ကြသည်မှာ အဆန်းမဟုတ်။ ကချင်ရိန်းဂျား တပ်ဖွဲ့များမှာ လွန်စွာထင်ရှားပြီး ဂျပန်တို့ကို လန့်ခဲ့ရ၏။ မဟာမိတ်တပ်များက လေထီးဖြင့် သေနတ်များ ချခဲ့သလို တရုတ်နှင့် မဟာမိတ် ဆက်ဆံရေးအတွက် အရေးပါသော ဘားမားလမ်းမကြီး ပိတ်ခံရသည့်အခါ ဗိုလ်ချုပ်ကြီးစတီးဝဲလ်က ၁၉၄၂ ခု ဒီဇင်ဘာလအတွင်း လီဒိုလမ်းမကြီးကို ကချင်ကို ဖြတ်ပြီး ဖောက်ခဲ့သည်။ အင်ဂျင်နီယာ လက်ရာများတွင် အလွန်ထူးကဲပြီး စစ်ရေးအရ အရေးပါခဲ့သည်။ မရေးလ်မရောက်ဒါ တပ်များအပါအဝင် မဟာမိတ်တပ်များသည် ကချင်တို့ကို များစွာ မှီခိုခဲ့ရသည်။ မြစ်ကြီးနားမြို့နှင့် လေယာဉ်ကွင်းများ ပြန်ထိန်းချုပ်ရန်လည်း ကချင်များကိုသာ မှီခိုရသည်။ စစ်အတွင်း ကချင်စစ်သား တသောင်းကျော် ကျဆုံးခဲ့သည်ဟု မှန်းရသည်။ ကချင်တို့က အင်္ဂလိပ်တို့ကို အောင်မြင်စွာတိုက်ထုတ်ပြီး၍ မနောပွဲ ကျင်းပနိုင်သည့်အချိန်မှသာ ဗမာတို့က ဂျပန်ကို တော်လှန်ရေး ကြေငြာခဲ့ခြင်း ဖြစ်ပေသည်။

ဒုတိယကမ္ဘာစစ် ပြီးသည့်ကာလများတွင် ဘုရင်က နယ်ခြားဒေသများ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ရေး ရရှိရန် ကတိများ ပေးခဲ့ပြီး အုပ်ချုပ်ရေးပညာများ သင်ပေးရန်လိုသေးသည်ဟု ဘုရင်ခံက ပြောလာခဲ့သည်။ သို့သော် ကိုယ်ပိုင်နိုင်ငံရေးယူနစ်၊ ကိုယ်ပိုင်ပြည်နယ်တခုအဖြစ် ရပ်တည်လိုသော ကချင်တို့က လွတ်လပ်ရေးပေးရန် တောင်းဆိုသည်။ သို့ရာတွင် နိုင်ငံသေးသေးလေးများဖြစ်မည်ကို မလိုလားကြပေ။ ကနဦးတွင် ကချင်အချို့က သီးသန့်လွတ်လပ်ရေးယူရန် သဘောတူကြပြီးဖြစ်သော်လည်း ဆမားဒူဝါဆင်ဝါးနောင်နှင့် ကချင်ဒူဝါအချို့မှာ ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းနှင့် သီးသန့်တွေ့ဆုံကြပြီးနောက် မြစ်ကြီးနားမိန့်ခွန်းနှင့် ကတိများကို နားထောင်ကြပြီး ဗမာတို့နှင့် ပူးပေါင်းရန် စိတ်ပါလာခဲ့သည်။
ထို့ပြင် သျှမ်း၊ ကချင်၊ ချင်း တောင်တန်းဒေသ ခေါင်းဆောင်များ၏ ညှိနှိုင်းရသော သဘောတူညီချက်ဖြင့် ခွဲထွက်ခွင့်ရမည်၊ အမျိုးသား တန်းတူမှု အာမခံသည့် ပြည်နယ်များ ရရှိမည်ဆိုပါက ဗမာတို့နှင့် ပူးပေါင်းကာ လွတ်လပ်ရေးယူရန် သဘောတူသည်။

သို့နှင့် ပင်လုံစာချုပ်ချုပ်ရာတွင် ပါဝင်ကြသည့် ကချင်ခေါင်းဆောင်များမှာ

• ဆမားဒူဝါ ဆင်ဝါးနောင် - မြစ်ကြီးနား
• ဒူဝါဒိန်ရတန် - မြစ်ကြီးနား
• ဒူဝါဇော်ရစ် - မြစ်ကြီးနား
• ဒူဝါဇော်လ - ဗန်းမော်
• ဒူဝါဇော်လွန်း - ဗန်းမော်
• လဗန်းဂရောင်း - ဗန်းမော်

တို့ဖြစ်သည်။

ယင်းဒူဝါကြီးများမှာ အများစုအားဖြင့် ဖဆပလ အဖွဲ့ဝင်များနှင့် ဘုန်းကြီးကျောင်းပညာရေးရရှိခဲ့သူများ ဖြစ်ကြရာ ဗမာတို့နှင့် ရင်းနှီးပြီးသူများ ဖြစ်ကြသည်။ ထို့ကြောင့် သျှမ်းစော်ဘွားတို့ကိုပါ အတူတူလွတ်လပ်ရေး တွဲယူရန် တိုက်တွန်းခဲ့သေးကြောင်း ကချင်ပြည်နယ်ဝန်ကြီး ဖြစ်လာခဲ့သူ ဒူဝါဇော်ရစ်က နောင်တွင် ရေးခဲ့သည်။ သျှမ်းတို့ကလည်း ခွဲထွက်လိုက ခွဲထွက်ခွင့်ရှိမှ ပေါင်းမည်ဟု ဆုံးဖြတ်ရာ ကချင်၊ ချင်းတို့နှင့်လည်း သဘောတူကြောင်းများကို ရေးသားသည်ကို တွေ့ရသည်။

နယ်ခြားဒေသစုံစမ်းရေးကော်မတီ (FACE - 1947) တွင် နောက်ဆက်တွဲအနေဖြင့် ကချင်လူမျိုး ကိုယ်စားလှယ် ၅၀ လက်မှတ်ရေးထိုးသည့် အစီရင်ခံစာ ပါဝင်ရာ အကျဉ်းချုပ်အားဖြင့် ဗမာနှင့် ကချင်သည် လူမျိုး၊ ယဉ်ကျေးမှု ဓလေ့များ မတူသဖြင့် အမျိုးသားလူထု တခုတည်းအဖြစ် ချက်ချင်းပေါင်းရန် အသင့် မဖြစ်သေးကြောင်း၊ သို့သော် ခွဲခြားခြင်းအားဖြင့် စီးပွားရေးအရ နှစ်ဘက်လုံးက အထိနာမည်ဖြစ်ကြောင်း၊ ထို့ကြောင့် ကချင်ပြည် (State) ကို အရင်ဖွဲ့စည်းပြီး ဗမာပြည်မနှင့် ပေါင်းရန် လူထုသဘောထားလိုကြောင်း၊ ခွဲထွက်ခွင့် လိုကြောင်း စသည်ဖြင့် ဖြစ်သည်။

ကော်မရှင်၏ စုံစမ်းစစ်ဆေးမှုအရမူ ဗန်းမော်ဒေသရှိ ဗမာနှင့် သျှမ်း-ဗမာတို့ကမူ ကချင်ပြည်နယ် အသစ်ဖြစ်လာလျှင် ပေါင်းလိုသောဆန္ဒ မရှိလှသည်ကို တွေ့ရှိရသည့်အတွက် တိုင်းပြုပြည်ပြု ညီလာခံတွင် ဆွေးနွေးရန်ဖြစ်သည်ဟု ချန်လှပ်ခဲ့သည်။ ထို့ပြင် မြောက်ပိုင်းကချင်များက ပေါင်းမယ့်ပေါင်းပါက ဗမာထက် တရုတ်ကိုသာ ပိုပေါင်းလိုသည်ဟု တွေ့ရကြောင်း အမေရိကန်ထောက်လှမ်းရေး အစီရင်ခံစာတွင် ရေးထားသည်။

၁၉၄၆-၄၇ ခုနှစ်များရောက်သောအခါ အရေးအပါဆုံး နိုင်ငံရေးအလှည့်အပြောင်း ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ ၁၉၄၇ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၂ ရက်နေ့တွင် လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သော ပင်လုံစာချုပ်ပင်ဖြစ်သည်။

ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်း၏ ဦးဆောင်မှုအောက်တွင် ပင်လုံစာချုပ်သည် ဗမာပြည်မနှင့် နယ်ခြားဒေသများ အကြား တန်းတူပူးပေါင်းသော ပြည်ထောင်စုတခုကို ကတိပြုခဲ့သည်။ ပုဒ်မ ၆ တွင် ကချင်၊ ချင်းနှင့် သျှမ်းလူမျိုးများအတွက် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို အတိအလင်း အာမခံခဲ့သည်။ လွတ်လပ်ရေးရရှိပါက ကချင်ပြည်နယ်ဖွဲ့စည်းရန် နှုတ်ကတိပြုခဲ့သည်။ ကောင်းမွန်သောဆန္ဒအခြေခံကာ ဖက်ဒရယ်ပြည်ထောင်စု အနာဂတ်အတွက် မျှော်လင့်ချက်များဖြင့် လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သော ဤသဘောတူညီချက်သည် ကချင်လူထု၏ ရည်မှန်းချက်များကို တရားဝင် အသံထုတ်ဖော်ပေးခဲ့သည်။ သို့သော် ထိုနှစ်နောက်ပိုင်းတွင် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်း လုပ်ကြံခံရပြီးနောက် ဤသဘောတူညီချက်၏ ပျက်စီးလွယ်မှု ထင်ရှားလာခဲ့သည်။ ပင်လုံတွင် ထားရှိခဲ့သော မျှော်လင့်ချက်များသည် လွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက် နိုင်ငံရေးအဂတိတရားများ၊ ပေးခဲ့သည့်ကတိတို့ ပျက်ပြားမှုနှင့် ဆယ်စုနှစ်များစွာကြာ ပြည်တွင်းစစ်တို့အကြားတွင် မကြာမီ စမ်းသပ်ခံရတော့မည် ဖြစ်သည်။

အရှေ့တောင်အာရှတွင် နိုင်ငံ-အစိုးရဟူသော ခေတ်သစ်အယူအဆ မပေါ်ပေါက်မီကပင်၊ ဗြိတိသျှ ကိုလိုနီနယ်ချဲ့သမားများက မြေတိုင်းပညာများ၊ မြေပုံကွင်းဆက်များနှင့် ကလောင်တံများဖြင့် နယ်နိမိတ်များကို သတ်မှတ်ခြင်းမပြုမီကပင်၊ မြောက်ပိုင်းတောင်တန်းဒေသများသည် နိုင်ငံရေးအရ နက်နဲစွာ တည်ရှိခဲ့ပြီးဖြစ်သည်။ ဘာသာစကား၊ မျိုးရိုးနှင့် မြေမျက်နှာသွင်ပြင် ကွဲပြားသည့် ကချင်လူမျိုးများအတွက် နိုင်ငံရေးဘဝကို ဝေးလံသော ဘုရင်များ သို့မဟုတ် ဗဟိုတရားရုံးများက ပုံဖော်ခဲ့ခြင်း မဟုတ်ဘဲ ဌာနေမြေ၊ မျိုးနွယ်စုနှင့် ဝိညာဉ်ဆိုင်ရာ ယုံကြည်မှုတို့က ပုံဖော်ခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။ နယ်မြေသည် နေထိုင်ရန် သို့မဟုတ် စိုက်ပျိုးရန် နေရာသက်သက် မဟုတ်ပါ။ ဌာနေရပ်သည် အသက်ဝင်သော နိယာမတခုဖြစ်သည်။ ယင်းကို Lamu Ga (လမု ဂါ) ဟု ဆိုသည်။ lamu (မြေ) နှင့် ga (လူ သို့မဟုတ် လူမှုအသိုင်းအမြုံ) ကို တသားတည်း ပေါင်းစပ်ထားသော သဘောတရား တခုဖြစ်သည်။

ကိုလိုနီခေတ်မတိုင်မီ ဧရာဝတီမြစ်ဝှမ်းဒေသတွင် ဗဟိုပြုခဲ့သော မြန်မာဘုရင့်နိုင်ငံများကို သတ်မှတ်သည့် ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှု အာဏာနှင့်မတူဘဲ၊ ကချင် နိုင်ငံရေးဘဝသည် ဝိညာဉ်ရေးရာ၊ လူမှုရေးရာနှင့် လက်တွေ့ကျသော နယ်မြေဆိုင်ရာ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာတခုပတ်လည်တွင် လည်ပတ်ခဲ့သည်။ Lamu Ga (လမု ဂါ) သည် Sinpraw Ga (ဆင်ပြောင်ဂါ / အရှေ့ဘက်နယ်မြေများ) နှင့် Htingnai Ga (ထင်နိုင်ဂါ / မိုးကောင်း-ကသာ ဒေသ) ကဲ့သို့သော နေရာများတွင် ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာများကို အခြေပြုကာ ပထဝီမြေတွင် ဆက်နွယ်ပိုက်ထွေးမှုကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။ ဤမြေများအကြောင်း ပြောဆိုခြင်းသည် မြေဆီလွှာနှင့် မြှုပ်နှံထားသည့် ဝိညာဉ်နှစ်ခုစလုံးကို ဖော်ညွှန်းခြင်းဖြစ်သည်။ ခေတ်သစ်နိုင်ငံရေးအင်စတီကျူးရှင်းများက ယုံကြည်လက်ခံသလို သဘာဝတွင်မရှိဘဲ လူတို့ ဖန်တီးယူထားသည့် အချုပ်အခြာအာဏာဆိုသည့် အရာများနှင့် အခြေခံအားဖြင့် ကွဲပြားသော သဘောတရားတခုဖြစ်သည်။

ဤခေတ်အတွင်း ကချင်တို့အုပ်ချုပ်မှုသည် ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှု ကင်းမဲ့ပြီး၊ မျိုးနွယ်စုအလိုက် အခြေခံကာ၊ ဆွေမျိုးနွယ်မှုနှင့် လောကအမြင်နှစ်ခုစလုံးတွင် နက်နက်ရှိုင်းရှိုင်း တည်မြဲနေခဲ့သည်။ မျိုးနွယ်စုတခုစီသည် ၎င်း၏ ဘိုးဘွားမျိုးရိုးစဉ်ဆက်နှင့်အညီ အမည်ပေးထားသော သီးခြားနယ်မြေတခုကို ပိုင်ဆိုင်ကြောင်း တွေ့ရသည်။ Marip Ga (မာရစ်ဂါ)၊ Lahtaw Ga (လထော်ဂါ)၊ Lahpai Ga (လဖိုင်ဂါ)၊ Maran Ga (မာရန်ဂါ) စသည်ဖြင့် ရှိသည်။ ယင်းတို့မှာ ကြုံရာကျပန်းသတ်မှတ်ထားခြင်းများ မဟုတ်ပါ။ မျိုးနွယ်စုတခုစီက ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို ထိန်းသိမ်းထားပြီး မိမိတို့ကိုယ်ပိုင် မျိုးစုတွင်း အဆင့်ဆင့်အုပ်ချုပ်မှုများမှတဆင့် ဆောင်ရွက်သည့် နိုင်ငံရေးစုဖွဲ့မှု ကဲ့သို့သော နယ်ပယ်ဌာနများ ဖြစ်ကြသည်။

Sinpraw Ga (ဆင်ပြောင်ဂါ) နှင့် Htingnai Ga (ထင်နိုင်ဂါ) ကဲ့သို့သော ပိုမိုမြေဩဇာကောင်းမွန်ပြီး နိုင်ငံရေးအရ ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုရှိသော ဒေသများတွင် အထင်ရှားဆုံးဖြစ်သည့် Gumchying Gumsa (ဂွမ်ချင်ဂွမ်ဆာ) စနစ်သည် (ခံယူချက်အရ မဟုတ်သော်လည်း) ပုံစံအရ ဥရောပ မြေရှင်စနစ်နှင့် ဆင်တူသည်။ ၎င်း၏ ဗဟိုတွင် လောကီရော ဘာသာရေးပါ အာဏာရှိသော ဒူဝါခေါင်းဆောင်တဦး ရှိသည်။ ဤအာဏာသည် လုံးဝပြည့်စုံခြင်း မဟုတ်ဘဲ ဆက်ယှက်တည်ဆောက်ထားပြီး Salang Hpawng (ဆလန်ဖောင်) ဟုခေါ်သော အုပ်ချုပ်ရေးကောင်စီဖြင့် ထိန်းထားသည်။ ဤကောင်စီတွင် Bawmungs (ဘောမုံး / ပညာရှိအကြီးအကဲများ)၊ Salangs (ဆလန်း / ရွာလူကြီးများ) နှင့် Agyis (အာဂျိး / လက်ထောက်ရွာလူကြီးများ) တို့ ပါဝင်သည်။ ဤပုဂ္ဂိုလ်များသည် တရားမျှတမှုကို ဆောင်ရွက်ခြင်း၊ အငြင်းပွားမှုများကို ဖြေရှင်းခြင်းနှင့် ရိုးရာဓလေ့များကို ထိန်းသိမ်းခြင်းတို့ကို ကြည့်ရှုကြပ်မတ်ခဲ့သည်။

ဤနိုင်ငံရေးဖွဲ့စည်းပုံကို အခြေခံထားသည်မှာ လောကအမြင်နှင့် အုပ်ချုပ်ရေးတို့ကြား နက်ရှိုင်းစွာ ဆက်စပ်နေသော ဘာသာရေးဘဝသက်တာ ဖြစ်သည်။ ဒူဝါ၏ အာဏာကို မျိုးရိုးစဉ်ဆက်ဖြင့်သာမက ဝိညာဉ်ယုံကြည်မှုဖြင့်ပါ တရားဝင်မှုရှိရန် အတည်ပြုသည်။ Madai (မဒိုင် / ကောင်းကင်နတ်) နှင့် အခြားသော နတ်များထံ ပူဇော်ပသခြင်းများသည် ယုံကြည်မှုအခန်းကဏ္ဍတွင် အဓိကကျသည်။ Joiwa (ဂျိုဝါ / နှုတ်ပြောသမိုင်းဆရာများ)၊ Dumsa (ဒွမ်ဆာ / ဘုန်းတော်ကြီးများ)၊ Hkinjawng (ချင်ဂျောင် / ပူဇော်သက္ကာယဇ်သမားများ)၊ Myithtoi (မြစ်ထိုင် / ပရောဖက်များ)၊ Ningwat (နင်ဝပ် / နတ်ဆရာများ) နှင့် Hpunglum (ဖုံလမ် / ဘာသာရေးထုံးတမ်းစဉ်လာ အကူအညီများ) တို့က ပံ့ပိုးပေးခဲ့သည်။ ဝိညာဉ်ရေးနွယ်သည့် နိုင်ငံရေးစနစ်သည် လူမှုစည်းလုံးမှုကို ထိန်းသိမ်းပြီး ဒူဝါ ၏ အုပ်ချုပ်မှုကို ပိုမိုတရားဝင်စေခဲ့သည်။

ဝေးလံခေါင်ဖျားသော မြောက်ပိုင်း Dureng Ga (ဒူရင်ဂါ / ပူတာအိုဒေသ) နှင့် ပတ်ဝန်းကျင် တောင်ကြားများတွင် အခြားသော အုပ်ချုပ်မှုပုံစံတခု ထွန်းကားခဲ့သည်။ Gumrawng Gumtsa (ဂွမ်ရောင်ဂွမ်ဆာ) ဟုခေါ်သော ညီမျှခြင်းစနစ် ဖြစ်သည်။ Rawang (ရဝမ်)၊ Lisu (လီစူ)၊ နှင့် Duleng (ဒူလင်) အသိုင်းအဝိုင်းများအကြား ကျင့်သုံးခဲ့သော ဤပုံစံသည် မျိုးရိုးလိုက် အုပ်ချုပ်မှုကို ရှောင်ရှားသည်။ အာဏာကို ခန့်အပ်ထားသော Salangs (ဆလန်း) များက ကျင့်သုံးခဲ့ပြီး ခေါင်းဆောင်မှုသည် ဂုဏ်အရည်အချင်းနှင့် လူမှုအသိုင်းအဝိုင်း သဘောတူညီချက်အပေါ် အခြေခံ၍ လည်ပတ်ခဲ့သည်။ အခွန်များ၊ ဒူဝါများ၊ ခိုင်မာသော အဆင့်ဆင့်အုပ်ချုပ်မှုများ မရှိပေ။ တာဝန်ဝတ္တရားများကို မျှဝေခြင်းနှင့် အကြီးအကဲများအကြား ရိုးရာဓလေ့ဆိုင်ရာ တာဝန်များကို လွှဲပြောင်းပေးခြင်းသာ ရှိခဲ့သည်။

Gumchying Gumsa (ဂွမ်ချင်ဂွမ်ဆာ) နှင့် Gumrawng Gumtsa (ဂွမ်ရောင်ဂွမ်ဆာ) အကြား ခြားနားချက်သည် နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ ကွဲပြားမှုကိုသာမက ကချင်လူမျိုးထု၏ လိုက်လျောညီထွေရှိသော ပါးနပ်မှုကိုပါ ဖော်ပြသည်။ စိမ်းလန်းစိုပြေသော တောင်ပိုင်းတောင်ကြားများသည် အပိုဆောင်းနှင့် အဆင့်ဆင့်အုပ်ချုပ်မှုကို အထောက်အကူပြုသည်။ ဝေးလံသော မြောက်ပိုင်း တောင်တန်းများသည် အရင်းအမြစ်ရှား၍ တန်းတူညီမျှမှုနှင့် အပြန်အလှန်အကူအညီပေးမှုကို လိုသည်။ ဤစနစ်များသည် ဒေသအလိုက်နေထိုင်သူများ၏ မြေမျက်နှာပြင်နှင့် စိတ်နေသဘောထားကို ထင်ဟပ်စေခဲ့သည်။

သို့သော် သတိပြုရန်က Gumchying Gumsa (ဂွမ်ချင်ဂွမ်ဆာ) စနစ်အတွင်းရှိ လူအားလုံးက ၎င်း၏ တင်းကျပ်သော အဆင့်ဆင့်ခွဲခြားထားသည့် အုပ်ချုပ်မှုများကို လက်ခံခဲ့ကြသည် မဟုတ်ပါ။ တခါတရံ တောင်ကုန်းများတလျှောက် ပုန်ကန်မှုမီးများ တောက်လောင်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် မကျေနပ်မှုမှ ပေါ်ပေါက်လာသော လှုပ်ရှားမှုတခုဖြစ်သည့် Gumlau (ဂွမ်လော) ဖြစ်သည်။ အသိုင်းအဝိုင်းများသည် ၎င်းတို့၏ ဒူဝါ များကို ဖြုတ်ချခဲ့ပြီး ကောင်စီများ ထူထောင်ခဲ့ကာ မျိုးရိုးလိုက်အုပ်ချုပ်မှုကို ခန့်အပ်ထားသော ခေါင်းဆောင်မှုဖြင့် အစားထိုးသည်။ အချိန်တိုတောင်းပြီး ပထဝီအနေအထား အကန့်အသတ် ရှိသည့်တိုင် Gumlau (ဂွမ်လော) သည် ကိုယ်ကျင့်တရားဆိုင်ရာ အငြင်းပွားမှုတခုကို ရောင်ပြန်ဟပ်သည်။ အာဏာကို အမွေဆက်ခံခြင်းဖြင့်သာမက ဝန်ဆောင်မှုဖြင့်ပါ တရားမျှတရမည်ဟူသော ယူဆသည့် လူထုများ၏ အသံပင်ဖြစ်သည်။

ဤအုပ်ချုပ်မှု ပုံသဏ္ဍာန်သည် တောင်တန်းများသို့ အင်ပါယာ၏ ရေစီးကြောင်းများ ရောက်ရှိသည်အထိ တည်ရှိနေခဲ့သည်။ ၁၈၉၅ ခုနှစ်တွင် ဗြိတိသျှတို့က Gumchying Gumsa (ဂွမ်ချင်ဂွမ်ဆာ) မူဘောင်အတွင်းရှိ ဒူဝါ၏ အာဏာကို ထိထိရောက်ရောက် အသိအမှတ်ပြုခဲ့ပြီး ၎င်းတို့ကို ဗြိတိသျှ၏ သွယ်ဝိုက်အုပ်ချုပ်မှုစနစ်အတွင်းသို့ ပေါင်းစည်းခဲ့သည်။ ဒူဝါ၏ အာဏာကို ကိုလိုနီခေတ် တည်ဆောက်ပုံအတွင်း သွတ်သွင်း၍ ဘိုးဘွားဥပဒေကို နယ်ချဲ့ရေးဝါဒဆိုင်ရာ အဆင်ပြေမှုနှင့် ချိတ်ဆက်ပေးခဲ့သည်။ ထိုစဉ်းစားချက်များက ပင်လုံတွင် ပြန်ပါလာသည်။

ယခုနေရာတွင် အလျဉ်းသင့်၍ Kachin Sub-State[1] အကြောင်း ပြောလိုပါသည်။

တောင်ငူအင်ပါယာ (Taungoo Empire) ဆုတ်ယုတ်ချိန်တွင် သိန္နီ၏ သျှမ်းစော်ဘွား ခမ်းကိုင်နွဲ့သည် မိမိနယ်မြေကို ပြန်လည်ထိန်းချုပ်ရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သည်။ သို့သော် ဗမာဘက်မှ အင်းဝဘုရင်သစ်နှင့် တရုတ်တို့ထံမှ အခွန်တောင်းခံမှုများကြောင့် ရှုပ်ထွေးခဲ့သည်။ ခမ်းကိုင်နွဲ့သည် မိမိ၏ မိတ်ဆွေရင်း အယုဒ္ဓယဘုရင် နရေဆွန် (Naresuan) ၏ အကူအညီဖြင့် ထီးနန်းပြန်ရသည်ဟုမြင်ကာ အယုဒ္ဓယသို့သာ အခွန်ဆက်သရန် ကြေညာခဲ့သည်။

ဤရပ်တည်ချက်ကြောင့် သိန္နီနယ်သည် တရုတ်နှင့် မြန်မာတို့၏ စစ်ခင်းမှုနှင့် အာဏာပြိုင်ဆိုင်မှုကြားတွင် တည်ရှိခဲ့သည်။ နရေဆွန်က စစ်ကူလာသော်လည်း ယနေ့မိုင်းတုံဒေသအနီး ကွယ်လွန်ပြီးနောက် ခမ်းကိုင်နွဲ့ ရှုံးနိမ့်ကာ ထီးနန်းစွန့်ခဲ့ရသည်။ နောက်ပိုင်း သိန္နီနယ်တွင် မတည်ငြိမ်မှုများ ဆက်လက်ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ ၁၈၈၈ ခုနှစ် မတ်လတွင် ဗြိတိသျှအုပ်စိုးသူတို့က သိန္နီနယ်ကို မြောက်ပိုင်းနှင့် တောင်ပိုင်းဟူ၍ နှစ်ပိုင်းခွဲခဲ့ပြီး တောင်ပိုင်းကို စော်ဘွားဟောင်း၏သား နော်မိုင်းကို အုပ်ချုပ်ရန်ပေးပြီး၊ မြောက်ပိုင်းကို ပုန်ကန်သူဟောင်း ခွန်ဆန်တွန်ဟုန်းအား ပေးခဲ့သည်။

ခွန်ဆန်တွန်ဟုန်း၏ အောင်မြင်မှုတွင် သိန္နီနယ်ရှိ ကချင်လူမျိုးများ၏ အကူအညီသည် အရေးပါခဲ့သည်။ မြောက်သိန္နီတွင် ကချင်တို့နေရာမှာ များပြားခဲ့သည်။ စော်ဘွား ဖြစ်လာပြီးနောက် ခွန်ဆန်တွန်ဟုန်းကို ကချင်တို့ မကျေနပ်၍ ၁၈၉၁ ခုနှစ်တွင် ကချင်တို့၏ သိန္နီမြို့ ဝိုင်းရံခြင်းကို ခံခဲ့ရပြီး ဗြိတိသျှတို့ထံ အကူအညီတောင်းရသည်။ ဗြိတိသျှတို့သည် ကချင်တို့၏ မကျေနပ်မှုကို ဖြေရှင်းရန် ၁၈၉၃ ခုနှစ်တွင် ကချင်တောင်တန်းဒေသဥပဒေ ပြဋ္ဌာန်းရာတွင် ဒူးဝါများအား အုပ်ချုပ်ခွင့်ပေးခဲ့သည်။

ကမ္ဘာစစ်ပြီးသည့်အခါ မြောက်ပိုင်းသျှမ်းပြည်နယ်ရှိ မုန်မြစ်-ဆင်လီဒေသ (Mong Mit-Sinli region) မှ ကချင်ခေါင်းဆောင်များသည် ကချင်ပြည်နယ်တောင်းဆိုရန် ကောင်စီဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ဗြိတိသျှတို့ထံ တင်ပြခဲ့သည်။ သို့သော် မြစ်ကြီးနားနှင့် ဗန်းမော်ကဲ့သို့သော ဒေသများ ဆုံးရှုံးမည်ကို စိုးရိမ်သောကြောင့် Kachin Sub-State ကို အပေးအယူအဆိုပြုခဲ့သည်။ ၁၉၄၇ ခုနှစ်တွင် Kachin Sub-State ဆိုင်ရာ သဘောတူညီချက်ကို လက်မှတ်ထိုးခဲ့ပြီး ၁၉၄၈ ခုနှစ်တွင် သျှမ်းပြည်နယ်အစိုးရက တရားဝင် အသိအမှတ်ပြုခဲ့သည်။

ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းကွယ်လွန်ပြီးအခြေအနေကို ပြန်ကောက်ပါစို့။

ဦးနုကမူ နဂိုတည်းက ပြည်နယ်များ ဖန်တီးပေးရခြင်းကို နှစ်သက်သူ မဟုတ်သည့် အားလျော်စွာ ကချင်ပြည်ကို ပြည်နယ်တခုဟူ၍ သီးခြားသတ်မှတ်မနေပဲ ကချင်ရေးရာဌာနမျှသာ သတ်မှတ်ရန် ဆွေးနွေးရာ ကချင်ကိုယ်စားလှယ်များက ပြန်ရန်ပြင်သဖြင့် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းက လိုက်ခေါ်ရသေးသည်ဟု ဒေါက်တာ မနာမ်တူးဂျာက ရေးထားသည်။ နောင်တွင် ဗန်းမော်ခရိုင်ကိုပါ ကချင်ပြည်နယ်တွင်း ထည့်သွင်းပေးမည်ဟု ညှိနှိုင်းကြပြီး ၁၉၄၇ ခုဖွဲ့စည်းပုံတွင် ခွဲထွက်လိုက ခွဲထွက်နိုင်သည်ဟူသော အခန်းကို ဖြုတ်ထားခဲ့ပေသည်။

မူလစဉ်းစားချက်မှာ ကချင်ပြည်နယ် ဖွဲ့စည်းပေးပြီးမှ ပြည်ထောင်စုကိုဖွဲ့ရန် ဖြစ်သော်လည်း လွတ်လပ်ရေးယူ၍ မြန်မာပြည်နယ် ပေါ်လာပြီး ခြောက်ရက်အကြာ ၁၉၄၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၁၀ ရက်နေ့တွင် ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ယင်းနေ့ကိုပင် ကချင်ပြည်နယ်နေ့ဟု သတ်မှတ်သည်။ ကချင်ပြည်နယ်၏ ပထမဆုံး ကောင်စီ ဥက္ကဋ္ဌမှာ ဆမားဒူဝါ ဆင်ဝါးနောင်ဖြစ်သည်။ ဆမားဒူဝါသည် မြစ်ကြီးနားသားဖြစ်ပြီး မိုးကောင်းမြို့မှ ဘုန်းကြီးကျောင်း လက်ထွက်ဖြစ်သည်။ ဗမာတို့နှင့် ရင်းနှီးသည်။ ဖဆပလတွင် ပါဝင်လှုပ်ရှားခဲ့သည်။ အသက် ၁၅ နှစ်ကတည်းက အင်္ဂလိပ်က ထောင်ချုပ်အဖြစ် ခန့်အပ်မှုကို ခံရသည်။ သို့သော် အင်္ဂလိပ်ကို ဆန့်ကျင်သူဖြစ်သည့်အတွက် ရာထူးစွန့်ရ၏။ ဂျပန်ခေတ်တွင်လည်း ဂျပန်တောင်တန်းဝန်ထောက် ဖြစ်လာသည်။ ပင်လုံစာချုပ်တွင် ပါဝင်၍ လက်မှတ်ထိုးပြီး ဘုရင်ခံ၏ ဒုတိယအတိုင်ပင်ခံ ဝန်ကြီးဖြစ်လာသည်။

၁၉၄၉ ကာလများ၏ ပြည်တွင်းစစ် အတွင်းတွင်လည်း ကချင်ဝန်ကြီး ဆမားဒူဝါ ဆင်ဝါးနောင်ကိုပင် ကာကွယ်ရေးဝန်ကြီး ခန့်အပ်ခဲ့သည်။ နိုင်ငံကို ပြန်လည်သိမ်းပိုက်ရာတွင်လည်း ဒုတိယကမ္ဘာစစ်ပြန် ကချင်စစ်သည်တော် ထောင်ပေါင်းများစွာက ပါဝင်၍ တိုက်ခိုက်သိမ်းပိုက်ခဲ့ကြသည်။ ထို့ကြောင့် ဦးနုက “ပြည်ထောင်စုကြီး ချောက်ထဲကျရန် လက်နှစ်လုံးလောက် အလိုမှာ ဆမားကြီး ဝင်ကယ်လို့” ဟု ပြောတတ်သည်။ နိုင်ငံတော်ဝန်ကြီးချုပ်၏ သဝဏ်လွှာများတွင်လည်း ကချင်တို့ကို ပြည်ထောင်စုကြီးအား ကယ်တင်သူများဖြစ်၍ ကျေးဇူးတင်ပါကြောင်း ဖော်ပြသည်ကို တွေ့ရသည်။

သို့သော် လက်တွေ့တွင် သခင်နုမှာ တိုင်းရင်းသားအရေးကို ဂရုမစိုက်ပေ။ ၁၉၅၁ ရွေးကောက်ပွဲတွင် ကချင်အမျိုးသားကွန်ဂရက်က မဲအများဆုံးနိုင်သော်လည်း ဖဆပလမှ ဆမားဒူဝါ ဆင်ဝါးနောင်ကိုသာ ဝန်ကြီးခန့်ရန် လုပ်၍ အဆင်မပြေမှ ကချင်အမျိုးသား ကွန်ဂရက်ကို မညီညွတ်အောင် သွေးထိုးကာ သူကြိုက်သူတဦးကို ဝန်ကြီး ခန့်ခဲ့သည်။ ဆမားဒူဝါ ဆင်ဝါးနောင်မှာ ပြည်ထောင်စုစိတ်ကို ပြည်နယ်ထက် တန်ဖိုးထားသူဖြစ်ပြီး ပြည်ထောင်စုအစိုးရအတွက် အကျိုးရှိရေးကို ပိုစဉ်းစားတတ်သည်။ ဆမားဒူဝါ၏ စီမံကိန်းများမှာ ကချင်လူထုလိုအပ်ချက်နှင့် ကိုက်ညီမှု မရှိလှသည့်အတွက် ကန့်ကွက်ရာတွင်လည်း ဦးနုက လုပ်ပေးမည်ဟု ဆိုသာဆိုသော်လည်း တကယ်တမ်း အရာမရောက်ပေ။ ၁၉၆၂ ခုနှစ် အာဏာသိမ်းပြီးသောအခါ တရုတ်ပြည်ဆိုင်ရာ မြန်မာသံအမတ်ကြီး ဖြစ်လာသည်။
 
၁၉၄၈ ခုနှစ်တွင် လွတ်လပ်ရေးရရှိပြီးနောက် ပင်လုံကတိများ ပြိုကွဲစပြုလာခဲ့သည်။ ဦးနုဦးဆောင်သော ဗမာအများစု အစိုးရသည် ဗမာမဟုတ်သော အုပ်ချုပ်မှုပုံစံများကို အနားသတ်သည့် အမျိုးသားစည်းလုံးညီညွတ်မှု အမြင်ကို လိုက်ခဲ့သည်။ အမျိုးသားနိုင်ငံတည်ရေး အိပ်မက်အောက်တွင် Lamu Ga (လမု ဂါ) ၏ မူလအချုပ်အခြာအာဏာကို ဗမာဇာတ်သွင်းရေး၊ ယဉ်ကျေးမှုပေါင်းစည်းရေးနှင့် ဗဟိုချုပ်ကိုင်သည့် မူဝါဒများက ထိခိုက်စေခဲ့သည်။ ရိုးရာဓလေ့နှင့် ကိုလိုနီဥပဒေ နှစ်ခုစလုံးအောက်တွင် ကာလကြာရှည်စွာ ကာကွယ်ထားသော မျိုးနွယ်စုအခြေခံ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်သည် တပုံတည်းဖြစ်မှုနှင့် အတင်းမရမက ညီညွတ်မှုကို စွဲလမ်းနေသော နိုင်ငံတော်နှင့် ရုတ်တရက် ဆန့်ကျင်ဘက်ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ဤခေတ်ပြောင်းလဲချိန်တွင် ဒူဝါ၊ ဒွမ်ဆာနှင့် ဂွမ်လောစိတ်တို့က ခုခံတွန်းလှန်မှုအတွက် အခြေခံအုတ်မြစ် ဖြစ်လာခဲ့သည်။

မကြာမီမှာပင် ပြည်တွင်းစစ် စဖြစ်လာခဲ့ရာ စစ်အတွင်းက ကချင်ရိန်းဂျား ဖြစ်ခဲ့သည့် လဖိုင်နော်ဆိုင်းမှ ကချင်သနက ၁ တွင် တပ်ခွဲမှူးဗိုလ်ကြီးအဖြစ် တာဝန်ယူနေရာမှ အစိုးရကို ပြန်တော်လှန်ခဲ့သည်။ ကေအန်ယူ၊ ဗကပတို့နှင့်အတူတွဲ၍ ပဲခူး၊ ပြင်ဦးလွင်၊ မန္တလေးတို့ကို သိမ်းယူလာပြီး ကချင်နိုင်ငံတော်၊ ကချင်တပ်မတော် တည်ထောင်ရန်အမြင်ဖြင့် မြန်မာနိုင်ငံမြောက်ပိုင်းသို့ ချီတက်ခဲ့သည်။ သျှမ်းမြောက်ခရီးတွင် လားရှိုးနယ်သား လထော်ဇော်ဆိုင်းက ပူးပေါင်းခဲ့သည်။

သို့သော် ကချင်နိုင်ငံတော် တည်ထောင်ရန်တော့ ထိုအချိန်က ကချင်ဒူဝါများလည်း လက်မခံပေ။ သို့နှင့် ဗိုလ်နော်ဆန်လည်း တရုတ်ပြည်တွင် နိုင်ငံရေးခိုလှုံပြီး နောင်တွင်တော့ ဗကပနှင့်တွဲကာ ပြန်တိုက်ခဲ့သည်။ လထော်ဇော်ဆိုင်းက နောက်ချန်နေခဲ့ကာ ကချင်ပြည်နယ်တွင် စည်းရုံးရေးများ လုပ်ခဲ့သလို ၁၉၅၇ မှစကာ ရန်ကုန်တက္ကသိုလ်မှ ညီဖြစ်သူ လထော်ဇော်တူးနှင့် စည်းရုံးရေးဆင်းခဲ့ပြီး ကချင်ကျောင်းသားများနှင့် အဖွဲ့ငယ်လေးများ ဖွဲ့ထားခဲ့သည်။ နောက်နှစ်များတွင်တော့ သျှမ်းပြည်မြောက်ပိုင်းနှင့် ကချင်ပြည်နယ်တို့တွင် ပိုမိုအာရုံထား စည်းရုံးခဲ့သည်။ ၁၉၆၀ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် သျှမ်းပြည်မြောက်ပိုင်းမှ စကာ Kachin Independence Organization (KIO) ကို နိုင်ငံရေးအဖွဲ့အဖြစ် တည်ထောင်ခဲ့သည်။

ကချင် အုပ်ချုပ်မှု၏ ဇာတ်လမ်းသည် ခေတ်နောက်ကျကျန်သော မျိုးနွယ်စုစနစ်၏ ပုံပြင်မျှမဟုတ်ဘဲ နိုင်ငံရေးစမ်းသပ်မှု၊ လိုက်လျောညီထွေမှုနှင့် နက်ရှိုင်းစွာ အမြစ်တွယ်နေသော အချုပ်အခြာအာဏာပိုင်ဆိုင်မှုတို့၏ ပုံပြင်တခုဖြစ်သည်။ မျိုးနွယ်စုအခြေခံနယ်မြေများနှင့် ဘာသာရေးအာဏာမှစ၍ တန်းတူညီမျှမှု ပုန်ကန်မှုများနှင့် ကိုလိုနီခေတ် လိုက်လျောညီထွေမှုများအထိ၊ ကချင်များသည် မိမိတို့၏ မြေမျက်နှာသွင်ပြင်၊ စံတန်ဖိုးများနှင့် Lamu Ga (လမု ဂါ) အပေါ် ထင်ဟပ်စေသည့် နည်းလမ်းများဖြင့် နိုင်ငံတော်ကို အာခံကာ မိမိတို့ကိုယ်ကို အမြဲတမ်း အုပ်ချုပ်ခဲ့ကြသည်။ လွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက် မြန်မာနိုင်ငံ၏ အမျိုးသားနိုင်ငံတည်ဆောက်ရေး စီမံကိန်းသည် ဤသမိုင်းများကို ဖျက်ပစ်ရန်၊ ဝါးမြိုရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သောအခါ တော်လှန်ရေးမှတ်တမ်းများ ဖြစ်လာမည်လေသည်။

၁၉၄၈ ခုနှစ် လွတ်လပ်ရေး မရမီကာလတွင် မက်ခဲ့သည့်ရည်မှန်းချက်သည် တောက်ပနေခဲ့သည်။ ၁၉၄၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၁၀ ရက်နေ့တွင် ကချင်ပြည်နယ် ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ခြင်းသည် တိုင်းရင်းသား ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို စည်းလုံးညီညွတ်မှုနှင့် လဲလှယ်၍ ကတိပြုခဲ့သော ၁၉၄၇ ခုနှစ် သမိုင်းဝင်သဘောတူညီချက်ဖြစ်သည့် ပင်လုံစာချုပ် ၏ ထင်ရှားသော ပြည့်စုံမှုအဖြစ် အများအပြားက အဓိပ္ပာယ်ဖွင့်ဆိုခဲ့ကြသည်။ ကချင် လူမျိုးများနည်းတူ သျှမ်း၊ ချင်း နှင့် အခြားတိုင်းရင်းသားများကလည်း ဖက်ဒရယ်ခေတ်သစ်ကို မျှော်လင့်ခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ဗဟိုအစိုးရ၏ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်အပေါ် ကတိကဝတ်သည် စကားလုံးများသာဖြစ်ကြောင်း မကြာမီ ထင်ရှားလာခဲ့သည်။

လွတ်လပ်ရေးမရမီ ကိုယ်ပိုင်စီမံခန့်ခွဲနိုင်ခဲ့သည့် လူထုသည် လွတ်လပ်ရေးရသည့်နိုင်ငံတွင် ရုတ်တရက် လူနည်းစုဖြစ်သွားခဲ့သည်။

ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်း မရှိသည့်နောက် ဝန်ကြီးချုပ်သစ် ဦးနုသည် ဗမာဗဟိုပြု နိုင်ငံတည်ဆောက်ရေးကို ဦးတည်ခဲ့ပြီး ဗမာ့နှလုံးသားဒေသ၏ သင်္ကေတများ၊ လက္ခဏာ၊ ယဉ်ကျေးမှုနှင့် အာဏာဖွဲ့စည်းပုံများကို မကြာခဏ အလေးထားခဲ့သည်။ လက်တွေ့ပေါ်ထွက်လာသည်မှာ ဖက်ဒရယ်ပြည်ထောင်စု မဟုတ်ဘဲ ဗဟိုချုပ်ကိုင်သော နိုင်ငံတခုဖြစ်သည်။ ကချင် လူမျိုးများနှင့် အခြားများစွာသော ဌာနေတိုင်းရင်းသားများအတွက် လွတ်လပ်ရေး၏ အစောပိုင်းနှစ်များသည် အင်အားတိုးတက်မှုထက် စိတ်ပျက်အားငယ်မှု တိုးပွားလာခြင်းကို မှတ်မိခဲ့ရသည်။

၁၉၅၀ ပြည့်လွန်နှစ်များရောက်သော် ကချင်တို့အတွက် သံသယများ ပို၍ပင်တိုးလာခဲ့ရသည်။

ဝန်ကြီးချုပ် ဦးနု၏ ၁၉၅၆ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ တရုတ်နိုင်ငံခရီးစဉ်အတွင်း နမ်ဝမ်နယ်မြေ (Namwan Assigned Tract) ဟုခေါ်သော ဒေသအပေါ် မြန်မာ့အချုပ်အခြာအာဏာကို တရုတ်က အသိအမှတ်ပြုခြင်းနှင့် ကချင်ပြည်နယ်ရှိ ဖီမော်၊ ဂေါ်လုံနှင့် ကန်ဖန်ဟူသော ကချင်ရွာသုံးရွာကို တရုတ်နိုင်ငံသို့ ပေးအပ်ခြင်းနှင့် တရုတ်နိုင်ငံက မိုင် ၁,၃၅၇ ရှည်လျားသော နယ်စပ်အပိုင်းအပေါ် မြန်မာနိုင်ငံ၏ တောင်းဆိုချက်များကိုလည်း အသိအမှတ်ပြုရန် သဘောတူအစီအစဉ်ဖြင့် ပြန်လာ၏။ ၁၉၆၀ ပြည့်နှစ် Burma-China Boundary Agreement (မြန်မာ-တရုတ်နယ်စပ်သဘောတူညီချက်) တွင် ဗဟိုအစိုးရသည် နယ်စပ်မြေများကို ဒေသခံလူထုသဘောတူမှုကို မရရှိဘဲ တရုတ်သို့ လွှဲပြောင်းပေးခဲ့သည်ကို ကချင်များစွာက သစ္စာဖောက်မှုအဖြစ် ရှုမြင်ခဲ့ကြသည်။ ဤမြေများသည် ၎င်းတို့သည် ဘိုးဘွားပိုင်ဆိုင်မှု၊ ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာနှင့် ဗျူဟာမြောက် နေရာများဖြစ်သည်။ ခြံကွက်ကလေးများသာ မဟုတ်ပေ။ တချိန်တည်းမှာပင် ဂျပန်ကို တိုက်ခိုက်ရာတွင် ဗြိတိသျှတို့နှင့်အတူ စစ်မှုထမ်းခဲ့ကြသော ဒုတိယကမ္ဘာစစ် စစ်ပြန်များသည် ဗမာစစ်ပြန်များ ရရှိခဲ့သော ပင်စင်နှင့် အသိအမှတ်ပြုမှုများကို မရခဲ့ပေ။ ထို့ကြောင့်အချို့ စစ်ပြန်များက မိမိတို့ကို ပြန်လည်ပေးအပ်သည့်အနေဖြင့် လွတ်လပ်သည့်ပြည်ထောင်တခု ရသင့်သည်ဟု စဉ်းစားခဲ့ကြသည်ဟု ဆိုသည်။[2]

နယ်မြေဆုံးရှုံးမှု၊ နိုင်ငံရေးအရ ဖယ်ထုတ်ခံရမှုနှင့် ယဉ်ကျေးမှုဒဏ်ခံရမှုတို့ စုပေါင်းဖြစ်ပေါ်လာခြင်းက ကချင်ခုခံတော်လှန်မှုကို မီးထိုးပေးခဲ့သည်။ ၁၉၆၀ ပြည့်နှစ် အောက်တိုဘာလ ၂၅ ရက်နေ့တွင် ရန်ကုန်ရှိ ကချင် တက္ကသိုလ်ကျောင်းသား ခုနစ်ဦးအဖွဲ့သည် Kachin Independence Organization (ကချင်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ / KIO) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ လေးလပင်မပြည့်မီ ၁၉၆၁ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၅ ရက်နေ့တွင် Kachin Independence Army (ကချင်လွတ်လပ်ရေးတပ်မတော် - KIA) ကို သျှမ်းပြည်မြောက်ပိုင်းတွင် ဖွဲ့သည်။ ဤနေ့သည် “Kachin Revolution Day (ကချင်တော်လှန်ရေးနေ့)” အဖြစ် အမှတ်တရ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ဌာနချုပ်မှာ ချင်းမိုင်တွင် ရှိခဲ့သည်။ ၎င်းတို့၏ ရည်ရွယ်ချက်မှာ ရှင်းလင်းပြတ်သားသည်။ ကချင်လူမျိုးများအတွက် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်၊ ဂုဏ်သိက္ခာနှင့် ကိုယ်ပိုင်ဆုံးဖြတ်ခွင့် ရရန်ဖြစ်သည်။

၁၉၆၁ ဩဂုတ် ၂၆ ရက်တွင် ဗုဒ္ဓဘာသာကို နိုင်ငံတော်ဘာသာအဖြစ် ကြေညာခဲ့ရာ နှစ်ပေါင်းများစွာ သာသနာပြုလုပ်ငန်းများ၏ လွှမ်းမိုးမှုကြောင့် ၎င်းတို့၏ ယုံကြည်ချက်ကို ပုံဖော်ခဲ့သော ခရစ်ယာန် ကချင်များစွာကို အလှမ်းဝေးသွားစေခဲ့သည်။ ခရစ်ယာန်သာသနာပြုကျောင်းများနှင့် အဖွဲ့အစည်းများကို နိုင်ငံပိုင်ပြုလုပ်ခြင်းသည် ကချင်ယဉ်ကျေးမှုဘဝ၏ အဓိကအချက်အချာကို ထိခိုက်စေသည်ဟု မြင်ကြ၏။ နယ်မြေနှင့် နိုင်ငံရေးတိုက်ပွဲအဖြစ် စတင်ခဲ့သည်မှာ ယခုအခါ ယဉ်ကျေးမှုနှင့် ဘာသာရေးရှုထောင့်များ ပိုမိုပါဝင်လာခဲ့သည်။ သျှမ်း လူမျိုးများကဲ့သို့ ဘာသာရေးဆန့်ကျင်မှုမပါသည့် တိုက်ပွဲများနှင့် မတူဘဲ ကချင်ခုခံမှုသည် ဝိညာဉ်ရေးရာ ဝိုင်းရံမှုခံရခြင်း ပါလာ၏။

၁၉၆၀ ကျော်ကာလများတွင် ဗကပထံမှ ကွန်မြူနစ်အတွေးအခေါ်နှင့် အမျိုးသားရေး အတွေးအခေါ် လွန်ဆွဲခြင်းများ ရှိခဲ့သည်။ အလယ်ပိုင်းဒေသမှ ဗကပတပ်ဖွဲ့များသည် သျှမ်းမြောက်နှင့် ကချင်ပြည်သို့ ရောက်လာသောအခါ မြောက်ပိုင်း ကွန်မြူနစ်တို့နှင့် အမြင်မတူသလို လူမျိုးရေးသဘောထားများ သဟဇာတ မဖြစ်ရာ မဟာမိတ်မှာလည်း များစွာမရှည်ကြာခဲ့ပေ။ ဗကပမှ ကေအိုင်အေကို ဗကပလက်အောက်တွင် ပူးပေါင်းရန်ပြောသော်လည်း မအောင်မြင်ခဲ့ချေ။

၁၉၆၀ ပြည့်လွန်နှစ်များနှင့် ၁၉၇၀ ပြည့်လွန်နှစ်များအတွင်း ကချင်လွတ်မြောက်ရေးတပ်မတော် (KIA) သည် လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့ငယ်တစ်ခုမှ အင်အားကြီးမားသော တော်လှန်ရေးတပ်ဖွဲ့အဖြစ်သို့ တဖြည်းဖြည်း ပြောင်းလဲလာခဲ့သည်။ ၁၉၆၆-၆၇ ခုနှစ်များတွင် တရုတ်နှင့် အိန္ဒိယနိုင်ငံများသို့ သံတမန်များ စေလွှတ်နိုင်သည်အထိ ကချင်လွတ်မြောက်ရေးအဖွဲ့ (KIO) ၏ အင်အား တောင့်တင်းလာခဲ့သည်။ ၁၉၆၈ ခုနှစ်မှ ၁၉၇၆ ခုနှစ်အတွင်း ကချင်၊ ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ (ဗကပ) နှင့် မြန်မာ့တပ်မတော်တို့အကြား တိုက်ပွဲများ ဆက်တိုက် ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ နောက်ပိုင်းတွင် ကေအိုင်အေ ခေါင်းဆောင်များ လုပ်ကြံခံရပြီး ခေါင်းဆောင်သစ်များ တက်လာသောအခါ ဗကပ နှင့် သဘောတူညီမှု ရရှိခဲ့ကာ ကေအိုင်အေ နှင့် မြန်မာ့တပ်မတော်တို့ ဆက်လက် တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ အဆင့်ဆင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးနှင့် လက်နက်ကိုင် တော်လှန်ရေးအဖွဲ့များ အားလုံးပါဝင်ရေး ကြိုးပမ်းခဲ့သော်လည်း ရေရှည်တည်မြဲခြင်းမရှိဘဲ တိုက်ပွဲများ ဆက်လက် ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ယခုအချိန်ထိ ရှမ်းနီလူမျိုးစု တပ်ဖွဲ့များနှင့်လည်း ပဋိပက္ခများစွာ ရှိနေဆဲဖြစ်သည်။

ဟူးကောင်းချိုင့်ဝှမ်း၏ ခက်ခဲကြမ်းတမ်းသော မြေမျက်နှာသွင်ပြင်နှင့် ရိုးရာမျိုးနွယ်စု ကွန်ရက်များကို အသုံးချကာ KIA သည် မြောက်ပိုင်းကချင်ပြည်နယ်၊ မြောက်ပိုင်းရှမ်းပြည်နယ် အချို့ဒေသများနှင့် မြစ်ဆုံအနီးရှိ တြိဂံဒေသ၏ ကျယ်ပြန့်သော နယ်မြေအများအပြားကို ထိန်းချုပ်နိုင်ခဲ့သည်။ ဗဟိုချုပ်ကိုင်မှုရှိသော မြန်မာ့တပ်မတော်၏ အုပ်ချုပ်ရေးယန္တရားနှင့် ဆန့်ကျင်ဘက်အနေဖြင့် KIA ၏ ခုခံတော်လှန်မှုနှင့် လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းတွင် ရောနှောတည်ရှိမှုတို့က မဟာဗျူဟာမြောက် အားသာချက်ကို ပေးခဲ့သည်။
အာဏာကို စုစည်းရန်အတွက် ရိုးရာအုပ်ချုပ်ရေးကို ပြောင်းလဲရန်လည်း လိုအပ်ခဲ့သည်။ KIO သည် ရိုးရာ ဒူးဝါးစနစ်ဟောင်းကို ဖျက်သိမ်းရန် စတင်ခဲ့ပြီး မျိုးနွယ်စုအခြေခံ အုပ်ချုပ်မှုကို နိုင်ငံရေးဖွဲ့စည်းပုံတစ်ခုအတွက် ဖယ်ရှားခဲ့သည်။ ဤပြောင်းလဲမှုသည် လှုပ်ရှားမှု၏ ညီညွတ်မှုကို အားကောင်းစေခဲ့သော်လည်း လူမျိုးစုအချင်းချင်း တင်းမာမှုများ၏ အစကိုလည်း ဖြစ်စေခဲ့သည်။ အထူးသဖြင့် ဂျင်းဖောလူမျိုးများ လွှမ်းမိုးသော ခုခံမှုအတွင်း မိမိတို့ကိုယ်ကို အရေးမပါသူများအဖြစ် ခံစားရသည့် အခြားလူမျိုးစုများကြားတွင် သိသာထင်ရှားခဲ့သည်။

ဤဆယ်စုနှစ်များအတွင်း ၁၉၆၃၊ ၁၉၇၂ နှင့် ၁၉၈၁ ခုနှစ်များတွင် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး ကြိုးပမ်းမှုများစွာ ပြုလုပ်ခဲ့သော်လည်း အားလုံးမှာ သက်တမ်းတိုခဲ့သည်။ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးတိုင်းသည် ဆွေးနွေးမှု၏ အလားအလာကို သယ်ဆောင်လာခဲ့သော်လည်း အပြန်အလှန် မယုံကြည်မှု၊ မရေရာသော အသုံးအနှုန်းများနှင့် တပ်မတော်၏ စစ်မှန်သော ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို လက်ခံရန် ဆန္ဒမရှိမှုတို့ကြောင့် ပျက်ပြားခဲ့သည်။ ဤယာယီရပ်ဆိုင်းမှုများသည် ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU) ကဲ့သို့သော အခြားတိုင်းရင်းသားလှုပ်ရှားမှုများ၏ အတွေ့အကြုံများနှင့် ဆင်တူခဲ့ပြီး ဆွေးနွေးမှု ကြိုးပမ်းမှုများသည် စိတ်ပျက်ဖွယ်အဆုံးသတ်ခဲ့ရသည်။

တစ်ချိန်တည်းမှာပင် ၎င်း၏ ထိန်းချုပ်မှုအောက်ရှိ နယ်မြေများတွင် KIO သည် ကျန်းမာရေးဝန်ဆောင်မှုများ၊ ပညာရေးနှင့် ဥပဒေစိုးမိုးရေးတို့ကို စီမံခန့်ခွဲသည့် အမှန်တကယ် အစိုးရတစ်ခုအဖြစ် လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။ ဟူးကောင်းချိုင့်ဝှမ်းတွင် အထင်ရှားဆုံးဖြစ်ပြီး ကျောင်းများ လည်ပတ်ခြင်း၊ ဆေးခန်းများ လုပ်ဆောင်ခြင်းနှင့် အရပ်ဘက်အဖွဲ့အစည်းများ ပေါ်ပေါက်ခြင်းတို့ ရှိခဲ့သည်။ ဤအုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာ ကြိုးပမ်းမှုကို မကြာခဏ "လမူဂါ" ("မြေနှင့်လူ") ဟု ရည်ညွှန်းလေ့ရှိပြီး ဗဟိုအစိုးရအောက်တွင် ကြုံတွေ့ခဲ့ရသော လျစ်လျူရှုမှု သို့မဟုတ် ဖိနှိပ်မှုကို တုံ့ပြန်ခြင်းဖြစ်သည်။

၁၉၈၀ ပြည့်လွန်နှစ်များ နှောင်းပိုင်းတွင်မူ ကချင်ခုခံတော်လှန်မှုသည် တစ်ခုတည်းသော အင်အားစု မဟုတ်တော့ပေ။ ၁၉၈၉ ခုနှစ်တွင် ကချင်ဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဖွဲ့သစ် (NDA-K) သည် ကွဲထွက်သွားပြီး အစိုးရနှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး သဘောတူညီချက်ကို ရယူကာ အစိုးရ၏ သစ္စာခံမှုနှင့် ဖွံ့ဖြိုးရေးအကူအညီများကို လက်ခံခဲ့သည်။ ၁၉၉၁ ခုနှစ်တွင် ကချင်ကာကွယ်ရေးတပ်ဖွဲ့ (KDA) နှင့် KIA ၏ တပ်မဟာ ၄ တို့သည်လည်း သီးခြားစီ သဘောတူညီချက်များ ရယူခဲ့ကြသည်။ ဤကွဲထွက်သွားသော သဘောတူညီချက်များသည် KIO ၏ စည်းလုံးညီညွတ်မှုနှင့် ဆွေးနွေးမှု အနေအထားကို အားနည်းစေခဲ့ကာ အစိုးရ၏ ခွဲခြားအုပ်ချုပ်ရေး နည်းလမ်း အောင်မြင်ခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။

ကေအိုင်အို ဥက္ကဋ္ဌ မရန်ဘရန်ဆိုင်းနှင့် ကျောက်စိမ်းသူဌေး ဒူးဝါးဘွမ်ဝမ်လရော်တို့ ပူးပေါင်း၍ ၁၉၉၀ ခုနှစ်များကပင် ကွန်ပျူတာကောလိပ်၊ အင်္ဂလိပ်စာသင်တန်းကျောင်း၊ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေးသင်တန်းကျောင်းနှင့် ဆရာအတတ်သင်ကျောင်း စသည်တို့ကို ဖွင့်လှစ်သင်ကြားပေးခဲ့သည်။ ၁၉၉၂ ခုနှစ်တွင် တင်းမာမှုများ လျှော့ချကာ ဆွေးနွေးမှုများ ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး ၁၉၉၄ ခုနှစ်တွင် ဗိုလ်ချုပ်ခင်ညွန့်၏ ဦးဆောင်ညှိနှိုင်းမှုဖြင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သည်။ ၁၉၉၉ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၉ ရက်နေ့တွင် ကချင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNO) ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ၂၀၀၈ ခုနှစ် ဖွဲ့စည်းပုံ အတည်ပြုပြီးနောက် အပစ်အခတ်ရပ်စဲထားသော လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့များသည် နယ်ခြားစောင့်တပ် (BGF) များဖြစ်လာရန် ဖိအားပေးခံခဲ့ရသည်။ ထိုကာလတွင် ကေအိုင်အေသည် ပြည်သူလူထုနှင့် ဆွေးနွေးပြီး နယ်ခြားစောင့်တပ်ဖွဲ့အပြင် ၂၀၀၈ ဖွဲ့စည်းပုံကိုပါ လက်မခံခဲ့ပေ။ ငြိမ်းချမ်းရေးဆွေးနွေးမှုများ ပြုလုပ်နေစဉ် ၂၀၁၁ ခုနှစ်တွင် မြန်မာ့တပ်မတော်နှင့် တိုက်ပွဲများ ပြန်လည် ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ဘင်နီဒစ် ရော်ဂျာကမူ အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးကို ချိုးဖောက်ပြီးနောက် ရှမ်းပြည်နယ်မြောက်ပိုင်းနှင့် ကချင်ပြည်နယ်တို့တွင် မြန်မာ့တပ်မတော်၏ တပ်ရင်းအရေအတွက် ၁၅၀ အထိ တိုးလာသည်ဟု ဆိုသည်။

၁၉၉၄ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၂၄ ရက်နေ့တွင် KIO သည် တပ်မတော်နှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးကို လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သည်။ ဤသဘောတူညီချက်သည် ရှင်းလင်းသော နိုင်ငံရေးအခြေခံအပေါ် တည်ဆောက်ထားခြင်း မဟုတ်သော်လည်း "ဖွံ့ဖြိုးရေးအကူအညီနှင့် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေ ဆွေးနွေးပွဲများ" ကို ကတိပြုခဲ့သည်။ ၎င်းသည် KIO အား ၎င်းတို့၏ အဓိကနယ်မြေများကို ထိန်းချုပ်ထားရန်နှင့် လက်နက်များကို သိမ်းဆည်းထားရန် ခွင့်ပြုခဲ့ပြီး တစ်စိတ်တစ်ပိုင်း ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရဒေသတစ်ခုကို ထိရောက်စွာ ဖန်တီးပေးခဲ့သည်။ သေနတ်သံများ တိတ်ဆိတ်သွားသော်လည်း ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်နှင့် တရားမျှတမှုအတွက် နက်ရှိုင်းသော ရည်မှန်းချက်များမှာ မပြည့်ဝသေးပေ။ ဝေဖန်သူများကမူ KIO ခေါင်းဆောင်အချို့သည် တရားမဝင် စီးပွားရေးလုပ်ငန်းများတွင် ပါဝင်ပတ်သက်နေပြီး ထိပ်ပိုင်းခေါင်းဆောင်များ ချမ်းသာလာချိန်တွင် သာမန်ကချင်များမှာမူ ဘဝပြောင်းလဲမှု နည်းပါးကြောင်း စွပ်စွဲခဲ့ကြသည်။

နိုင်ငံရေးအဖြေမရှိဘဲ ငြိမ်းချမ်းရေး၊ ဖက်ဒရယ်စနစ်မပါဘဲ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရေးဟူသော ကတိများသည် တည်မြဲခြင်းမရှိခဲ့ပါ။ ၂၀၁၁ ခုနှစ်တွင် စစ်ပွဲပြန်လည်ဖြစ်ပွားသည်အထိ တည်တံ့ခဲ့သော ပျက်စီးလွယ်ပြီး အပေးအယူများဖြင့် တည်ဆောက်ထားသည့် ယာယီငြိမ်းချမ်းရေး သက်သက်သာ ဖြစ်ခဲ့သည်။

၁၉၉၄ ခုနှစ် အပစ်အခတ်ရပ်စဲပြီးနောက် နိုင်ငံရေးဖိနှိပ်မှု တဖြည်းဖြည်း မြင့်တက်လာခဲ့သည်။ နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ လှုပ်ရှားမှုများသည် ကချင်နှစ်ခြင်းခရစ်ယာန်အဖွဲ့ (KBC) ကဲ့သို့သော ဘာသာရေးအဖွဲ့အစည်းများဆီသို့ ရောက်ရှိသွားခဲ့သည်။ ဘုရားကျောင်းများသည် နိုင်ငံရေးဆွေးနွေးပွဲများအတွက် စုဝေးရာနေရာများ ဖြစ်လာခဲ့ပြီး အရှေ့တီမောရှိ ကက်သလစ်ဘုရားကျောင်း၏ အခန်းကဏ္ဍနှင့် ဆင်တူခဲ့သည်။

၂၀ ရာစုအစောပိုင်းမှ ယနေ့အထိ ခရစ်ယာန်ဘာသာသည် ကချင်လူမျိုးတို့၏ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာ၏ အဓိကအုတ်မြစ်တစ်ခုအဖြစ် တည်ရှိခဲ့သည်။ ဘုရားကျောင်းများနှင့် ခရစ်ယာန်ကျောင်းများသည် ယုံကြည်ခြင်း၏ ဘေးကင်းရာနေရာများသာမက ခုခံတော်လှန်မှု၏ ခိုလှုံရာနေရာများလည်း ဖြစ်ခဲ့သည်။ အထူးသဖြင့် ဗမာ-ဗုဒ္ဓဘာသာ အမျိုးသားရေးဝါဒကို အားပေးခဲ့သော စစ်အစိုးရများလက်ထက်တွင် ဤအဖွဲ့အစည်းများသည် တိုင်းရင်းသား အမျိုးသားရေး ရည်မှန်းချက်များကို ထိန်းသိမ်းရာတွင် အရေးပါခဲ့သည်။

၂၀ ရာစုအစောပိုင်းတွင် တည်ထောင်ခဲ့သော ကချင်နှစ်ခြင်းခရစ်ယာန်အဖွဲ့ (KBC) သည် အရေးပါသော ယဉ်ကျေးမှုနှင့် နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ အဖွဲ့အစည်းတစ်ခုအဖြစ် ပေါ်ထွက်လာခဲ့သည်။ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် မြစ်ကြီးနား၌ ကျင်းပခဲ့သော လူငယ်ညီလာခံတစ်ခုတွင် KBC သည် ကချင်လူမျိုးများကို "အချုပ်အခြာအာဏာပိုင်နိုင်ငံ" အဖြစ်ပင် ကြေညာခဲ့သည်။ ထိုသို့သော ကြေညာချက်များသည် ထိုအဖွဲ့အစည်း၏ ဝိညာဉ်ရေးရာနှင့် အမျိုးသားရေး ဦးဆောင်မှုဟူသော ကဏ္ဍနှစ်ရပ်စလုံးကို အလေးပေးဖော်ပြသည်။ ဖိနှိပ်ချုပ်ချယ်သော နိုင်ငံရေးအခြေအနေများတွင် KBC သည် ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာနှင့် အနာဂတ်အကြောင်း ပွင့်ပွင့်လင်းလင်း ဆွေးနွေးရန် နေရာအနည်းငယ်ထဲမှ တစ်ခုကို ပံ့ပိုးပေးခဲ့သည်။ KBC သည် အဓိကကျသော အခန်းကဏ္ဍမှ ဆက်လက်ပါဝင်ခဲ့ပြီး အထူးသဖြင့် ၂၀၁၅ ခုနှစ် လူငယ်ညီလာခံတွင် ကချင်လူမျိုးများကို “အချုပ်အခြာအာဏာပိုင်နိုင်ငံ” အဖြစ် ကြေညာခဲ့ပြီးနောက်ပိုင်းတွင် ပို၍ပင် ထင်ရှားခဲ့သည်။ စစ်ဖိအားများကြားမှပင် ၎င်းသည် လူမှုအသိုင်းအဝိုင်း အစီအစဉ်များနှင့် ယဉ်ကျေးမှုထိန်းသိမ်းရေးတို့ကို ဆက်လက်ဆောင်ရွက်ကာ စိတ်ဓာတ်ခွန်အားကို မြှင့်တင်ပေးခဲ့သည်။

ဤအမျိုးသားရေးစိတ်ဓာတ်ကို ကချင်အမျိုးသားသီချင်းက ထင်ဟပ်စေပြီး မဂျိုင်ရှင်ဂရာဘွမ်ကို ဂုဏ်ပြုကာ နယ်မြေပိုင်ဆိုင်မှုကို အလေးအနက်ပြုသည်။ ကရင်အမျိုးသားသီချင်းကဲ့သို့ပင် ၎င်းသည် ရိုးရာဓလေ့တစ်ခုသက်သက်မဟုတ်ဘဲ နိုင်ငံရေးမျှော်လင့်ချက်၏ အသက်ဝင်သော သင်္ကေတတစ်ခုဖြစ်ပြီး စည်းလုံးညီညွတ်မှုနှင့် ခိုင်မာသော ဆုံးဖြတ်ချက်ကို ဖော်ညွှန်းရန်အတွက် စည်းရုံးပွဲများနှင့် ဘုရားကျောင်းပွဲများတွင် မကြာခဏ သီဆိုလေ့ရှိသည်။

အမျိုးသားညီလာခံ (၁၉၉၃–၂၀၀၇) ကာလအတွင်း ကချင်လွတ်မြောက်ရေးအဖွဲ့ (KIO) သည် ကချင်ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို အဖွဲ့အစည်းဆိုင်ရာ အသိအမှတ်ပြုမှုရရှိရန် ခိုင်မာစွာ တောင်းဆိုခဲ့သည်။ ၎င်းတို့၏ အချက် ၁၉ ချက်ပါ အဆိုပြုချက်သည် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်း တိုင်းရင်းသား ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို လေးစားသော ဖက်ဒရယ်ပြည်ထောင်စုတစ်ခုကို ရည်မှန်းခဲ့သည်။ ၂၀၀၈ ခုနှစ် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေက ထိုမျှော်လင့်ချက်များကို ပျက်ပြားစေခဲ့သည်။ ၎င်းသည် စစ်တပ်တွင် အာဏာကို ဗဟိုချုပ်ကိုင်စေခဲ့ပြီး ဖက်ဒရယ် ရည်မှန်းချက်များကို ဘေးဖယ်ထားခဲ့ရာ တိုင်းရင်းသားများအကြားတွင် ကျယ်ပြန့်သော စိတ်ပျက်အားငယ်မှုများကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။

ဤအခြေအနေများကြားတွင် KIO သည် ၂၀၀၀ ပြည့်လွန်နှစ်များနှင့် ၂၀၁၀ ပြည့်လွန်နှစ်များတွင် ပြည်တွင်း ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများကို ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် လွှမ်းမိုးထားသော ဂျင်းဖောအဖွဲ့အပြင် ရဝမ်နှင့် လီဆူးတို့၏ အသံများကို ထည့်သွင်းခြင်းဖြင့် ခေါင်းဆောင်မှုတွင် ပါဝင်ပတ်သက်မှုကို တိုးချဲ့ခဲ့သည်။ ဂွမ်လော၏ တန်းတူညီမျှမှုနိယာမများမှ လှုံ့ဆော်မှုခံရသော ဤလုပ်ရပ်သည် ယုံကြည်မှုကို ပြန်လည်တည်ဆောက်ရန်နှင့် တရားဝင်မှုကို ချဲ့ထွင်ရန် ရည်ရွယ်ခဲ့သော်လည်း ဆုံးဖြတ်ချက်ချမှတ်ရာတွင် အနည်းငယ် နှောင့်နှေးစေခဲ့သည်။

ကချင်ပြည်နယ်တိုးတက်ရေးပါတီ (KSPP) ကို ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် တည်ထောင်ခဲ့သော်လည်း ၂၀၁၀ ရွေးကောက်ပွဲများကို သပိတ်မှောက်ခဲ့ပြီး ဒီမိုကရေစီနေရာ မရှိခြင်းကို ပြစ်တင်ရှုတ်ချကာ နိုင်ငံတော်အပေါ် KIO ၏ မယုံကြည်မှုကို ထင်ဟပ်စေခဲ့သည်။

၂၀၁၁ ခုနှစ် ဇွန်လတွင် ကြိုးပမ်းခဲ့သော ငြိမ်းချမ်းရေးသည် ပျက်ပြားခဲ့သည်။ တပ်မတော်က ကချင်လွတ်မြောက်ရေးတပ်မတော် (KIA) အား ၎င်းတို့၏ နယ်ခြားစောင့်တပ်ဖွဲ့ (BGF) အတွင်းသို့ ပေါင်းစည်းရန် တောင်းဆိုခဲ့ပြီး ယင်းကို KIO က ၎င်းတို့၏ စစ်ရေးနှင့် နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ လက္ခဏာကို ဖျက်သိမ်းခြင်းအဖြစ် ရှုမြင်ခဲ့သည်။ ထိုငြင်းပယ်မှုကြောင့် မြစ်ကြီးနားနှင့် ဗန်းမော်ဒေသများတွင် တိုက်ပွဲများ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ စစ်တပ်သည် ကျောင်းများ၊ ဘုရားကျောင်းများနှင့် တက်ကြွလှုပ်ရှားသူများကို ပစ်မှတ်ထားခဲ့သည်။

ပြဿနာကို ပိုမိုရှုပ်ထွေးစေသောအချက်မှာ ဒေသ၏ ကြီးမားသော သဘာဝသယံဇာတ ကြွယ်ဝမှုဖြစ်သည်။ ကျောက်စိမ်း၊ သစ်နှင့် ရေအားလျှပ်စစ်တို့သည် ကချင်နိုင်ငံရေးအတွက် အကျိုးအပြစ် နှစ်မျိုးစလုံးကို သယ်ဆောင်လာခဲ့သည်။ ၂၀၁၁ ခုနှစ်မှစ၍ KIO သည် ယဉ်ကျေးမှုကာကွယ်ရေးနှင့် သယံဇာတ အချုပ်အခြာအာဏာဆိုင်ရာ ဇာတ်ကြောင်းကို ပို၍အဓိကထား တင်ပြခဲ့သည်။ အချို့သော ဌာနေလူမျိုး တိုင်းရင်းသားအဖွဲ့များ၏ ရုန်းကန်မှုများသည် စစ်ရေးသဘော သက်ရောက်နေဆဲဖြစ်သော်လည်း KIO သည် ၎င်းတို့၏ ခုခံမှုကို ကချင်သမိုင်း၊ ဘာသာစကားနှင့် ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာတို့တွင် အခြေခံခဲ့သည်။ ဤအရာသည် ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU) ၏ ချဉ်းကပ်မှုနှင့် ဆင်တူသော်လည်း KIO ၏ လမူဂါကို ရည်ညွှန်းခြင်း သည် ထူးခြားစွာ နယ်မြေဆိုင်ရာနှင့် ဝိညာဉ်ရေးရာ သွင်ပြင်လက္ခဏာများ ပါဝင်နေသည်။

သယံဇာတ ထိန်းချုပ်မှုနှင့်ပတ်သက်၍ တပ်မတော်နှင့် KIO အကြား ပြိုင်ဆိုင်မှုများသည် ပဋိပက္ခကို စီးပွားရေးစစ်ပွဲအဖြစ်သို့ ပြောင်းလဲစေခဲ့သည်။ ရှမ်းပြည်နယ်ရှိ ဘိန်းကုန်သွယ်မှုနှင့် ဆင်တူသော ပုံစံများဖြင့် ဒေသခံအသိုင်းအဝိုင်းများသည် ထုတ်ယူမှုကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာသော စစ်ရေးလှုပ်ရှားမှု၏ ဒဏ်ကို ခံစားခဲ့ရသည်။

၂၀၁၁ ခုနှစ်မှ ၂၀၂၀ ခုနှစ်အကြား ငြိမ်းချမ်းရေးဆွေးနွေးပွဲများသည် လက်ရှိအကျပ်အတည်းကို ကျော်လွှားနိုင်ခဲ့ခြင်း မရှိပေ။ ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် မြစ်ကြီးနား၌ ပြုလုပ်ခဲ့သော ဆွေးနွေးပွဲများသည် တပ်မတော်၏ လက်နက်ချကြရန် တောင်းဆိုမှုနှင့် KIO ၏ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ကို အခိုင်အမာ တောင်းဆိုမှုတို့ကြောင့် ပျက်ပြားခဲ့သည်။ KIO က အစိုးရ၊ တိုင်းရင်းသားအဖွဲ့များနှင့် ဒီမိုကရေစီအင်အားစုများ ပါဝင်သော သုံးပွင့်ဆိုင် ဆွေးနွေးမှုကို ထောက်ခံခဲ့သော်လည်း တပ်မတော်က ငြင်းပယ်ခဲ့သည်။ သမိုင်းဆိုင်ရာ မကျေနပ်မှုများ၊ ခွဲခြား၍မရသော သယံဇာတများနှင့် အပေါ်ယံဆန်သော ငြိမ်းချမ်းရေးလုပ်ငန်းစဉ်တို့က အကျပ်အတည်းကို ပိုမိုနက်ရှိုင်းစေခဲ့သည်။

ကချင်တို့၏ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာသည် နယ်နိမိတ်များကို ကျော်လွန်သည်။ အိန္ဒိယနှင့် တရုတ်နိုင်ငံတို့တွင် ဆင်းဖိုနှင့် ဂျင်းဖိုတို့သည် ဘာသာစကား၊ ခရစ်ယာန်ဘာသာနှင့် တူညီသော ဒဏ္ဍာရီများမှတစ်ဆင့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ဆက်နွယ်မှုများကို ဆက်လက်ထိန်းသိမ်းထားသည်။ ဤနယ်စပ်ဖြတ်ကျော် ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာသည် ထိုင်းနိုင်ငံနှင့် အခြားဒေသများရှိ ကရင်လူမျိုးများ ပြန့်ကျဲနေထိုင်မှုကဲ့သို့ပင် ကချင်အမျိုးသားရေး အစီအစဉ်ကို အားဖြည့်ပေးသည်။ အထူးသဖြင့် အမေရိကန်၊ မလေးရှားနှင့် ဥရောပတို့ရှိ ကချင်လူမျိုးများ ပြန့်ကျဲနေထိုင်မှုသည် ၎င်းတို့၏ လူမျိုးများအတွက် ထောက်ခံအားပေးရာတွင်နှင့် တိုင်းရင်းသား-နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ လှုပ်ရှားမှုများကို ငွေကြေးထောက်ပံ့ရာတွင် တိုးပွားလာသော အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်လျက်ရှိသည်။

ကချင်ပြည်သည် ယခုထက်တိုင် စစ်မီးမငြိမ်းသည်သာမက ရွာလုံးကျွတ်ရှင်းလင်းခြင်းများ ခံနေရဆဲဖြစ်သည်။ သို့သော် ကချင်ထိန်းချုပ်ဒေသများတွင် ကေအိုင်အိုအစိုးရအနေဖြင့် ဝန်ကြီးဌာနများနှင့် တော်လှန်ရေး အုပ်ချုပ်မှုယန္တရား လည်ပတ်နေသည်။ မိုင်ဂျာယန်မြို့လေးသည် ယခုအခါ မိုင်ဂျာယန် ပညာရေးတက္ကသိုလ်၊ မိုင်ဂျာယန်ကောလိပ်၊ Institute of Liberal Arts and Science (ILAS)၊ School of Intensive English Program၊ Federal Law Academy ကျောင်းများဖြင့် ပညာရေးမြို့တော် ဖြစ်လာခဲ့ပြီဖြစ်သည်။ ယခုနွေဦးတော်လှန်ရေးတွင် KIA သည် အရေးကြီးသည့်နေရာမှ ပါဝင်ကာ ဖက်ဒရယ်ဒီမိုကရေစီ ပြည်ထောင်စု တည်ဆောက်ရေးအတွက် ကြိုးပမ်းကြရန် တိုက်တွန်းလျက်ရှိသည်။

၂၀၂၁ ခုနှစ် စစ်အာဏာသိမ်းမှုသည် နွေဦးတော်လှန်ရေးကို ဖြစ်ပွားစေခဲ့ရာ ကချင်လူမျိုးများသည် ခိုင်မာသော စစ်ရေးအင်အားတို့ဖြင့် အရေးပါသော အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ခဲ့သည်။ စစ်အာဏာသိမ်းမှုအပြီးတွင် ကချင်လွတ်မြောက်ရေးအဖွဲ့ (KIO) နှင့် ၎င်း၏ လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့ဖြစ်သော ကချင်လွတ်မြောက်ရေးတပ်မတော် (KIA) တို့သည် စစ်အာဏာရှင်စနစ်ကို ချက်ချင်းရှုတ်ချခဲ့ပြီး ဒီမိုကရေစီလိုလားသူတို့ဘက်မှ ရပ်တည်ခဲ့သည်။ စစ်အာဏာသိမ်းပြီး မကြာမီပင် KIA နှင့် မြန်မာ့တပ်မတော်တို့အကြား တိုက်ပွဲများ ပြင်းထန်လာခဲ့သည်။

နွေဦးတော်လှန်ရေးတွင် ကချင်တို့၏ အရေးပါဆုံး အခန်းကဏ္ဍတစ်ခုမှာ အာဏာသိမ်းမှုအပြီး ပေါ်ပေါက်လာသော ပြည်သူ့ကာကွယ်ရေးတပ်ဖွဲ့များ (PDFs) ကို လေ့ကျင့်ပေးခြင်းနှင့် လက်နက် ထောက်ပံ့ပေးခြင်းဖြစ်သည်။ KIA သည် ၎င်းတို့၏ ထိန်းချုပ်နယ်မြေများအတွင်း လေ့ကျင့်ရေးစခန်းများ ဖွင့်လှစ်ပေးခဲ့ပြီး မြန်မာနိုင်ငံအနှံ့အပြားမှ တော်လှန်ရေးသမားများအတွက် လုံခြုံသော ခိုလှုံရာနှင့် လေ့ကျင့်ရေးမြေ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ နွေဦးတော်လှန်ရေးတပ်များနှင့် KIA ကြားတွင် ပွတ်တိုက်မှု မရှိသည်မဟုတ်၊ ရှိသည်။ သို့ရာတွင် အတတ်နိုင်ဆုံး နှစ်ဘက်လုံးက ထိန်းထိန်းသိမ်းသိမ်း ပြုကြသည်ကို တွေ့ရသည်။ ထို့အပြင် ဗျူဟာမြောက် စစ်ရေးထိုးစစ်များကို ဆင်နွှဲခဲ့ပြီး တပ်မတော်၏ အခြေစိုက်စခန်းများနှင့် စစ်ရေးပစ်မှတ်များကို သိမ်းပိုက်ကာ ၎င်းတို့၏ ထိန်းချုပ်နယ်မြေများကို တိုးချဲ့ခဲ့သည်။ ဤတိုက်ခိုက်မှုများသည် စစ်အာဏာရှင်ကို ဖိအားပေးရာတွင် အရေးပါသော အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ခဲ့သည်။

စစ်ရေးလှုပ်ရှားမှုများအပြင် KIO သည် နိုင်ငံရေးနယ်ပယ်တွင်လည်း တက်ကြွစွာ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ကချင်နိုင်ငံရေး ကြားကာလ ညှိနှိုင်းရေးအဖွဲ့ (KPICT) ကို ဖွဲ့စည်းကာ အမျိုးသားညီညွတ်ရေးအစိုးရ (NUG) နှင့် အမျိုးသားညီညွတ်ရေး အတိုင်ပင်ခံကောင်စီ (NUCC) တို့နှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ ဤသည်မှာ ကချင်တို့၏ ဖက်ဒရယ်စနစ်အပေါ် ရေရှည်ပန်းတိုင်ကို တွေ့ရခြင်းဖြစ်သည်။

KIO သည် ၎င်းတို့၏ ထိန်းချုပ်နယ်မြေများတွင် ကျန်းမာရေး၊ ပညာရေးနှင့် ဥပဒေစိုးမိုးရေးတို့ကို စီမံခန့်ခွဲသည့် အမှန်တကယ် အစိုးရတစ်ရပ်အဖြစ် ဆက်လက်လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။ နွေဦးတော်လှန်ရေးတွင် ကချင်တို့၏ စိန်ခေါ်မှုများ အနေဖြင့် တပ်မတော်၏ ပြင်းထန်သော တန်ပြန်ထိုးစစ်များ၊ လူသားချင်း စာနာထောက်ထားမှုဆိုင်ရာ အကျပ်အတည်းများနှင့် သယံဇာတ ထိန်းချုပ်မှုဆိုင်ရာ ရှုပ်ထွေးမှုများကို ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည်။ ဥပမာ ၂၀၂၂ ခုနှစ်၊ အောက်တိုဘာလ ၂၃ ရက် ညအချိန်တွင် ဖားကန့်မြို့နယ်၌ မြန်မာတပ်မတော် (လေ) မှ လေကြောင်းတိုက်ခိုက်မှုများကို ဆက်တိုက်လုပ်ဆောင်ရာ ကချင်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ (KIO) ၏ တပ်မဟာ ၉ နယ်မြေအတွင်းရှိ အနန့်ပါဒေသ လဟာပြင်၌ ကျင်းပပြုလုပ်လျက်ရှိသော ဖျော်ဖြေပွဲတခုကို တိုက်ခိုက်ခဲ့ပြီး KIA အရာရှိများနှင့် ဂီတဖျော်ဖြေသူများ အပါအဝင် အရပ်သားဦးရေ ၈၀ ထက်မနည်း သေဆုံးခဲ့ရသည်။

အချို့ကိစ္စများတွင် KIA သည် အရပ်ဘက်အဖွဲ့အစည်းများကို နားထောင်နေသည်ကို မြင်ရသည်။ ဥပမာအားဖြင့် မြေရှားသတ္တုကိစ္စနှင့် ပတ်သက်၍ KIA နှင့် NUG အတူတူ မူလသဘောတူမှုကို အရပ်ဘက် လူ့အဖွဲ့အစည်းများက ဝိုင်းဝန်းတားမြစ်သည့်အခါ၊ NUG က ဝင်ရောက်ပြောဆိုမှု မရှိတော့ဘဲ KIA လည်း ရပ်တန့်လိုက်သည်ကို တွေ့ရသည်။
ကချင်တို့သည် ဘဝတူ ကရင်၊ ချင်းနှင့် ကရင်နီအဖွဲ့များ အလားတူ ပြန်လည်ညှိနှိုင်းမှုများကို ရည်ရွယ်ကာ စစ်အုပ်ချုပ်ရေး၏ အရိပ်အောက်တွင် လက်တွေ့ကျသော မဟာမိတ်များကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။ စစ်ရေးများမှာ ရှေ့ရောက်သော်လည်း နိုင်ငံရေးဆွေးနွေးမှုများမှာ များစွာတိုးတက်မှုမရှိသေးဟု မကြာခင်က ဗိုလ်မှူးကြီး နော်ဘူနှင့် ဗိုလ်ချုပ်ဂွမ်မော်တို့ ပြောခဲ့သည်ကို တွေ့ရသည်။ ဖက်ဒရယ်စနစ်နှင့် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ဆိုင်ရာ သဘောထားကွဲလွဲမှုများကို ညှိရဦးမည်သာ ဖြစ်သည်။

ယနေ့တွင် ကချင်တို့၏ နယ်မြေဆိုင်ရာ ရည်မှန်းချက်များကို NUG ၏ ဖက်ဒရယ် အိပ်မက်များနှင့် ချိတ်ဆက်ရန် ကြိုးပမ်းသည်။ သို့သော် ဤဟန်ချက်ညီညီ လုပ်ဆောင်မှုသည် ပိုမိုကျယ်ပြန့်သော ကချင် ရုန်းကန်မှုကဲ့သို့ပင် နိုင်ငံတော်က ကချင်အချုပ်အခြာအာဏာကို ခြိမ်းခြောက်မှုအဖြစ် မြင်ရန် မလိုတော့သည့် စည်းလုံးညီညွတ်မှု၏ အခြေခံအုတ်မြစ်လို၏။ ဥပဒေအရသာမက ယုံကြည်မှုအရပါ ဖက်ဒရယ်စနစ်စစ်စစ် အသိအမှတ်ပြုနိုင်ခြင်းအပေါ် မူတည်သည်။

စိန်ခေါ်မှုများ ဆက်လက်တည်ရှိနေသည်။ မယုံကြည်မှု၊ ကျောက်စိမ်းနှင့် ရေအားလျှပ်စစ်၏ အဓိကကျမှုနှင့် တပ်မတော်၏ ဆက်လက်ဖိနှိပ်မှုတို့သည် အဓိပ္ပာယ်ပြည့်ဝသော ဆွေးနွေးမှုကို အဟန့်အတား ဖြစ်စေသည်။ KIO အတွက် ဖက်ဒရယ်စနစ်သည် အခြေခံအချက်အချာ ဖြစ်သည်။ သို့သော် နိုင်ငံတော်က လမူဂါကို စစ်မြေပြင် သို့မဟုတ် သယံဇာတဇုန်တစ်ခုအဖြစ်သာမက ကွဲပြားမှုများကြားတွင် စည်းလုံးညီညွတ်မှု၏ အခြေခံအုတ်မြစ်အဖြစ် ဥပဒေအရသာမက ယုံကြည်မှုအရပါ ဖက်ဒရယ်စနစ်စစ်စစ် အသိအမှတ်မပြုမချင်း ငြိမ်းချမ်းရေးသည် မရေရာဆဲပင် ဖြစ်မည်။
 


[1] ထိုအချိန်က State ဟူသောအသုံးအနှုန်းသည် ဒေသအလိုက် အာဏာတည်ရှိမှုကို ရောင်ပြန်ဟပ်ကာ ကျယ်ပြန့်စွာ အသုံးပြုခဲ့သည်။ ယနေ့ကဲ့သို့ ပြည်နယ်ကို ဆိုလိုခြင်း မဟုတ်ပေ။

[2] https://asia.nikkei.com/Politics/Helping-Myanmar-s-forgotten-WWII-soldiers

ကရင်လူမျိုးများသည် မြန်မာ့နိုင်ငံရေး၊ တော်လှန်ရေးတွင် ပင်မအင်အားစုကြီး ဖြစ်ခဲ့၊ ဖြစ်နေသည်။ ကရင်တိုင်းရင်းသားများနှင့် ဗြိတိသျှတို့ ဆက်စပ်မှုမှာ ရှုပ်ထွေးမှုများသည်ဟု ဆိုနိုင်သည်။ ကရင်လူမျိုးများမှာ ရိုးရိုးအေးအေး နေတတ်သည့်အလျောက် ဘုရင့်နိုင်ငံ အင်ပါယာချဲ့ထွင်သောအလုပ်ကို လုပ်ခဲ့သူများ မဟုတ်ပေ။ အချို့ပညာရှင်များကမူ ကရင်လူမျိုးများ အပါအဝင် အရှေ့တောင်အာရှ၏ တောင်ပေါ်နေ လူမျိုးများ (ဇို) သည် အင်အားသုံးပြီး လူ့အသိုင်းအဝိုင်းနှင့် နိုင်ငံတည်ထောင်ခြင်း၏ ဒဏ်ရာနှင့် အန္တရာယ်များ၏ အဝေးကို ထွက်သွားပြီး အေးချမ်းလွတ်လပ်စွာ နေလိုကြရာ၊ ကရင်မှာ ယင်းလူမျိုးစုများအနက်မှ တခုဖြစ်ခဲ့သည်ဟု ဆိုပါသည်။

သမိုင်းတလျှောက်တွင် ကရင်လူမျိုးတို့သည် မွန်နိုင်ငံအာဏာရှိစဉ်အချိန်တွင် မွန်များနှင့်အတူ ယှဉ်တွဲ၍ နေထိုင်ခဲ့ကြသလို၊ ဗမာအင်ပါယာတွင်လည်း ဗမာများနှင့် ယှဉ်တွဲနေထိုင်ခဲ့သည်ဟုလည်း ဆိုနိုင်သည်။ ၁၈၂၆ ဗြိတိသျှတို့က အောက်မြန်မာနိုင်ငံကို တိုက်ခိုက်၍ သိမ်းယူသောအခါတွင်လည်း ဗြိတိသျှ၏ အာဏာစက်နှင့် ယှဉ်တွဲနေထိုင်ခဲ့ကြသည်။ မွန်-ဗမာ ပဒေသရာဇ်ဘုရင်များက ကျွန်ဟုသတ်မှတ်ကာ ဆက်ဆံခြင်းကို ခံခဲ့ကြရ သော်လည်း ဗြိတိသျှတို့ လက်အောက်တွင် ပညာတတ်သည့် ကရင်လူမျိုးများက ခေါင်းဆောင်နေရာများ ရသလို လုပ်ပိုင်ခွင့်လည်း ကောင်းစွာရလာကြသည်ဟု အချို့စာပေများက ဖော်ပြသည်။ ၁၈၄၂ ခုနှစ်တွင် တရုတ်နှင့် ဗြိတိသျှတို့ နန်ကင်းစာချုပ်[2]ကို ချုပ်ဆိုပြီးသောအခါ ဗြိတိသျှတို့သည် အရှေ့ဘက်ရှိ ကရင်ဒေသ တခုလုံးကို ရှေးကထက်ပိုမို ချုပ်ကိုင်နိုင်လာသည်။

ကရင်တို့၏ သရုပ်လက္ခဏာနှင့် အမျိုးသားဝိဉာဉ် ပေါ်ထွန်းလာမှုသည် ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်မှုနှင့် တိုက်ရိုက်ဆက်စပ်နေသည်။ မွန်မင်း၊ ဗမာမင်းတို့ အုပ်ချုပ်စဉ်ကာလက တောင်ပေါ်တောင်အောက် ကွဲပြားစွာ နေထိုင်ကြသည့် လူမျိုးနွယ်စုများ ဖြစ်သည်။ အများစုမှာ နတ်ကိုးကွယ်သူများဖြစ်ပြီး သဘာဝဝိညာဉ်များကို ယုံကြည်ကာ နှုတ်ပြောဆိုခြင်းဖြင့် ရိုးရာသမိုင်းပုံပြင်များကို မျှဝေခဲ့ကြသည်။ ဤနှုတ်ဖြင့် ပြောဆိုသော အစဉ်အလာများသည် ၎င်းတို့၏ ယဉ်ကျေးမှုကို ဆက်လက်ရှင်သန်စေခဲ့သော်လည်း ဘုံဘာသာစကားနှင့် ခေါင်းဆောင်မရှိပေ။ ကရင်လူမျိုးစုများသည် သီးခြားမိသားစုများကဲ့သို့ ဖြစ်နေခဲ့ကြသည်။ ယင်းလူမျိုးစုတို့ကို ခရစ်ယာန်တို့က ပြန်လည်စုစည်းကာ စာပေသင်ကြားခြင်း၊ သာသနာပြုခြင်း၊ အုပ်ချုပ်ရေး ရာထူးများပေးခြင်း၊ စသည်တို့ ပြုလုပ်ကြသည်။

၁၈၀၀ ပြည့်နှစ်များ အစောပိုင်းတွင် အမေရိကန်နှစ်ခြင်းသာသနာပြုများသည် ခရစ်ယာန်ဘာသာကို ပြန့်ပွားစေရန် မြန်မာနိုင်ငံသို့ ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။ ၁၈၃၀ ခုနှစ်ခန့်တွင် Rev. Jonathan Wade အမည်ရှိ သာသနာပြုတဦးသည် စကောကရင်အတွက် အက္ခရာနှင့် စာရေးနည်းစနစ်သစ်တခုကို တီထွင်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် အရေးပါသော ကိစ္စဖြစ်သည်။ ကရင်လူမျိုးများအား မိမိတို့၏ ဘာသာစကားကို ပထမဆုံးအကြိမ် ရေးသားနိုင်စေ ခဲ့သည်။ ၁၈၃၂ ခုနှစ်တွင် သာသနာပြုများသည် ဤအက္ခရာဖြင့် ကျောင်းသုံးစာအုပ်များနှင့် ဘာသာရေး စာပေများကို ပုံနှိပ်ထုတ်ဝေကာ ကရင်ကလေးငယ်များကို စာဖတ်တတ်စေရန်နှင့် စာရေးတတ်စေရန် သင်ကြားပေးခဲ့သည်။ စာပေများသည် အများအားဖြင့် နတ်ကိုးကွယ်မှုကို စွန့်လွှတ်ရန် စတင်နေသော ခရစ်ယာန်ကရင်များအတွက် အလွန်အကျိုးများခဲ့၏။ ၁၈၄၀ ပြည့်နှစ်များတွင် သာသနာပြုများသည် စကောကရင် အဘိဓာန်များနှင့် စကားလုံးစာရင်းများကို ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး စာတတ်မြောက်မှုကို ပြန့်ပွားစေခဲ့သည်။

သို့သော် အစောပိုင်းကာလ ကရင်အများစုမှာ နတ်ကိုးကွယ်သူများ သို့မဟုတ် ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များအဖြစ် ဆက်လက်တည်ရှိနေပြီး အများအပြားမှာ ပိုးကရင် သို့မဟုတ် အခြားဒေသိယစကားများကို ပြောဆိုကြသည်။ ဤဘာသာစကားများနှင့် ယုံကြည်မှုများ ရောနှောနေရာ ပထမတွင် ကရင်များအားလုံး တသားတည်းဟု ခံစားရမှု မရှိလှသေးချေ။ နောက်ပိုင်းတွင် သမ္မာကျမ်းစာကို ပိုးကရင်ဘာသာအပါအဝင် အခြားဘာသာများဖြင့်ပါ ထုတ်ဝေလာသည်။ ၁၈၄၅ ခုနှစ်မှ ၁၈၉၅ ခုနှစ်အထိ သမ္မာကျမ်းစာသင်ကျောင်းများတွင် အသုံးပြုသော စာရွက်စာတမ်းများမှာ များစွာတိုးပွားလာခဲ့သည်။

၁၈၇၂ ရန်ကုန်နှစ်ခြင်းခရစ်ယာန်ကောလိပ်အား ကရင်ကောလိပ်ဟုပင် အလွယ်ခေါ်ဆိုခဲ့ကြသည်အထိ ကရင်များ တက်ရောက်ခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှတို့ကလည်း ကရင်တို့ထံ သာသနာပြုခွင့်ရခြင်းသည် ထူးကဲသော အခွင့်အရေးဟု သတ်မှတ်ဝမ်းမြောက်ခဲ့ကြောင်း ထိုခေတ်ပေးစာများတွင် တွေ့ရသည်။ ပဒေသရာဇ်ခေတ်က ဖိနှိပ်ခံ ကရင်တို့သည် ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေးကို ရှေ့ကထက် ပိုနှစ်သက်သည်မှာ အံ့ဩစရာမရှိပေ။

၁၈၈၀ တွင် မြန်မာနိုင်ငံတွင် ပထမဆုံးမဟာဝိဇ္ဇာဘွဲ့ရ ဒေါက်တာ စောတီသံပြာ (သီအိုဒိုသံပြာ) ကဲ့သို့သော ကရင်နှစ်ခြင်းခရစ်ယာန်ခေါင်းဆောင်များသည် ရန်ကုန်တွင် Lord Ripon နှင့် တွေ့ဆုံခဲ့ကြသည်။ ကရင်လူမျိုးများကို အုပ်စုတခုအဖြစ် စုစည်းခြင်းအကြောင်း ဆွေးနွေးခဲ့ကြပြီး ၎င်းသည် တမျိုးသားကဲ့သို့ ပြုမူဆောင်ရွက်ရန် ပထမခြေလှမ်း စခဲ့သည်။ ဤအစည်းအဝေးသည် ကရင်အားလုံး အတူတကွ ရပ်တည်နိုင်လျှင် မည်သို့ဖြစ်မည်နည်းဟု အတွေးပွားစေခဲ့သည်။

ကရင်သာသနာပြုအသင်းများသည် ဗမာများထက် များစွာစောနေခဲ့သည်။ ကရင်နှစ်ခြင်း ခရစ်ယာန် အဖွဲ့ချုပ်ကို ၁၈၄ဝ ခုနှစ်တွင် ထူထောင်သည်။ ကရင်အမျိုးသားအသင်း ဒေါကလူ (Karen National Association - KNA) ကိုလည်း ဒေါက်တာတီသံပြာက ဦးဆောင်ကာ ၁၈၈၁ ခုနှစ်တွင် ထူထောင်သည်။ ဒေါကလူသည် အိန္ဒိယအမျိုးသားကွန်ဂရက်ထက်ပင် ၄ နှစ်ပိုစောသလို ဂျီစီဘီအေထက် နှစ်ပေါင်း ၄၀ စောကာ၊ တို့ဗမာအစည်းအရုံးများထက် နှစ်ပေါင်း ၅ဝ ခန့် စောပေသည်။ ဗမာစာပေတချို့က ကရင်တို့ကို နောက်မှပေါ်လာသည့်အဖွဲ့ဟု ရေးသားကြသည်မှာ မမှန်ပေ။ သို့ရာတွင် အမျိုးသားလူထုအဆင့် ဖြစ်ရေးမှာ ဆက်သွယ်ရေး၏ ကဏ္ဍကို မေ့၍မရပေ။ ထိုကာလက စာဖတ်တတ်သူနှင့် ဆက်သွယ်ရေးလုပ်ငန်းများ နည်း၏။

“Nation” ဟူသည့် စကားသည် သာသနာပြုကျောင်းများမှတဆင့် သင်ယူခဲ့သော အနောက်တိုင်း၏ အယူအဆများမှ ငှားယူထားသော စကားလုံးသစ်ဖြစ်သည်။ မြန်မာနိုင်ငံကို အုပ်ချုပ်သော ဗြိတိသျှတို့အနေဖြင့် ကရင်လူမျိုးများကို အခွင့်အရေးရှိသော စည်းလုံးညီညွတ်သော လူမျိုးတမျိုးအဖြစ် မြင်စေရန် KNA က လိုလားခဲ့သည်။ ၁၈၈၁ ခုနှစ်မှ ၁၈၈၅ ခုနှစ်အထိ ၎င်းတို့သည် ကရင်လူမျိုးများ၏ လိုအပ်ချက်များအကြောင်း ဗြိတိသျှအရာရှိများနှင့် ပြောဆိုကာ တွန်းအားပေးခဲ့သည်။ ၎င်းတို့၏ သတင်းစကားကို ဖြန့်ဝေရန် KNA သည် ၁၈၈၅ ခုနှစ်တွင် စကောကရင်အက္ခရာဖြင့် "pwakanyaw dawkalu atapayuh" (ကရင်အမျိုးသားသတင်း) ဟုခေါ်သော သတင်းလွှာတခုကို စတင်ခဲ့သည်။ သတင်းတွင် ကရင်အမျိုးသားနိုင်ငံတော်၏ သတင်းများနှင့် အိပ်မက်များကို မျှဝေခဲ့သော်လည်း အက္ခရာကိုသိသော နှစ်ခြင်းခရစ်ယာန်ကရင်အနည်းငယ်သာ ဖတ်ရှုနိုင်ခဲ့သည်။ ၁၈၈၅ ခုနှစ်မှ ၁၈၈၇ ခုနှစ်အထိ သတင်းလွှာသည် လူအနည်းငယ်ဆီသို့သာ ရောက်ရှိခဲ့ပြီး ကရင်အားလုံးနှင့် ဆက်သွယ်ရန် ခက်ခဲဆဲဖြစ်ခဲ့သည်။ ၁၈၈၇ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် ကရင်ခေါင်းဆောင်များသည် ဗြိတိသျှဘုရင်မ ဗစ်တိုးရီးယား၏ ဘုရင်မဖြစ်သက် ၅၀ ပြည့် အထိမ်းအမှတ်ပွဲကြီးတခုသို့ ရန်ကုန်၌ သွားရောက်ခဲ့ကြသည်။ ကရင်လူမျိုးများအဖြစ် ဂုဏ်ယူမှုကို ပြသကာ စည်းလုံးညီညွတ်ကြောင်း သက်သေပြရန် မျှော်လင့်ခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ထိုနှစ်နှောင်းပိုင်း အောက်တိုဘာလတွင် ရန်ကုန်၌ ကျင်းပသော KNA အစည်းအဝေးသို့ နှစ်ခြင်းခရစ်ယာန်ဆရာ ၁၁ ဦးသာ တက်ရောက်ခဲ့သည်။ ဤတက်ရောက်သူနည်းပါးခြင်းက KNA သည် ကရင်အများစုထံ မရောက်ရှိသေးခြင်းကြောင့် ဖြစ်သည်သည်။ "ဒေါကလူ" ဟူသောအယူအဆသည် ကနဦး နှစ်ခြင်းခရစ်ယာန်ခေါင်းဆောင်များကြားတွင် ဆက်လက်တည်ရှိနေခဲ့သည်။

နောင်တွင်တော့ ကရင်များအားလုံးကြား ယင်းသတင်းစကား ပျံ့နှံ့လာ၏။ ၁၉၃၀ တွင် ကရင်အမျိုးသား အလံနှင့် အမျိုးသားသီချင်း အတည်ပြုရန် တောင်းခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။ ၁၉၃၇ ခုတွင်ပင် ဒေါကလူမှ ကရင်နှစ်သစ်ကူးနေ့ကို ရုံးပိတ်ရက်အဖြစ် သတ်မှတ်ပေးရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။ တဖြည်းဖြည်းချင်း ကရင်လူမျိုး ဟူသည့်ပုံရိပ် ပေါ်လာသည်။
ယနေ့ကရင်လူမျိုးများသည် ကမ္ဘာအနှံ့အပြားတွင် ပျံ့နှံ့နေထိုင်လျက်ရှိကြသည်။ လူဦးရေအချိုးအစားကို ကြည့်ကြပါစို့။ သမိုင်းစဉ်ဆက်အရ ကရင်လူမျိုးများသည် မြန်မာနိုင်ငံ အရှေ့ဘက်တောင်တန်းဒေသများနှင့် ဧရာဝတီမြစ်ဝကျွန်းပေါ်ဒေသတို့တွင် အဓိကအားဖြင့် နေထိုင်ခဲ့ကြပြီး ယခု ကရင်ပြည်နယ်တွင် အများဆုံး စုစည်းနေထိုင်ကြသည်။ ထို့အပြင် ကရင်နီပြည်နယ်၊ ရှမ်းပြည်နယ်တောင်ပိုင်းဒေသ၊ ဧရာဝတီတိုင်းဒေသကြီး၊ တနင်္သာရီတိုင်းဒေသကြီးနှင့် ပဲခူးတိုင်းဒေသကြီးတို့အပြင် ထိုင်းနိုင်ငံမြောက်ပိုင်းနှင့် အနောက်ပိုင်းတို့တွင်လည်း ကရင်လူဦးရေ အတော်အတန်ရှိသည်။

ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်ရမှုကြောင့် ထိုင်းနိုင်ငံတွင် ကရင်လူမျိုးများ သိသာထင်ရှားစွာ ရှိနေပြီး ခန့်မှန်းခြေ ၄၀၀,၀၀၀ ခန့်ရှိသောကြောင့် ထိုင်းတောင်ပေါ်တိုင်းရင်းသားများအနက် အများဆုံးဖြစ်သည်။ ထိုင်းနိုင်ငံအတွင်း၌ ထိုင်း-မြန်မာနယ်စပ်တလျှောက်ရှိ ဒုက္ခသည်စခန်းများတွင် ခန့်မှန်းခြေ ၁၂၈,၀၀၀ ခန့် နေထိုင်ကြသည်။ ၎င်းတို့ အနက် အကြီးဆုံးမှာ တာ့ခ်ခရိုင်ရှိ မယ်လစခန်းဖြစ်ပြီး ကရင်ဒုက္ခသည် ၅၀,၀၀၀ ခန့်ကို လက်ခံထားသည်။  ဤစခန်းများရှိ ဒုက္ခသည်များ၏ ၇၉% မှာ ကရင်လူမျိုးဖြစ်သည်။ ကုလသမဂ္ဂနှင့် အခြားအလှူရှင်များ၏ အကူအညီဖြင့် ဖွင့်လှစ်ထားသော ဤစခန်းများတွင် ထိုင်းအစိုးရ၏ နယ်မြေအောက်၌ ကရင်ဒုက္ခသည်ကော်မတီက စီမံခန့်ခွဲသော အုပ်ချုပ်မှုစနစ်နှင့် ကျောင်းများ ရှိသည်။

အိန္ဒိယနိုင်ငံ အန်ဒမန်ကျွန်းများ၏မြောက်ပိုင်း မေယာဘန်ဒါတဟ်ဆီလ်တွင် နေထိုင်သော ကရင်လူမျိုး ၂,၅၀၀ ခန့် ရှိသည်။ ၎င်းတို့အားလုံးနီးပါးမှာ ခရစ်ယာန်များဖြစ်ပြီး အချင်းချင်းဆက်သွယ်ရေးအတွက် ၎င်းတို့၏ ဘာသာစကားကို ထိန်းသိမ်းထားသော်လည်း ဟိန္ဒီဘာသာကို ဒုတိယဘာသာစကားအဖြစ် အသုံးပြုကြသည်။

၂၀၀၀ ခုနှစ်မှစတင်၍ နိုင်ငံတကာ ပျံ့ကျဲနေသည့် ကရင်များသည် မြောက်အမေရိကသို့ ပိုမိုရောက်ရှိပြီး ၂၀,၀၀၀ ဦးခန့် မင်နီဆိုတာပြည်နယ် (အဓိကအားဖြင့် စိန့်ပေါလ်မြို့) တွင် နေထိုင်ကာ နီဘရားစကားပြည်နယ်တွင် ၅,၀၀၀ ကျော် ရှိကြသည်ဟု ဆိုသည်။ ကယ်လီဖိုးနီးယားတောင်ပိုင်းနှင့် နယူးယောက်အလယ်ပိုင်းတို့တွင်လည်း ရှိကြသည်။ ရောက်ရှိလာသူအများအပြားအတွက် အဓိကစိန်ခေါ်မှုမှာ ဘာသာစကားအခက်အခဲဖြစ်ပြီး မြောက်အမေရိကသို့ ရောက်ရှိချိန်တွင် ကရင်ဒုက္ခသည် ၉၀% က အင်္ဂလိပ် သို့မဟုတ် ပြင်သစ်ဘာသာစကားကို မတတ်ကြောင်း ပြောကြားခဲ့သည်။ ၂၀၁၁ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံတကာပျံ့ကျဲနေသည့် ကရင်များ၏ စုစုပေါင်းလူဦးရေကို ခန့်မှန်းခြေ ၆၇,၀၀၀ ဦးဟု ခန့်မှန်းခဲ့သည်။

သို့ရာတွင် ကရင်လူမျိုးကို ရေတွက်ရာတွင် အမြဲတမ်း အားလုံးသဘောတူနေသည်တော့ မဟုတ်ခဲ့ပေ။

ဗြိတိသျှတို့လက်ထက်က စာရင်းများတွင် ကရင်နီ၊ ပဒေါင်၊ ပအိုဝ်း စသည့် လူမျိုးစုတို့ကိုပါ ကရင်ထဲတွင် ထည့်သွင်း၍ ရေတွက်ခဲ့၏။ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်မှုရရေးကိုလည်း ပူးပေါင်းလုပ်ဆောင်ခဲ့ကြသည်။ ဥပမာအားဖြင့် စောဘဦးကြီး ကျဆုံးပြီးနောက် သထုံဦးလှဖေ ခေါ် ဖြားဗွာလှဖေကို ဥက္ကဋ္ဌမြှောက်လိုခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ဖြားဗွာလှဖေက KNU မှ နှုတ်ထွက်ပြီး ပအိုဝ်းအမျိုးသားလွတ်မြောက်ရေးအဖွဲ့ တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ထို့အတူ ကရင်နီတို့လည်း ကိုယ့်အမျိုးသားလူထုဝိညာဉ်ဖြင့် ကိုယ့်ဘာသာ ရပ်တည်ထွန်းကားခဲ့ကြ၏။

၁၉၄၃ ခုနှစ်တွင် ဒေါကလူမှ ခေါင်းဆောင်များနှင့် Karen Central Advisory Board (KCAB) အား ဖွဲ့စည်းလိုက်၏။ ကရင့်ဗဟိုအကြံပေး အဖွဲ့တွင် ဒေါက်တာဆာစံစီဖိုး၊ စောဘမောင်၊ စောသာဒင်တို့ ပါဝင်ခဲ့ကြ၏။ ၁၉၄၅ ခု ဇွန် ၂၀ မှ ဇူလိုင် ၅ ရက်နေ့တွင် ကျင်းပသည့် အစည်းအဝေးမှ (KCAB) အား (KCO) Karen Central Organization ဟူ၍ အသွင်ပြောင်းလိုက်ကြ၏။ ထိုအဖွဲ့တွင် စောသာဒင်၊ ဆရာသာထို၊ စောဘဦးကြီး ပါဝင်ကြ၏။ ကရင်ပြည် ရသည်အထိ တောင်းရန် ဆုံးဖြတ်ကြသည်။

KCO ကို KNA ၏ ပိုမိုတိုက်ရိုက်သော နိုင်ငံရေးလက်တံသဖွယ် မှတ်ယူနိုင်ပြီး ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေးနှင့် တက်ကြွစွာ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ အဖွဲ့ဝင်များတွင် လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေး၏ အနာဂတ် ခေါင်းဆောင်များသာမက ကရင်အသိုင်းအဝိုင်းများကို ကိုယ်စားပြုသော ရှေ့နေများနှင့် အုပ်ချုပ်ရေးမှူးများအဖြစ် လုပ်ကိုင်နေသူများလည်း ပါဝင်သည်။ ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အပြီးနှင့် မြန်မာနိုင်ငံ လွတ်လပ်ရေးမရခင် ကြားကာလများတွင် KCO သည် ဗြိတိသျှအစိုးရအဆင့်ဆင့်သို့ ကရင်လူမျိုးတို့၏ စိုးရိမ်ပူပန်မှုများနှင့် တောင်းဆိုမှုများကို တင်ပြရာတွင် အဓိကအဖွဲ့အစည်းဖြစ်သည်။ စိတ်ဝင်စားဖွယ်မှာ KCO သည် နောက်ပိုင်းတွင် လွတ်လပ်ရေးဆွေးနွေးပွဲများကို ဦးဆောင်မည့် ဂျပန်တို့ကို တိုက်ထုတ်ရန် ဖွဲ့စည်းခဲ့သော အဖွဲ့အစည်းဖြစ်သည့် ဖက်ဆစ်ဆန့်ကျင်ရေး ပြည်သူ့လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ချုပ် (Anti-Fascist People's Freedom League - AFPFL) ကို (အနည်းဆုံး အစပိုင်း၌) စာနာထောက်ထားခဲ့သည်။ ဤသို့ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုသည် အနည်းဆုံး ၁၉၄၆ ခုနှစ်အထိမြဲခဲ့သည်။ သို့သော် ဖဆပလ ခေါင်းဆောင်များက အမျိုးသားနိုင်ငံတခုအတွက် ပိုမိုတောင်းဆိုလာပြီး ကရင်ပြည်နယ်ဟူသောအယူအဆကို အစပိုင်း၌ မျက်နှာသာမပေးသောကြောင့် အဖွဲ့နှစ်ဖွဲ့၏ ရည်မှန်းချက်များသည် တဖြည်းဖြည်း ကွဲပြားသွားခဲ့သည်။

ဤနိုင်ငံရေးနယ်ပယ်တွင် လူသိပ်မသိသည့် အလွှာတခုမှာ ၁၉၃၉ ခုနှစ်တွင် တည်ထောင်ခဲ့သော ဗမာကရင်အမျိုးသားအသင်း (Burma Karen National Association - BKNA) ဖြစ်သည်။ ဤအဖွဲ့သည် ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်အများစုပါဝင်သော အဖွဲ့ဖြစ်သည်။ BKNA သည် KCO ၏ ချဉ်းကပ်မှုများနှင့် မကြာခဏ သဘောထားကွဲလွဲတတ်ခဲ့သည်။ သို့သော် ဤကန့်ကွက်မှုသည် အဆုံးသတ်ဆိုင်ရာ သဘောထားကွဲလွဲမှုထက် လုပ်ငန်းစဉ်နှင့် အားလုံးပါဝင်နိုင်ရေးအတွက် စိုးရိမ်မှုများမှ ပို၍ ဖြစ်ပေါ်လာပုံရသည်။ ၁၉၄၆ ခုနှစ်အစောပိုင်းတွင် ကရင်အဖွဲ့အစည်းအားလုံးသည် မြန်မာနိုင်ငံ အတွင်း၌ဖြစ်စေ၊ လွတ်လပ်စွာဖြစ်စေ ရှိနေမည့် ပြည်နယ်တခုကို တောင်းဆိုခဲ့ပြီး ဗုဒ္ဓဘာသာဝင် ကရင်အများအပြားကလည်း “သီးခြားကရင်ပြည်နယ်” ဟူသောအယူအဆကို ထောက်ခံခဲ့ကြသည်။

၁၉၄၆ ဖေဖော်ဝါရီလ ၄ ရက်တွင် KCO ၏ လက်ရုံးအဖြစ် ကရင်လူငယ်အဖွဲ့ Karen Youth Organization (KYO) ကို ဖွဲ့စည်းသည်။ မန်းဘခိုင်၊ မန်းဝင်းမောင်၊ စောကျော်စိန်တို့ ဦးဆောင်ခဲ့သည်။ ဤအဖွဲ့သည် ဆိုရှယ်လစ်ဝါဒအမြင်များအပြင် ယဉ်ကျေးမှုနှင့် ပညာရေးဆိုင်ရာကိစ္စရပ်များတွင် အစောပိုင်းကပင် စိတ်ဝင်စား ခဲ့သည်။ မှတ်သားဖွယ်မှာ KYO သည် နောက်ပိုင်းတွင် ဖဆပလ နှင့် ပူးပေါင်းခဲ့ပေသည်။ ဤဆုံးဖြတ်ချက်သည် Burma National Army - BNA ၏ စစ်မှုထမ်းဟောင်းများဖြစ်သော ထောက်ခံသူများ၏ လွှမ်းမိုးမှုကြောင့် အများအားဖြင့် ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ထိုစစ်မှုထမ်းဟောင်းများသည် ဧရာဝတီမြစ်ဝကျွန်းပေါ်ဒေသကဲ့သို့ ဗမာလူမျိုးအများစုနေထိုင်သော ဒေသများတွင် နေထိုင်သော ကရင်လူမျိုးများအတွက် ဗမာလူမျိုးအများစုနှင့် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ခြင်းသည်ကား အကောင်းဆုံးနည်းလမ်းဖြစ်သည်ဟု ယုံကြည်ခဲ့ကြသည်။ ၁၉၄၇ ခုနှစ်တွင် ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (Karen National Union - KNU) က ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်ရေးကို သပိတ်မှောက်ရန် တောင်းဆိုခဲ့သည့်တိုင် KYO သည် ဖဆပလ နှင့် မဟာမိတ်ပြုခဲ့သည်။ အဖွဲ့ဝင်များ၏ ဆိုရှယ်လစ်ဝါဒဆိုင်ရာ ယုံကြည်ချက်များကြောင့် ဖြစ်သည်ဟု ယူဆရသည်။

ကရင်အဖွဲ့အစည်းအများအပြား၏ ကြိုးပမ်းမှုကြောင့် ၁၉၄၇ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် ရန်ကုန်မြို့၌ ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (Karen National Union - KNU) ဟူသော ထီးရွက်အဖွဲ့အစည်းသစ်တခုအဖြစ် ပေါင်းစည်းခဲ့ကြသည်။ KNU ၏ အဓိကတာဝန်မှာ သီးခြားကရင်ပြည်နယ်တခု ဖန်တီးရန် တောင်းဆိုခြင်း၊ စစ်တပ်အတွင်း၌ သီးသန့်ကရင်တပ်ဖွဲ့များ ထိန်းသိမ်းထားရှိရန်နှင့် လာမည့် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေ ရေးဆွဲရေးညီလာခံတွင် ကရင်ကိုယ်စားလှယ်နေရာများပိုမိုရရှိရန် ဆောင်ရွက်ဖို့ ဖြစ်သည်။ နောက်ပိုင်းတွင် ဆက်ပြောပါမည်။

KNU သည် အတော်အတန် စည်းလုံးညီညွတ်သော အင်အားစုအဖြစ် ဆောင်ရွက်ခဲ့သော်လည်း BKNA နှင့် KYO တို့သည် ဖြစ်နိုင်ခြေရှိသော ကရင်ပြည်နယ်၏ အခြေအနေနှင့် အတိုင်းအတာစသည့်အပေါ် မူတည်၍ မကြာခဏ ကွဲပြားသော ရပ်တည်ချက်များကို ရှိခဲ့ကြသည်။ Ardeth Thawnghmung က KYO နှင့် KNU တို့သည် ကရင်ပြည်နယ်ခံစားရမည့် နိုင်ငံရေး၊ စီးပွားရေးနှင့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့် အတိုင်းအတာအပြင် နယ်နိမိတ်များအပေါ် သဘောမည်သို့ကွဲပြားခဲ့သည်ကို ထောက်ပြခဲ့သည်။ KYO ကို ပိုမိုညှိနှိုင်းလိုသော အဖွဲ့အစည်းဟု မြင်ရသည်။ KNU ၏ နယ်မြေအဆိုပြုချက်နမူနာတွင် ဧရာဝတီတိုင်းဒေသကြီးနှင့် ယခု ကရင်ပြည်နယ်၏ အခြားအစိတ်အပိုင်းများအပြင် အင်းစိန်နှင့် ဟံသာဝတီခရိုင်များလည်း ပါဝင်ခဲ့ပြီး မြန်မာနိုင်ငံ၏ နယ်မြေအားလုံး၏ သုံးပုံတပုံနီးပါးရှိခဲ့သည်။

အမျိုးသားရေးလက္ခဏာနှင့် နိုင်ငံရေးအသိအမှတ်ပြုမှုပုံစံအပေါ်တွင် မတူကွဲပြား၍ ဆန့်ကျင်နေသော ရှုထောင့်များသည် ကရင်လူမျိုးတို့ ရည်မှန်းချက်များကို ရှုပ်ထွေးသည်၊ မကိုက်ညီဟု မကြာခဏ ပယ်ချခံရစေခဲ့၏။ ယင်းက ယနေ့အထိ ကရင်အဖွဲ့အစည်းများအတွက် ဆက်လက်ရှိနေသော ပြဿနာဖြစ်သည်။ သို့သော် မတူကွဲပြားသလောက် ကျယ်ပြန့်သော ထင်မြင်ယူဆချက်များကြားတွင် ကရင်အများအပြားသည် ဗြိတိသျှနှင့် ဗမာခေါင်းဆောင်များ အားလုံးကို စိတ်ရင်းစေတနာကောင်းဖြင့် ဆက်ဆံနေခြင်းဖြစ်သည်။

ကရင်လူမျိုးတို့၏ ကြိုးပမ်းအားထုတ်မှုများကို ကိုလိုနီအရာရှိများနှင့် အုပ်ချုပ်ရေးမှူးအချို့က မကြာခဏ ထောက်ခံအားပေးခဲ့ကြသည်။ ထင်ရှားသည့် ကရင်လူမျိုးတို့အကြောင်း စာအုပ်တအုပ်ဖြစ်သည့် "မြန်မာပြည်၏ သစ္စာရှိသော ကရင်များ" (The Loyal Karens of Burma - ၁၈၈၇) တွင် ဒေါ်နယ် စမီတန် (Donald Smeaton) က ၁၈၈၅ ခုနှစ်အကုန်တွင် ဗမာဘုရင်စနစ်ကျဆုံးပြီးနောက် ဗမာတို့၏ ပုန်ကန်မှုအမျိုးမျိုးကို ရင်ဆိုင်ရသည့်အခါ ဗြိတိသျှများနှင့် ကရင်တို့၏ စစ်ရေးမဟာမိတ်ပြုမှုသည် မြန်မာနိုင်ငံကို သိမ်းပိုက်ရာတွင် အောင်မြင်မှုရရှိစေခဲ့သလို “ကရင်လူမျိုးများကို တမျိုးသားအဖြစ် စည်းလုံးစေခြင်း” အတွက် အကျိုးသက်ရောက်မှုများ ရှိခဲ့သည်ဟု ဆို၏။ နောက်ပိုင်းစာရေးဆရာများက အမေရိကန်သာသနာပြု ဟယ်ရီမာရှယ် (Harry Marshall) ၏ ၁၉၂၂ ခုနှစ်မှတ်တမ်းတွင် ဗြိတိသျှစစ်မှုထမ်းကြရာတွင် မြန်မာ့တိုင်းရင်းသားအုပ်စုအမျိုးမျိုးအနက် ကရင်လူမျိုးများသည် ထူးခြားစွာ စိတ်အားထက်သန်ကြောင်း မှတ်တမ်းရှိ၏။

ကရင်များသည် ဗြိတိသျှများနှင့် လွန်စွာဆက်ဆံရေးကောင်းခဲ့ကြသည့်အတွက် ကရင်ခေါင်းဆောင်များက ဗြိတိသျှတို့သည် မိမိတို့ကို ပစ်ပယ်မည်မဟုတ်ဟု ယုံကြည်ခဲ့ကြသည်ကိုလည်း ထောက်ချင့်တွက်ဆနိုင်သည်။

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်သည် ဗြိတိသျှဘားမားသို့ ဂျပန်စစ်သားများကို ခေါ်ဆောင်လာပြီး ကရင်လူမျိုးတို့၏ ဘဝကို ပြောင်းလဲစေခဲ့သည်။ ကရင်လူမျိုးများသည် ဆယ်စုနှစ်များစွာ ၎င်းတို့ကို အုပ်ချုပ်ခဲ့သော ဗြိတိသျှတို့အား သစ္စာခံမည်လား၊ သို့မဟုတ် ဂျပန်၏အကူအညီဖြင့် လွတ်လပ်ရေးကိုယူမည့် ဗမာအမျိုးသားရေးဝါဒီများနှင့် ပူးပေါင်းမည်လား ရွေးရတော့သည်။ ကရင်တို့က မျှော်လင့်ထားသည့်အတိုင်း ဗြိတိသျှတို့ကို ရွေးခဲ့ကြသည်။ တကယ်တမ်းတော့လည်း ရွေးသည်ဟုဆိုသည်ထက် အစတည်းက အတူတူဖြစ်ပြီးသားဟုလည်း ဆိုနိုင်သည်။ ၁၉၄၁ ခုနှစ်တွင် ၎င်းတို့သည် ဗမာလူမျိုး ၇၅% ရှိသော်လည်း စစ်တပ်၏ ၂၄% သာရှိသည့်အချိန်တွင် မြန်မာနိုင်ငံလူဦးရေ၏ ၉% သာရှိသော်လည်း ကိုလိုနီတပ်မတော်၏ ၃၅% ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။

ဂျပန်သည် ၎င်း၏ ရေနံ၊ ဆန်နှင့် တရုတ်ပြည်သို့ သွားသော လမ်းများအတွက် မြန်မာနိုင်ငံကို ကျူးကျော်ရန် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းနှင့် ဗမာအမျိုးသားရေးဝါဒီများဖြင့် ဗမာ့လွတ်လပ်ရေးတပ်မတော် (BIA) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ၁၉၄၂ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် ဗမာ့လွတ်လပ်ရေးတပ်မတော်၏ အကူအညီဖြင့် ဂျပန်၏ တပ်မတော်အမှတ် ၁၅ သည် မြန်မာနိုင်ငံကို ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခဲ့သည်။ မတ်လတွင် ၎င်းတို့သည် ရန်ကုန်ကို သိမ်းပိုက်ကာ ဗြိတိသျှတပ်ဖွဲ့များကို အိန္ဒိယဘက်သို့ တွန်းပို့ခဲ့သည်။

ကရင်များစွာက ဗြိတိသျှသစ္စာခံကာ ဂျပန်ကိုပြန်တိုက်ခဲ့သည်။ ၁၉၄၂ ဖေဖော်ဝါရီလတွင် မြောင်းမြ၌ ကရင်နှင့် ဘီအိုင်အေ တိုက်ပွဲဖြစ်ပြီး ကရင်သတ်ပွဲကြီး ဖြစ်လာခဲ့သည်။ မြောင်းမြခရိုင် တခုတည်းမှာပင် ကရင်ပေါင်း ၁၈၀၀ မက သေဆုံးပြီး ကရင်ရွာ ၄၀၀ ဖျက်ဆီးခံရသည်ဟု ဆိုသည်။ ဖြစ်စဉ်ကို ထိုစဉ်က ဗိုလ်မှူးကြီး ဆူဇူကီး လက်အောက်မှ အမိန့်ပေးခဲ့ရသည့် ဗိုလ်မှူးချုပ်ဟောင်းကျော်ဇောက ကိုယ်တိုင်ရေး အတ္ထုပ္ပတ္တိတွင် အောက်ပါအတိုင်း ဖော်ပြခဲ့သည်။

“ဗိုလ်မိုးကြိုးက သူပုန်ရှိသည်ဟု ယူဆရသော ရွာများကို အတင်းတက် သိမ်းပိုက်ခိုင်းပြီး ခုခံရင် အားလုံးကို တိုက်ခိုက်သတ်ဖြတ်ဖို့ ကျနော့်တပ်မှူးတွေကို တိုက်ရိုက်အမိန့်ပေးသည်။ တခါတရံ ကျနော်ကတဆင့် အမိန့်ပေးသည်။ …. ဒီလိုနဲ့ တပတ်လောက်ကြာအောင် တိုက်ခိုက်သတ်ဖြတ်ပွဲတွေ ဖြစ်ပါတော့သည်။ …. ထိုစဉ်က ဗိုလ်မိုးကြိုးက တပ်မှူးကြီးဖြစ်ပြီး ကျနော်က သူ့ရဲ့စစ်ဦးစီး အဖြစ်မျိုး ဆောင်ရွက်ခဲ့ရတာ ဖြစ်ပါသည်။ သူသည် ထိုစဉ်က ဘီအိုင်အေတပ်ရဲ့ စစ်သေနာပတိချုပ်လည်း ဖြစ်ပါသည်။ ကျနော်သည် ထိုနှစ် (၅၀) ကျော်ကာလက အသက် (၂၃) နှစ်အရွယ် ကျောင်းသားမျိုးချစ် တော်လှန်ရေးစစ်သားတဦးမျှသာ ဖြစ်ပါသည်။ စစ်သားအဖြစ် အမိန့်နာခံရေးသာ အဓိက ထားခဲ့ရပါသည်။
သို့သော် ကျနော့်တာဝန် မကင်းခဲ့ပါ။ ထိုစဉ်က ကျနော်သာ နိုင်ငံရေးအသိ တစုံတရာသာရှိပါက ထိုကိစ္စကို အတော်ရှောင်နိုင်မည်ဖြစ်သည်။ ခုခံတဲ့ ရွာသားတွေကို သတ်ဖြတ်တဲ့အထိ မရောက်စေဘဲ ဗိုလ်မိုးကြိုး ကျေနပ်အောင် ရွာအချို့ မီးရှို့ပြတာ လုပ်ပစ်လျှင် ပြီးနိုင်မည်ဖြစ်သည်။
ဤကား ကရင်အမျိုးသားများ မြစ်ဝကျွန်းပေါ်တွင် သတ်ဖြတ်ခံရသည့်ကိစ္စ ဖြစ်ပါသည်။ ကျနော်ထိုစဉ်က တပ်မတော် ဗိုလ်မှူးရာထူးနှင့် ဖြစ်ပါသည်။”

ကရင်-ဗမာ အဓိကရုဏ်းအတွင်း ရဲဘော်သုံးကျိပ်ဝင် ဗိုလ်ဉာဏနှင့် ဗိုလ်စောအောင်တို့ ကျဆုံးသလို ကရင်ဘက်မှ စောဘဦးကြီး၏ ညီဝမ်းကွဲဖြစ်သူ ဝန်ကြီးဟောင်း စောဖေသာနှင့် သူ၏ စကော့လူမျိုးဇနီး၊ သားသမီးများ ဗမာဘက်မှ သတ်ဖြတ်ခြင်း ခံခဲ့ရသည်။

များမကြာခင် ဗိုလ်မိုးကြိုးလည်း သတ်ဖြတ်မှုများအား တားဆီးရန် အောက်ပါစာကို ထုတ်ပြန်ခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။
 
ဗိုလ်မိုးကြိုး၏ ညီညွတ်ရေးအတွက် ထုတ်ပြန်ချက်
၁၃ဝ၄ ခုနှစ်၊ ဝါဆိုလဆန်း(၃)ရက်
အောက်ပါကျေးရွာများတွင် နေထိုင်ကြကုန်သော ကရင်၊ ဗမာနှင့် အခြားလူမျိုး အားလုံးသည် ၎င်းတို့ အသက်ချမ်းသာရေးအတွက် ခွင့်လွှတ်ပြီးဖြစ်သည်။ ၎င်းတို့အသက်ရှင်ရေးအတွက် အောက်ပါစည်းမျဉ်းများကို လိုက်နာဆောင်ရွက်ကြရမည်။ ဤစည်းမျဉ်းများကို လိုက်နာခြင်းမရှိပါက ဘီအိုင်အေတပ်များ၏ အပြစ်ပေး အရေးယူခြင်းကို ခံကြရမည်။
၁။ ပတ္တော်
၂။ စစ်စလီထုံး
၃။ ရွှေတောင်မော်
၄။ စံကျ
၁။ ယခုအချိန်မှစပြီး ဗမာများသည် ကရင်ကျေးရွာများအား ကဲ့ရဲ့ပြစ်တင်ခြင်း မပြုရ။ ကရင်ရွာသားများအား သတ်ဖြတ်ခြင်း မပြုရ၊ ကရင်များသည် ဗမာကျေးရွာများအား ကဲ့ရဲ့ပြစ်တင်ခြင်း မပြုရ။ ဗမာရွာသားများအား သတ်ဖြတ်ခြင်း မပြုရ။ ဤစည်းမျဉ်းများကို မနာခံသူသည် ဘီအိုင်အေတပ်များ ပေးသည့် အပြစ်ဒဏ်ကို ပြင်းထန်စွာ ခံကြရမည်။
၂။ ယခုအချိန်ကစပြီး လှေများ၊ စက်လှေများ၊ သင်္ဘောများသည် အိမ်မဲ၊ ဝါးခယ်မ၊ မအူပင်၊ ပန်းတနော်၊ မော်လမြိုင်ကျွန်းမြို့ နယ်များတွင် ငြိမ်းချမ်းစွာသွားလာနိုင်သည်။ ဤကဲ့သို့ သွားလာကြရာတွင် စစ်သားများမှတစ်ပါး မည်သူမျှသေနတ်၊ ဓား၊ လှံ၊ ဒူးလေး၊ သံချွန် အစရှိသည်များကို ယူဆောင်ခြင်း အလျင်း မပြုရ။
၃။ ရွာသူရွာသားများသည် သွားလာလျက်ရှိသည့် လှေ၊ သင်္ဘောများအား ပစ်ခတ်ခြင်း၊ ချောင်းမြောင်းခြင်း မပြုလုပ်ရ။ ဤကဲ့သို့ ပစ်ခတ်ခြင်းမျိုး ရွာတစ်ရွာရွာတွင် ဖြစ်ပွားပါက သက်ဆိုင်ရာကျေးရွာ၏ တာဝန်ဖြစ်ပေသည်။ ပစ်ခတ်သူကို ရှာဖွေဖော်ထုတ်ဖမ်းဆီးပြီး သက်ဆိုင်ရာတာဝန်ရှိသူများထံ ပေးပို့ကြရမည်။
၄။ ဖော်ပြပြီးဖြစ်သည့်ကျေးရွာများတွင် သေနတ်၊ ကျည်ဆံများဖြစ်သည့် ရိုင်ဖယ်၊ စက်သေနတ်၊ ခြောက်လုံးပြူးများအား တွေ့ရှိပါက အနီးဆုံးတွင်ရှိသည့် ဘီဒီအေစစ်ရုံးသို့ လာပို့ကြရမည်။ သေနတ်အား ကိုင်ဆောင်သင့်သူကို လိုင်စင်ထုတ်ပေးမည်။
၅။ အုပ်စုဖြင့် တစ်ရွာမှတစ်ရွာသို့ သွားလာကြရာတွင် သုံးရောင်ခြယ်အလံကို ကိုင်ဆောင်သွားရမည်။ ညီညွတ်ရေး စာစောင်ကိုလည်း ယူဆောင်သွားကြရမည်။ ခရီးသွားလာရာတွင်သေနတ်၊ ဓား၊ လှံ၊ ဒူးလေး၊ မြား၊ တင်းပုတ် စသည်များကို လုံးဝ ကိုင်ဆောင်ခြင်း မပြုရ။
၆။ ရပ်ရွာများကို ကာကွယ်စောင့်ရှောက်ရန်အတွက် ဗော်လန်တီယာတပ်များကို ထားရှိရမည် ဖြစ်ပြီး ယင်းတပ်ကို အလွယ်တကူ သိရှိနိုင်ရန်အတွက် တပ်၏အမှတ်အသားကို လက်မောင်းတွင်အမြဲ ပတ်ထားကြရမည်။ ရပ်ရွာထဲ၌ လူဆိုးဓားပြများရှိပါက ဖမ်းဆီးရမည်။ သို့မဟုတ်ဘီအိုင်အေ တပ်ကို အကူအညီတောင်းပြီး ဖမ်းဆီးကာ စစ်တပ်လက်ထဲသို့ အပ်နှံရမည်။
၇။ ရွာသားများသည် ယခုအချိန်မှစပြီး လယ်ယာစိုက်ပျိုးရေးလုပ်ငန်းများကို ပြန်လည်စတင်လုပ်ကိုင်ကြရမည်။ လယ်တော၊ ယာတောသို့သွားရာတွင် လူကို ထိခိုက်ဒဏ်ရာရစေနိုင်သည့်လက်နက်များဖြစ်သည့် သေနတ်၊ ဓားရှည်နှင့် ဒူးလေးများကို ကိုင်ဆောင်ခြင်း မပြုရ။
 
  
ကရင်လူမျိုးများကတော့ ဂျပန်များကို ပြန်လည်ခုခံခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှအရာရှိများအောက်တွင် Force 136 နှင့် Karen Levies ကဲ့သို့သော ပြောက်ကျားအဖွဲ့များကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ မြန်မာနိုင်ငံအရှေ့ပိုင်းတောင်တန်းများတွင် ကရင်နှင့် ကရင်နီ ၁၂,၀၀၀ ခန့်သည် ၎င်းတို့၏တောတွင်းအကြောင်း အသိပညာကို အသုံးပြု၍ ဂျပန်တပ်ဖွဲ့များကို တိုက်ခိုက်ရန် ဤတပ်ဖွဲ့များသို့ ဝင်ရောက်ခဲ့ကြသည်။ အရပ် ၆ ပေကျော် ရှိသောကြောင့် ကရင်လူမျိုးများက "ခြေတံရှည်အဘိုး" ဟုခေါ်သော ဗြိတိသျှအရာရှိ ဗိုလ်မှူး ဟျူးဆီးဂရင်း (Major Hugh Seagrim) လည်း ပါသည်။ မေဂျာဆီးဂရင်းသည် ကရင်ပြောက်ကျားများကို ဦးဆောင်ကာ ဂျပန်တို့၏ ထောက်ပံ့ရေးလမ်းကြောင်းများကို တိုက်ခိုက်ပြီး မဟာမိတ်များအတွက် သတင်းအချက်အလက်များ စုဆောင်းခဲ့သည်။ ဂျပန်တို့က လက်တုန့်ပြန်၍ ကရင်များကို သတ်သည့်တိုင် ကရင်များက သူ့ကို ပံ့ပိုးကြ၏။ နောက်ဆုံး ဂျပန်တို့၏ လူအမဲလိုက်မှုကြောင့် ကရင်များကြား သွေးချောင်းထပ်မစီးစေရန် ၁၉၄၄ ခုနှစ် မတ်လတွင် သူနှင့် ကရင်နောက်ပါအချို့ အဖမ်းခံခဲ့ပြီး စက်တင်ဘာတွင် ကွပ်မျက်ခံခဲ့ရသည်။

လူမျိုးရေးမီးစကြီးသည် မြစ်ဝကျွန်းပေါ် မြို့ရွာများသို့ လျင်မြန်စွာပင် ပျံ့နှံ့သွားခဲ့သည်။ ကရင်များကလည်း ဗမာကိုတိုက်ရန်ဖြစ်လာသလို ဗမာလူငယ်အချို့သည် လွတ်လပ်ရေး ရည်ရွယ်ချက် ပျောက်ကွယ်ပြီး ကရင်ဆန့်ကျင်ရေး ရည်ရွယ်ချက်ဖြင့် စစ်တပ်ထဲသို့ ဝင်ကြသည်ပင် ရှိလာသည်။ ထိုဖြစ်ရပ်ကြီးအတွက် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်း ဦးဆောင်သည့် ဗမာခေါင်းဆောင်များနှင့် ကရင်လူမျိုး ခေါင်းဆောင်များသည် ကရင်-ဗမာ သွေးစည်းရေးအတွက် ကြိုးပမ်းကြရသည်။ အတော်လေး တာသွားခဲ့သည်။ နောင်ကာလများတွင် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းက ကရင်တို့ကို National Minority ဟု သတ်မှတ်ကာ အထူးအလေးပေးသော်လည်း သီးသန့်ဖြစ်သည့်ပြည်နယ်ပေးမည်ဟု သဘောမတူခဲ့ချေ။ တဘက်ကလည်း ကရင်ခေါင်းဆောင်များတွင် စောဘဦးကြီးကဲ့သို့ သီးသန့်ကရင်ပြည်ကို ရခွင့်ရှိပြီး တည်ထောင်သင့်သည်ဟု အမြင်ရှိသူများလည်း ရှိပြန်သည်။ အင်္ဂလိပ်ကမူ ဗမာပြည်လွတ်လပ်ရေး မပေးမီတွင်  ကရင်ပြည်နယ် ပေါ်ပေါက်ရေးအတွက် ဖွဲ့စည်းပုံတွင် လုပ်ဆောင်ရလွယ်ကူမှု ရှိမည်လောဟုတော့ ဗြိတိသျှလွှတ်တော်တွင်း ဆွေးနွေးခဲ့သေးသည်။

စစ်ကြီးပြီးသည့်အခါ ဗြိတိသျှတို့တွင် အစိုးရပြောင်းသွားသည်။ ထွက်လာသည့် အစီအမံများမှာလည်း ဌာနေတိုင်းရင်းသားတို့ သဘောတွေ့ရန် မဖြစ်ပေ။ မြန်မာ့ဘလူးပရင့်နှင့် စက္ကူဖြူစာတမ်းတို့တွင် နယ်ခြားဒေသမှ ပြည်သူများ သဘောမတူဘဲ ဘာမှမလုပ်ဟုတော့ ရေးထားသည်။ သို့သော် ယင်းအစီအမံများကလည်း အလုပ်တော့ မဖြစ်ပေ။ ၁၉၄၅ ခု စက်တင်ဘာလတွင် “လွတ်လပ်သောကရင်” လူထုအစည်းအဝေးမှ စုစည်းညီညွတ်သော နယ်ခြား ကရင်ပြည်နယ်များ တည်ထောင်ရေးဆွေးနွေးသည်။ ၁၉၄၆ ဩဂုတ်တွင် စောဘဦးကြီး ဦးဆောင်သော ကရင်ကိုယ်စားလှယ်အဖွဲ့သည် လန်ဒန်သွားကာ ကရင်ပြည် တောင်းသော်လည်း မအောင်မြင်ပေ။ ထိုစဉ်က ကရင်ခေါင်းဆောင်များသည် ကွန်ဆာဗေးတစ်ပါတီနှင့် အတော်အဆင်ပြေ သင့်မြတ်သည့်တိုင် ဗြိတိသျှတို့က အာမခံချက် မပေးနိုင်ပေ။ ကမ္ဘာ့ဇာတ်ခုံတွင် အလုပ်ရှုပ်နေသော လေဘာအစိုးရက စိတ်လည်း မဝင်စားပေ။

အောင်ဆန်း-အက်တလီစာချုပ်ကို ၁၉၄၇ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၂၇ ရက်နေ့တွင် လက်မှတ်ထိုးခဲ့ရာ ကရင်ခေါင်းဆောင်များက လက်မခံကြပေ။ ထိုသို့ဖြစ်ရကား ပြည်နယ်ရရှိရေး အစွမ်းကုန်ကြိုးပမ်းရန် ၁၉၄၇ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် ကျင်းပသော အစည်းအဝေးတွင် ကရင်အမျိုးသားအဖွဲ့များ အားလုံး၏အချုပ်အဖြစ် Karen National Union (KNU) ကို ဖေဖော်ဝါရီ ၅ ရက်နေ့စွဲဖြင့် ဖွဲ့စည်းလေသည်။

စတင်ဖွဲ့စည်းချိန်က KNU ဥက္ကဋ္ဌမှာ စောစံဖိုးသင်ဖြစ်၏။ ယင်းအစည်းအဝေးမှပင် အောင်ဆန်း-အက်တလီ စာချုပ်ကို ကရင်တို့ လက်ခံနိုင်မှုမရှိသည့်အကြောင်းလည်း ဆုံးဖြတ်သည်။ ဗြိတိသျှတို့က ကရင်ပြည်နယ်နှင့် ပတ်သက်၍ ပြန်လည်ဖြေကြားခြင်း မရှိပါက စောဘဦးကြီးအနေဖြင့် ဝန်ကြီးရာထူးမှ နှုတ်ထွက်ရန်၊ လွှတ်တော် ကိုယ်စားလှယ် ရွေးကောက်ပွဲများကို ကရင်များက သပိတ်မှောက်ရန် ချမှတ်သည်။ တောင်းဆိုချက်များကို ကရင်ညီလာခံက ချမှတ်ပြီး လန်ဒန်ရှိ အက်တလီ၏ ဒေါင်းနင်းလမ်း နေအိမ်သို့ ပေးပို့ခဲ့ကြ၏။ တောင်းဆိုချက်များကို မလိုက်လျောပါက ကေအင်ယူ အနေနှင့် ၁၉၄၇ ခုနှစ် ဧပြီလ ၉ ရက်နေ့တွင် ပြုလုပ်မည့် တိုင်းပြုပြည်ပြု လွှတ်တော်ရွေးကောက်ပွဲသို့ ဝင်ရောက်မည် မဟုတ်ကြောင်းနှင့် သပိတ်မှောက်မည်ဟုလည်း စာတွင် ထည့်သွင်းခဲ့သည်။ ဖဆပလ ထံတွင်လည်း ကရင်လွှတ်တော်ကိုယ်စားလှယ်များ တိုးမြှင့်ရန်နှင့် အစိုးရအဖွဲ့ဝင် ကရင်ဝန်ကြီး လေးပုံတပုံပါဝင်ခွင့်ရရန်၊ ကရင်လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့များကို မဖြုတ်ပစ်ရန်၊ ကရင်ပြည်ပေးရန်၊ အုပ်ချုပ်ရေးဌာနများတွင် ကရင်ဦးရေ အချိုးအစားအလိုက် ရာထူးပေးရန်၊ ကရင်လူမျိုး သန်းခေါင်စာရင်း ကောက်ခံပေးရန် တောင်းဆို၏။ ဖဆပလကမူ သန်းခေါင်းစာရင်း ကောက်ရန် တခုသာ လက်ခံ၏။

ဗြိတိသျှလက်အောက်ရှိ တပ်သုံးမျိုးအနက် တိုင်းရင်းသားတပ်များတွင် ကရင်တပ်များ ပါဝင်သလို မူလကပင် နိုင်ငံရေး၊ စစ်ရေးစုဖွဲ့မှု၌ ကောင်းစွာအစေးကပ်ခဲ့သော ကရင်တို့အဖို့ လွတ်လပ်ရေး ရကာနီး ကာလတွင် စစ်တပ်နှင့် အုပ်ချုပ်ရေးဌာနတို့၌ နေရာကောင်းများ ရထားပြီးဖြစ်သည်။ ကရင်တို့ နေရာကောင်းများ ရထားခြင်းသည် မြန်မာတို့အဖို့ မျက်စိစပါးမွှေး စူးစရာ ဖြစ်နေခဲ့သည်ဟု မြန်မာနိုင်ငံ၏ ပထမဆုံး ကာကွယ်ရေးဦးစီးချုပ် ဗိုလ်ချုပ်မှူးကြီး စမစ်ဒွန်းက နောင်တွင်ရေးသည်။

ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်း သက်ရှိထင်ရှားရှိစဉ်ကာလက စောဘဦးကြီးတို့သည် ကရင်ကိစ္စများအတွက် ဆွေးနွေးကြရန် KNU ဌာနချုပ်ရှိသည့် ဦးလူနီလမ်းသို့ ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းအပါအဝင် ဖဆပလ ခေါင်းဆောင်များအား ဖိတ်ကြားဆွေးနွေးပြန်သော်လည်း သဘောတူညီမှုမရခဲ့ချေ။ တောင်းဆိုချက်များ မရသည့်အခါ KNU အတွင်း အကွဲအပြဲဖြစ်လေတော့သည်။

၁၉၄၇ ခု ဧပြီလ ၄ ရက်နေ့တွင် စောဘဦးကြီးလည်း ဝန်ကြီးရာထူးမှ နှုတ်ထွက်ရန်တင်၏။ ‌KNU ဗဟို အလုပ်အမှုဆောင် အစည်းအဝေးတွင်မူ KYO ခေါင်းဆောင်များက တောင်းဆိုချက်များကို ရုတ်သိမ်းရန် ပြောသည်။ ရုတ်သိမ်းပေးခြင်းမရှိသည့်အတွက် KYO ခေါင်းဆောင်များ ထွက်သွားသလို ဥက္ကဋ္ဌ စောစံဖိုးသင်ပါ ထွက်သွား၏။ သို့နှင့် စောဘဦးကြီးသည် KNU ဥက္ကဋ္ဌဖြစ်လာပြီး ဖဆပလ၏ ကရင်ရေးရာဝန်ကြီးရာထူးတွင်မူ စောစံဖိုးသင် ဖြစ်သွားလေတော့သည်။ KYO သည်လည်း ဖဆပလနှင့် ပူးပေါင်းသွားပြီး KNU နှင့် အတိုက်အခံ ဖြစ်လာခဲ့၏။

၁၉၄၇ ခု ဧပြီလ တိုင်းပြုပြည်ပြုလွှတ်တော် ရွေးကောက်ပွဲသို့ KNU က မဝင်ရောက်ပဲ သပိတ်မှောက်ခဲ့သည်။ ကရင်များလည်း မဲပေးနိုင်သူ လူဦးရေ၏ ၈% မျှသာ မဲပေးသည်ဟု ဆိုသည်။ တိုင်းပြုပြည်ပြုလွှတ်တော် ပထမအစည်းအဝေးတွင် လမ်းမတော်အမတ် ဖြစ်လာသော ဦးအောင်ဆန်း (ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်း) မှ အသစ်ဖြစ်လာမည့် ဗမာနိုင်ငံကို ပြည်ထောင်စုစနစ်ဖြင့် တည်ဆောက်ရမည့်အကြောင်း တင်သွင်းခဲ့ပြီး နောက်ပိုင်းတွင် လုပ်ကြံခံရပြီး ကျဆုံးလေသည်။ ဦးနုက ဝန်ကြီးချုပ်ဖြစ်လာသည့် အခါတွင်မူ ဖဆပလသည် လူမျိုးခံယူချက် ပိုမို၍ ကျဉ်းမြောင်းလာပြီး ဗမာ ဦးဆောင်သည့်နိုင်ငံ (Center of Leadership) ကို တည်ဆောက်လိုသည့်အတွက် ပြည်တွင်းစစ်ရိပ် သမ်းလေတော့သည်။  စောဘဦးကြီးသည် ငြိမ်းချမ်းရေးသမား၊ နိုင်ငံရေးခေါင်းဆောင်ဖြစ်သည်နှင့် အညီ ဝန်ကြီးချုပ်ဦးနုနှင့်အတူ မအူပင်၊ မြောင်းမြ၊ လပွတ္တာ၊ ပုသိမ်တို့သို့ လှည့်လည်ကာ ချစ်ကြည်ရေးနှင့် နားလည်မှု တည်ဆောက်သော်လည်း ပြည်တွင်းစစ်ကို မရှောင်လွှားနိုင်ခဲ့ပေ။ 

၁၉၄၇ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၁၆ တွင် KNDO ကို မန်းဘဇန်က ဦးဆောင်၍ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ကရင်-ဗမာ လူမျိုးရေး အခြေအနေများ ပိုဆိုးလာသည်။ တင်းမာမှုများကို ထိန်းသိမ်းကြရန် KNU မှ ကြေငြာချက်ထုတ်ရာ ပြဿနာ မပွားရေး မေတ္တာထားကြရန် ပြည်သူများထံ တင်ပြခဲ့လေသည်။

ယင်းနှစ် အောက်တိုဘာ ၁၀ ရက်တွင် ကိုယ်စားလှယ် ၇၀၀ ကျော်ပါဝင်သော မော်လမြိုင် ကွန်ဂရက်ကို ကျင်းပရာ မွန်ခေါင်းဆောင်များပါ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ကရင်ပြည်အရေး ကုလသမဂ္ဂသို့ တင်ရန် ဆုံးဖြတ်ခြင်း၊ နယ်မြေအကျယ်အဝန်း (ယခင်တနင်္သာရီ၊ ဧရာဝတီ၊ အင်းစိန်၊ သာယာဝတီခရိုင်များ၊ ညောင်လေးပင်ပိုင်း စသည့်နေရာများ) သတ်မှတ်ခြင်း၊ ကရင်နှင့် မွန်ခေါင်းဆောင်များ စည်းလုံးညီညွတ်ရန် ဆုံးဖြတ်ခြင်းများ ဖြစ်ကြလေသည်။ သို့နှင့် ဗမာ့လွတ်လပ်ရေးနေ့ကို လက်မခံပဲ ၁၉၄၈ ခု ဇန်နဝါရီ ၅ ရက်ကို ကရင်လွတ်လပ်ရေးအဖြစ် ကြေငြာခဲ့သည်။

၁၉၄၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၁ ရက်တွင် ကရင်လေးသိန်းကျော်က ကရင်-ဗမာတန်းတူရေးနှင့် ကရင်ပြည်ရရှိရေး ဆန္ဒထုတ်ဖော်ခဲ့သည်။ ထို့နောက် ဗမာသတင်းစာများမှ လူမျိုးရေးလှုံ့ဆော်မှုများ ရှိလာရာ အနာဟောင်းများ ပြန်ကြွလာခဲ့သည်။ KNU မှ ၂၅ ရက်၊ ဇူလိုင်လ ၁၉၄၈ တွင် ကြေငြာချက်တရပ် ထုတ်ပြန်ရာ အောက်ပါစာသားများ ပါဝင်ခဲ့သည်။

“......ကျွန်ုပ်တို့၏သမိုင်း၌ ယခုလိုအရေးကြုံနေသော အချိန်အခါကြီးတွင် အခွင့်ကောင်းယူ၍ ကရင်အမျိုးသားများအား တစ်ကြိမ်ထပ်မံပြီး ကျွန်ုပ်တို့၏ သတိပေးချက် မှာကား အခြားမဟုတ်ပေ။ ကရင်ပြည်နယ် သီးခြားတောင်းဆိုရာ၌ လည်းကောင်း၊ ကျွန်ုပ်တို့က ကရင်အမျိုးသားများကို တင်းပြည့်ကျပ်ပြည့် သီးခြားလူမျိုးကြီးတစ်ခု ဖြစ်ပေါ်လာရန် ကြိုးပမ်းရာ၌လည်းကောင်း၊ ကျွန်ပ်တို့သည် နိုင်ထက်စီးနင်း ဝါဒကို လည်းကောင်း၊ အကြမ်းဖက်သောဝါဒကို လည်းကောင်း ဘယ်နည်းနှင့်မျှ အသုံးမပြုရန် သစ္စာဓိဌာန်ပြုထား ပြီးပြီဟူသော ကတိပေးချက်ပင် ဖြစ်သည်။ ပြီးခဲ့သော ကမ္ဘာစစ်ကြီးတွင် နိုင်ထက်စီးနင်း ပြုမှုနှင့် အကြမ်းဖက်မှု၊ လက်နက်အားကိုး ပြုမှုတို့သည် အချည်းနှီး အလဟဿဖြစ်ခဲ့ရသော သင်ခန်းစာကို ကျွန်ုပ်တို့သည် အကျိုးရှိစွာ မှတ်သားကြပါစို့။ ယခုကဲ့သို့အရေးကြီး သောအချိန်တွင် ကရင်အမျိုးသားများသည် မျိုးရိုးအလိုက် ရိုးသားမှု၊ တရားမျှတမှုနှင့် ငြိမ်းချမ်းမှုတို့ကို လိုလားကြသည့်အတိုင်း ကျွန်ုပ်တို့သည် ယင်းတို့နှင့် လျော်ညီစွာ ကျင့်ဆောင်ရန် အထူးပင်လိုလားအပ်ပေသည်။……"

ထိုစကားရပ်များကို ကြည့်လျှင် ကရင်အမျိုးသားလက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးသည် နိုင်ငံရေးအရ ညှိမရလွန်းသည့်အဆုံး ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့ခြင်းဖြစ်ကြောင်းနှင့် ကိန်းဘရစ်တက္ကသိုလ်ဆင်း ငြိမ်းချမ်းရေးလိုလားသည့် စောဘဦးကြီး၏ ကရင့်လက်နက်မစွန့်ရေးမူသည် တိုက်ခိုက်ရေးဦးစားပေးခြင်းထက် ကရင်တကျပ်၊ ဗမာတကျပ် အပြည့်အဝ ရရေးအတွက် နိုင်ငံရေးဖိအားအသွင်သို့ ပိုမိုဆောင်ယူကြောင်း တွက်ဆနိုင်ပါသည်။ 

နောက်ပိုင်းတွင် ကရင်ခေါင်းဆောင်များနှင့် ဖဆပလ ခေါင်းဆောင်များ ဆွေးနွေးမှုများ ရှိခဲ့သော်လည်း အလုပ်မဖြစ်လှပေ။ ထို့ပြင် ဗမာသတင်းစာများတွင် ကရင်များကို ရှုတ်ချသည့် ရေးသားမှုများလည်း တိုးလာ၏။ ကရင်များအဖို့ လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးလမ်းမှာ ပိုမိုထင်ရှားလာ၏။

ဤနေရာတွင် ဖဆပလအစိုးရကို ပြန်တိုက်သည်မှာ ကရင်တခုတည်း မဟုတ်ပေ။ အလံနီကွန်မြူနစ်ပါတီ၊ ဗကပ၊ ရဲဘော်ဖြူ စသည့် အဖွဲ့များစွာလည်း ရှိနေသည်။

ကရင်လက်နက်ကိုင်တပ်ရင်းအချို့မှာ ထိုကာလ၌ ဖဆပလလက်အောက် လုံခြုံရေး တာဝန်ယူလျက် ရှိသေးသည်။ ကရင်စစ်ရဲများသည် တောခိုတပ်ရင်းများ ရန်ကုန်ချီတက်လာသည်ကိုပင် ခုခံပေးခဲ့သေးသည်။ သို့ရာတွင် ကရင်ကျေးရွာများမှ လက်နက်များကို ဖဆပလအစိုးရမှ သိမ်းဆည်းလာသည်။ သို့နှင့် ၁၉၄၈ ခုနှစ် ဩဂုတ်လကုန်မှသည် ကရင်လက်နက်ကိုင်တပ်များနှင့် မွန်တပ်တို့သည် မော်လမြိုင်၊ သထုံခရိုင်များကို စတင်သိမ်းပိုက်ခဲ့ပြီး တိုက်ပွဲများ စိပ်လာခဲ့သည်။ စောဘဦးကြီးနှင့် ဗိုလ်မှူးကြီးထွန်းစိန်တို့က မော်လမြိုင်သို့ ရောက်လာကာ တပ်စွဲထားသော KNDO နှင့် MNDO တပ်များနှင့် ညှိနှိုင်းခဲ့သည်။ မွန်၊ ကရင် နှင့် ရခိုင် ပြည်နယ်တို့အတွက် ကော်မရှင်ဖွဲ့ပေးမည်ဆိုက မော်လမြိုင်ခရိုင်ကို ပြန်ပေးရန်၊ ကျေနပ်လောက်သော အဖြေကို ရှာပေးပါက သထုံခရိုင်ကို ပြန်ပေးရန်၊ မွန်ကရင် လက်နက်ကိုင်တပ်များကို ဖဆပလ လက်အောက်ခံတပ်အဖြစ် ထားရှိရေး ဖဆပလမှ သဘောတူရန်၊ မော်လမြိုင်ခရိုင်ကို ထိန်းသိမ်းရန် တိုင်းရင်းသားတပ်ရင်းတရင်း စေလွှတ်ပေးရန် ညှိနှိုင်းဆွေးနွေးခဲ့ရာ သဘောတူညီကြပြန်သည်။

သို့သော် တိုက်ပွဲများမှာ မရပ်သွားခဲ့ပဲ ဆက်တိုက်ဖြစ်ပွားလာရာ အခြေအနေပိုဆိုးလာသည်။ စစ်ကြီး၏ အစပိုင်းတွင် အင်းစိန်ကို ဗဟိုပြုကာ  KNU နှင့် ဖဆပလ အစိုးရတို့ တိုက်ပွဲများ ဖြစ်လာပြီး KNDO သာမက တပ်မတော်အတွင်းရှိ ကရင်လက်နက်ကိုင်တပ်များပါ ကရင်တော်လှန်ရေးဘက်မှ ပါဝင် လာကြသည်။ ၁၉၄၈ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာတွင်မူ ကရင်စစ်ရဲ၊ KNDO တပ်နှင့် သစ်တောဌာနတွင် အမှုထမ်းသည့် ကရင်လက်နက်ကိုင် အဖွဲ့များထံမှ လက်နက်များကို လိုက်လံ သိမ်းဆည်းတော့သည်။ ထို့ပြင် မော်လမြိုင်၊ မြိတ်၊ ထားဝယ်၊ သာယာဝတီ၊ ဟင်္သာတ အစရှိသည့် နေရာများမှ ကရင်နှင့် မွန် ခေါင်းဆောင်များကို ဖမ်းဆီးသည်။ ထားဝယ်တွင် ဗမာလဲဗီးတပ်များ ပစ်သဖြင့် ကရင်များ ထိခိုက်မှု ရှိကြသည်ဟု ဆိုသည်။ ဒီလိုနှင့် ၁၉၄၉ ဇန်နဝါရီ ၂၇ တွင် ကရင်များ တောင်ငူကို သိမ်းလိုက်သည်။ ထိုအချိန်တွင် ဖဆပလသည် ရန်ကုန်၊ စမ်းချောင်းရှိ KNU ဗဟိုရုံးသို့ သေနတ်ဖြင့် သွားပစ်သည်ဟု ဆိုသည်။ နောက် ဇန်နဝါရီ ၃၁ တွင် အင်းစိန်နှင့် သမိုင်းရှိ  KNDO ရုံးများကို သွားတိုက်ခိုက်သည်ဟု ဆိုသည်။ KNDO နှင့် MNDO တို့ကို မတရားအသင်း ကြေညာပြန်သည်။ ထို့ကြောင့် ဖဆပလကို ပြန်တိုက်ခိုက်ကြရာ ယင်း ဇန်နဝါရီ ၃၁ ရက်နေ့သည် ကရင့်တော်လှန်ရေးနေ့ပင် ဖြစ်ပေတော့သည်။

သို့နှင့် တိုက်ပွဲများ ပြင်းထန်လာ၍ ကရင်လူမျိုး စစ်ဦးစီးချုပ် ဗိုလ်ချုပ်စမစ်ဒွန်း ခွင့်ရက်ရှည် ပေးခံရသည်။ စောဘဦးကြီးနှင့် လန်ဒန်တွင် ဥပဒေသင်တန်း အတူတက်ခဲ့သူဖြစ်သည့် ဗိုလ်မှူးချုပ် အောင်သင်းကိုလည်း အငြိမ်းစား ပေးလိုက်သည်။ ဖဆပလ အစိုးရသည် တပ်မတော်ကို ပြင်ဆင်ဖွဲ့စည်းရာ ၁၉၄၉ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၃၁ ရက်နေ့မှ စတင်ကာ ဗိုလ်ချုပ်နေဝင်းကို ကာကွယ်ရေး ဦးစီးချုပ်အဖြစ် ခန့်လိုက်သည်။ မြောက်ပိုင်းတိုင်းမှူးဖြစ်သူ ဗိုလ်မှူးချုပ် ကျော်ဇောက တောင်ပိုင်းတိုင်းမှူး ဖြစ်လာပြီး အင်းစိန်စစ်မြေပြင်သို့ တာဝန်ယူရသည်။ 

တိုက်ပွဲများ ပြင်းထန်စွာ ဖြစ်ပွားပြီး KNDO အနေဖြင့် ၁၉၄၉ ဖေဖော်ဝါရီလ ၁ ရက်နေ့တွင် အင်းစိန်ကို သိမ်းပိုက်ရရှိခဲ့ပြီး အင်းစိန်ကို ရက် ၁၀၀ ထိန်းချုပ်ထားနိုင်ခဲ့သည်။ အင်းစိန်တိုက်ပွဲ ပြင်းထန်ချိန် ဝန်ကြီးချုပ်ဦးနုက ငြိမ်းချမ်းရေး ကမ်းလှမ်းလာ၏။

ဒီလိုနှင့် စောဘဦးကြီးနှင့် မန်းဂျိန်းထွန်းအောင်တို့သည် ရန်ကုန်မြို့အတွင်းသွားကာ ငြိမ်းချမ်းရေးကို ဆွေးနွေးခဲ့သည်။ ဦးနုနှင့် သဘောတူညီချက် ရရှိလာသည်ကို စောဘဦးကြီးက သူ့အဖွဲ့ KNDO ၏ ခေါင်းဆောင်များဖြစ်သော စောဟန်တာသာမွှေး၊ မန်းဘဇန်၊ ဗိုလ်ချုပ်စောစန်းကေးနှင့် ဗိုလ်အောင်စိန်တို့ထံ ချပြ၍ ဆွေးနွေးရာ ယင်းခေါင်းဆောင်များမှ “ငြိမ်းချမ်းရေး မဟုတ်ပဲ လက်နက်ချရေးသာ” ဖြစ်ကြောင်း ပြန်ပြောသည်။ “မန်းဘဇန်နှင့် ကရင့်တော်လှန်ရေး” စာအုပ်တွင် ဟိုရောက်တော့ ဥက္ကဋ္ဌကြီးကို ဟိုက စည်းရုံး၊ ဒီက စည်းရုံး ဆိုတော့ လည်သွားတယ်ဟု ဆိုခဲ့သည်။ စောဘဦးကြီးအနေဖြင့်မူ မန်းဘဇန်ကို ငြိမ်းချမ်းရေးအတွက် ထပ်ဆွေးနွေးရန် တိုက်တွန်းခဲ့သော်လည်း ဖဆပလအစိုးရမှ အလေးအနက် မဆွေးနွေးတော့ပေ။ သို့နှင့် ငြိမ်းချမ်းရေး ဆွေးနွေးမှု ပျက်သွားပြီး  KNDO တပ်များ အင်းစိန်ကို မေလ ၂၂ ရက်တွင် လက်လွှတ်ရကာ မြစ်ဝကျွန်းပေါ်သို့ ဆုတ်ခွာခဲ့ရသည်။

အမှန်ပြောရလျှင် လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးတလျှောက်၊ အင်းစိန်မှ ဆုတ်ရသည်အထိ မည်သည့် အုပ်ချုပ်ရေးညွှန်ကြားချက်မှ ကောင်းကောင်းမရှိပေ။ အောက်ခြေဦးဆောင်သူများကသာ ကိုယ်တိုက်သည့်နေရာ ကိုယ့်ဘာသာ အဆင်ပြေသလို ကြည့်လုပ်နေသည့် အခြေအနေဖြစ်သည်။ စနစ်လည်း လုံးဝမကျပေ။ KNU ခေါင်းဆောင်များမှာလည်း အင်းစိန်တွင် ဖြစ်နေသလို အခြားခေါင်းဆောင်များမှာလည်း အဖမ်းခံထားရသူက များ၏။

စောဘဦးကြီးသည် နိုင်ငံရေးသမားဖြစ်သည်။ ကရင်လူမျိုးများ ဘဏ်ဓားပြတိုက်သည်ဟု သိရစဉ်က ပိုင်ဆိုင်မှုများကို ရောင်းချကာ ဖဆပလ အစိုးရကို လျော်ပေးခဲ့ဖူးသည်။ ကရင့်သိက္ခာကို အလွန် အလေးထားသူ ဖြစ်သည်။ စောဟန်တာသာမွှေးကလည်း အင်းစိန်တိုက်ပွဲတွင်း စောဘဦးကြီးက ငြိမ်းချမ်းစေလိုခဲ့ကြောင်း ပြောပြခဲ့ဖူးသည်။ ထိုကာလနောက်ပိုင်းတွင် စောဘဦးကြီးသည် တောင်ငူမြို့သို့ ရောက်ရှိလာပြီး နီးစပ်သူများကို လီနင်၊ စတာလင်၊ မော်စီတုံး တို့၏ လက်ဝဲစာအုပ်များနှင့် နိုင်ငံရေးစာပေများ လေ့လာစေခဲ့သည်။ ၁၉၄၉ ခုနှစ် ဇွန်လ ၁၄ ရက်နေ့တွင် တောင်ငူမြို့၌ အစည်းအဝေးတရပ် ခေါ်ယူကျင်းပပြီး ကော်သူးလေအစိုးရအဖွဲ့ကို အောက်ပါအတိုင်း ဖွဲ့စည်းခဲ့လေသည်။

(၁) စောဘဦးကြီး (ဝန်ကြီးချုပ်)
(၂) ဦးလှဖေ (နိုင်ငံခြားရေး)
(၃) စောဖိုးမောင် (ပြည်ထဲရေး)
(၄) စောရွှေလေး (ကာကွယ်ရေး)
(၅) စောတူရဦး (ဘဏ္ဍာရေး)
(၆) စောဘထွန်း (ပညာရေး)
(၇) စောဂျွန်ဆင်ဒီဖိုးမင်း (လမ်းပန်းနှင့် သယ်ယူပို့ဆောင်ရေး)
(၈) မန်းစိန်တင် (သစ်တောနှင့်လယ်ယာ)

ထိုနေညနေရီသဲ့သဲ့အချိန်၌ ကော်သူးလေအသံလွှင့်ဌာနသည် ကမ္ဘာ့အကြားသို့ ကော်သူးလေ ကရင်ပြည်တော်ကြီးအား စတင်ထူထောင်ကြောင်းနှင့် ကော်သူးလေအစိုးရအဖွဲ့ကိုလည်း ဖွဲ့စည်းပြီးစီးကြောင်း ဖွင့်ဟကြေညာလေသည်။ အခြားသော တိုင်းနိုင်ငံများ၏ အသံလွှင့်ဌာနများဖြစ်သည့် အိန္ဒိယနိုင်ငံမှ (All India Radio)၊ ပါကစ္စတန်နိုင်ငံမှ (Radio Pakistan)၊ ဗြိတိန်နိုင်ငံမှ (BBC)၊ အမေရိကန်နိုင်ငံမှ (BOA) နှင့် ဩစတြေးလျနိုင်ငံတို့၏ အသံလွှင့်ဌာနတို့ကလည်း ကော်သူးလေအသံလွှင့်ဌာနမှ ထုတ်လွှင့်သော ကော်သူးလေ ကရင်ပြည်တော် တည်ထောင်မှုနှင့် ကော်သူးလေအစိုးရ ဖွဲ့စည်းမှုတို့အား တဆင့် ပြန်လည်၍ ကြေညာလေသည်။ ထင်ရှားသော သတင်းစာအချို့ကလည်း ထိုအကြောင်းအရာသတင်းစကားတို့ကို ရေးသား၍ လူအများသိစေရန် ကြေညာခဲ့ကြလေ၏။ ယင်း ဇူလိုင် ၁၄ သည် ကော်သူးလေနေ့ ဖြစ်သည်။ နောက်တနေ့တွင် ကော်သူးလေ တပ်မတော်ကို ဖွဲ့စည်းကြောင်း ကြေငြာလေသည်။

အစိုးရကို ဖွဲ့စည်းနိုင်သော်လည်း တိကျသည့် ညွှန်ကြားချက်များ ချက်ချင်းမရသေးပေ။ ခရိုင်နှင့် မြို့နယ် ခေါင်းဆောင်သူအသီးသီးသည် သင့်တော်သလို လုပ်နေကြဆဲဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် ယင်းကာလက ကရင်နီနှင့် ပအိုဝ်းများကို ကရင်ထဲတွင်ပင် ထည့်သွင်းရေတွက်ရာ အထူးတလည် စဉ်းစားချက်လည်းရှိမနေပေ။ မွန်-ကရင် သဘောတူညီချက်ကိုလည်း အကျေအလည် စဉ်းစားခြင်း မရှိပေ။ ယင်းက အားနည်းချက်များ ဖြစ်သည်။ ၁၉၄၉ စက်တင်ဘာလတွင် ကရင်စစ်အုပ်ချုပ်ရေးကို ကြေညာ၏။  ထို့နောက် Standing Order အားဖြင့် စစ်အုပ်ချုပ်ရေး နယ်မြေအတွင်း မည်သည့်အဖွဲ့အစည်းမှ ဖွဲ့စည်းခြင်း မပြုရဟု အမိန့်ထုတ်လိုက်သည်။ ယင်းက ဗြိတိသျှတို့ကို အတုယူပြီး လုပ်လိုက်ခြင်းဖြစ်သော်လည်း စစ်အာဏာရှင်များပမာ ဖြစ်လာစေခဲ့သည်ဟု ဖူးစကောလယ်တော၏ ကရင့်တော်လှန်ရေးသမိုင်းတွင် ရေးသည်။ အထူးသဖြင့် တော်လှန်လာကြသူများမှာ စစ်စည်းကမ်းနားလည်သူများ မဟုတ်ဘဲ လို၍ လက်နက်ကိုင်လာခြင်းသာ ဖြစ်သူများစွာ ရှိနေခဲ့သည်။ စောဘဦးကြီးသည် KNU ဥက္ကဋ္ဌနှင့် စစ်သေနာပတိ ဖြစ်သော်လည်း စစ်ရေးစစ်ရာအကုန်လုံး စစ်အတွင်းဝန် ဗိုလ်ကြီးစောလုံကသာ ကိုင်ထားသည်။

သဟဇာတဖြစ်မှု လျော့ကျသွားသည့် တော်လှန်ရေးအတွင်း ဖဆပလတပ်များက နဂိုရန်ကုန်အစိုးရဟု အခေါ်ခံနေရသည့်အချိန်မှ နေရာတော်တော်များများကို ပြန်လည်သိမ်းပိုက်နိုင်လာခဲ့တော့သည်။ ၁၉၅၀ မတ်လ အလယ်တွင်မူ ဖဆပလသည် တောင်ငူကိုပါ ပြန်သိမ်းလိုက်နိုင်သည်။

ထိုကာလ ကရင့်ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ရေးကို မည်သို့ရရှိမည်ကို စောကြောခဲ့ကြသည့်အထဲတွင် ကုလသမဂ္ဂကို ချိတ်ဆက်ရန်ကြံခဲ့သည့် ပဒိုဖူးညိုလည်း ပါသည်။ ပဒိုဖူးညိုမှာ အစိုးရတွင် လုပ်ကိုင်ခဲ့ဖူးသော အတွေ့အကြုံရှိ ခေါင်းဆောင်တဦးဖြစ်သည်။ ၁၉၄၉ ခုနှစ်တွင် ရန်ကုန်၌ တိုက်ပွဲများ စတင်ဖြစ်ပွားချိန်တွင် သူသည် KNU သို့ ရောက်လာခဲ့သည်။ စောဖူးညိုသည် ဗြိတိသျှသမိုင်းပညာရှင် ဂျီအီး ဟာဗေး (G. E. Harvey) နှင့် ရင်းနှီးသော မိတ်ဆွေဖြစ်သည်။ ၁၉၄၉ ခုနှစ်၊ အောက်တိုဘာလတွင် ဖိုးညိုသည် KNU ထိန်းချုပ်သော တောင်ငူမြို့ မှ ဟာဗေး ထံသို့ စာတစ်စောင် ရေးခဲ့သည်။

"ကျွန်တော်တို့ ကရင်လူမျိုးတွေအတွက် ကရင်ပြည်နယ် ကော်သူးလေ (Kawthoolei) ဟာ အကောင်အထည် ပေါ်လာပြီဆိုတာကို ခင်ဗျားတို့ ရေဒီယိုကနေ ကြားသိပြီးလောက်ပြီ ထင်ပါတယ်။ ဒါကြောင့် ကျွန်တော်တို့ ကုလသမဂ္ဂ (U.N.O. - United Nations Organization) ရဲ့ အသိအမှတ်ပြုမှု ရဖို့ သွားရောက် ဆောင်ရွက်ချင်ပါတယ်။"

ပဒိုဖူးညိုသည် အမှန်တကယ်လွတ်လပ်ရေးရရှိရန်အတွက် ကော်သူးလေကို အခြားနိုင်ငံများ၏ တရားဝင် အသိအမှတ်ပြုမှုသာ လိုတော့သည်ဟု ယုံကြည်ခဲ့သည်။ တိုက်ပွဲများဖြင့် မဟုတ်ဘဲ နိုင်ငံတကာ ဥပဒေရေးရာ ဆွေးနွေးပွဲများမှတဆင့် ဖြေရှင်းသင့်သည်ဟု ယူဆခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့် တိုက်ခိုက်လိုသော အခြား KNU ခေါင်းဆောင်များနှင့် မကြာခဏ သဘောထားကွဲလွဲခဲ့သည်။ အမှန်က သူ့စိတ်ကူးသည် ကိုလိုနီနယ်မြေများစွာ လွတ်လပ်ရေးရရှိလာခဲ့သော ၁၉၄၀ ပြည့်လွန်နှစ်များနှောင်းပိုင်း၏ သဘောသဘာဝနှင့် မျှော်လင့်ချက်ကို ရောင်ပြန်ဟပ်ခြင်းဖြစ်သည်။

ဟာဗေးသည် ပဒိုဖူးညို၏ ဆန္ဒအတိုင်း ဗြိတိန်နှင့် မြောက်ပိုင်းအိုင်ယာလန် ကုလသမဂ္ဂအစည်းအရုံးများ (United Nations Association) ထံမှ အကူအညီတောင်းခံခဲ့သည်။ သို့သော် ၎င်းတို့ မျှော်လင့်ထားသည့် အဖြေကို မရခဲ့ပေ။ ကုလသမဂ္ဂက ဤကိစ္စသည် "ပြည်တွင်း အစိုးရနှင့် ပြည်တွင်း လူနည်းစုအကြား အဓိကအားဖြင့် ပြည်တွင်းပဋိပက္ခဖြစ်သောကြောင့် ကုလသမဂ္ဂ၏ လုပ်ပိုင်ခွင့်အာဏာထက် ကျော်လွန်သည်" ဟု ပြောကြားခဲ့သည်။ သို့တိုင် ဟာဗေးက အကျိုးမဖြစ်လောက်တဲ့ လျှောက်ထားဖို့ ကြိုးစားမှုမျိုးတောင်မှ လိုအပ်နေတဲ့ လူတွေအာရုံစိုက်မှုကို ဖြစ်စေနိုင်တယ်ဟု ယူဆခဲ့သည်။

စိတ်ဝင်စားစရာကောင်းသည်မှာ ကုလသမဂ္ဂ အရာရှိတဦးဖြစ်သည့် အန်ဒရူး ဘွိုက် (Andrew Boyd) သည် စောဖူးညို၏ တောင်းဆိုမှုနှင့် ပတ်သက်၍ စိတ်ဝင်စားခဲ့သည်။ ဘွိုက်သည် မြန်မာတွင် အလုပ်လုပ်ဖူးသူ ဖြစ်၍ ကရင်တို့၏ ရည်မှန်းချက်အပေါ် များစွာ ထောက်ခံအားပေးခဲ့သည်။ သူက ဟာဗေးအား လူနည်းစုအဖွဲ့တစ်ခုက ၎င်း၏ အစိုးရကို တိုင်ကြားနိုင်သည့် တခုတည်းသော သင့်လျော်သောနည်းလမ်းဖြစ်သည်ဟု ယူဆရသည့် ကုလသမဂ္ဂ ပဋိညာဉ်စာတမ်း (UN Charter) ၏ Article 55c နှင့်ဆိုင်သည့် ကုလသမဂ္ဂ စီးပွားရေးနှင့် လူမှုရေးကောင်စီ (UN Economic and Social Council) ဆုံးဖြတ်ချက်တခုကို လေ့လာရန် အကြံပြုခဲ့သည်။ သို့သော် ယင်းအလုပ်အတွက် မြန်မာအစိုးရက မြန်မာနိုင်ငံတစ်ဝှမ်းလုံးကို အာဏာပိုင်ကြောင်း လက်ခံခြင်းပြုရန် လိုနေသည်။ စောဖူးညိုက "စည်းမျဉ်းတွေက ရှိနေပေမယ့် လိုက်နာဖို့အတွက် ပြုလုပ်ထားတာ  ဟုတ်ရဲ့လား ဆိုတာကို ကျွန်တော် မကြာခဏ တွေးမိတယ် … အာဏာနိုင်ငံရေးဟာ ကျွန်တော့်အတွက် အမြဲတစေ ရှုပ်ထွေးနေတာ အမှန်ပါပဲ" ဟု ပြန်ရေးခဲ့သည်။ နောက်ပိုင်း ကိုရီးယားစစ်ပွဲကဲ့သို့သော အရေးများကြောင့် ကုလသမဂ္ဂက ကရင်အရေးကို စိတ်မဝင်စားတော့ပေ။ ၁၉၅၆ ခုနှစ်ရောက်သော် ဟာဗေးမှာ မျှော်လင့်ချက် မထားတော့။ "ကုလသမဂ္ဂဟာ ကျိုးပဲ့နေတဲ့ ကျူပင်တစ်ပင်ပါ၊ ကုလသမဂ္ဂမှာရှိတဲ့ လူအများစုက မြန်မာအစိုးရကို သူတို့ရဲ့ ဗုဒ္ဓဘာသာ သည်းခံစိတ်၊ မှားယွင်းတဲ့ ကရင်လူမျိုးတွေအပေါ် ကရုဏာထားတဲ့၊ နိုင်ငံရေးသမားဆန်တဲ့ သဘောထား စတာတွေနဲ့ပတ်သက်ပြီး စံပြအပြုအမူကောင်းတဲ့ အစိုးရအဖြစ် မှတ်ယူကြတယ်” ဟု ဆိုခဲ့သည်။

KNU ခေါင်းဆောင်များကတော့ ကုလသဂ္ဂကို စောင့်မနေပေ။ သို့သော် ကရင်စစ်အုပ်ချုပ်ရေးက အကုန်လုံး ထိန်းထားသဖြင့် စောဘဦးကြီးလည်း ဘာမှသိပ်လုပ်မရပေ။ တိုင်ပင်လုပ်ကိုင်ရမည့်သူလည်း မယ်မယ်ရရ မရှိပေ။ ထို့ကြောင့် မြစ်ဝကျွန်းပေါ်ရှိ KNU ခေါင်းဆောင်များထံမှ တဦးလွှတ်လာရန် မှာကြားရာ ဗိုလ်ချုပ် စန်းကေကို လွှတ်ကြသည်။ မြစ်ဝကျွန်းပေါ် KNU ခေါင်းဆောင်မှာ မန်းဘဇန် ဖြစ်လာသည်။

၁၉၅၀ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၁၇ ရက်မှ ၁၉ ရက်နေ့အထိ ဖာပွန်မြို့တွင် ကော်သူးလေကွန်ကရက် (လွှတ်တော် ဟု နားလည်နိုင်) ကို ကျင်းပခဲ့သည်။ စောဘဦးကြီးက သဘာပတိအဖြစ် ဆောင်ရွက်ပြီး ကရင်တော်လှန်ရေးသည် ပထမဆုံးအကြိမ်ဖြစ်ပြီး နောက်ဆုံးအကြိမ်လည်း ဖြစ်ရမည်ဟု မိန့်ခွန်းပြောခဲ့သည်။ ထိုအစည်းအဝေး နောက်နေ့တွင် တကယ်လိုအပ်သည့် KNU ကို ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းရန် တင်ပြသော်လည်း အလုပ်မဖြစ်ချေ။ သို့ရာတွင် ကော်သူးလေမြို့တော်ကို မော်ချီးမှ ဖာပွန်သို့ ပြောင်းရန်၊ သထုံတပ်မဟာကို သထုံတပ်မဟာနှင့် ဖာပွန်တပ်မဟာ ခွဲထုတ်ရန်၊ နိုင်ငံရေးသင်တန်းများပေးရန်၊ ကျေးရွာ သမဝါယမ အသင်းများ ဖွဲ့ရန် စသည်တို့ကို ဆုံးဖြတ်၏။

ထို့အပြင် စောဘဦးကြီး မူလေးရပ်ကို ဖော်ထုတ်ခဲ့ရာ ယနေ့ထက်တိုင် ကရင်များ၏ လမ်းညွှန်ချက် ဖြစ်နေဆဲ ဖြစ်သည်။ ယင်းမူလေးရပ်မှာ အောက်ပါအတိုင်း ဖြစ်ပေသည်။ 
(၁) လက်နက်ချစကား အလျဉ်းမပြောရ။ 
(၂) ကရင့်လက်နက် ကရင့်လက်ထဲမှာ ရှိရမည်။ 
(၃) ကရင့် ကံကြမ္မာ ကရင်ဖန်တီးရမည်။
(၄) ကရင်ပြည်အသိအမှတ်ပြုခြင်း ပြီးပြည့်စုံစေရမည်။  

၁၉၅၀ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၁၂ ရက်နေ့တွင် မွန်-ကရင် တင်းမာမှုများကို ဖြေရှင်းနိုင်ရန် ခရီးထွက်လာစဉ် ကော့ကရိတ်မြို့နယ်အနီး၊ ထို့ကော်ကိုးရွာတွင် စောဘဦးကြီး ကျဆုံးခဲ့ရသည်။ ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် ထိုနေ့သည်ပင် ကရင်အမျိုးသားနေ့ဟု တူညီစွာ သတ်မှတ်ခဲ့ကြသည်။ စောဘဦးကြီး ကျဆုံးရခြင်းမှာ သစ္စာဖောက်သူတို့၏ လက်ချက်ဖြစ်သည်။ KNU ကို စောဟန်တာသာမွှေးနှင့် မန်းဘဇန်တို့ ဆက်လက်ဦးဆောင်ခဲ့ကြသော်လည်း ကရင့်တော်လှန်ရေးတွင် သဘောတရားရေးရာ အမြင်များ ကွဲလွဲလာကာ ခွဲထွက်မှုများ ပေါ်လာခဲ့သည်။ 


စောဘဦးကြီး ကျဆုံးသည့်အတွက် KNU ဥက္ကဋ္ဌနေရာတွင် သထုံဦးလှဖေ (ခေါ်) ဖြားဗွာလှဖေကို နေရာပေးလိုသော်လည်း ပအိုဝ်း အမျိုးသားလွတ်မြောက်ရေးလမ်းကို ရွေးထားပြီးသည့်အတွက် ဖြားဗွာလှဖေက လက်မခံပေ။ ထို့ကြောင့် ပဒိုဖူးညိုကို တာဝန်ပေး၏။ ပဒိုဖူးညိုလည်း လက်ခံပြီး ဖာပွန်သို့ ဆင်းသွားပြီးမှ သို့သော် ပဒိုဖူးညိုက KNU ကို ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းရမည်ဟု ဆိုသည့်အချက်ကို သဘောထား မကိုက်ညီသည့်အတွက် ဆာမူပယ်တွင် သွားနေထိုင်သည်ဟု ဆို၏။

သို့နှင့် တဦးတည်းကို ဥက္ကဋ္ဌခန့်မလား၊ လူအနည်းငယ်စုကာ တာဝန်ပေးမလား ဟူသည့်အချက်ကို ဆွေးနွေးကြသည်။ ဆွေးနွေးသည့်နေရာမှာ တောင်ငူခရိုင် စွာလိုရွာ ဖြစ်သည်။ မဲခွဲရွာ လူအနည်းငယ်ကို ရွေးကောက်၍ တာဝန်ပေးရန် ဆုံးဖြတ်ချက် ကျသည်။ ယင်းအစုအား Kawthoolei Governing Body (KGB) ဟု အမည်ပေးရန်လည်း ဆုံးဖြတ်ချက် ကျသည်။ ယင်းအဖွဲ့သဘာပတိအဖြစ် ရွေးရန် ဦးလှဖေကို မဲပေးကြပြန်သည်။ ထို့ကြောင့် ဦးလှဖေထံ ကြေးနန်းပို့ပြီး လက်ခံပါရန် မေတ္တာရပ်ရလေသည်။ ထိုအချိန်တွင် ဦးလှဖေမှာ ရှေ့တန်းဆင်ရ၍ ကြေးနန်းနောက်ကျပြီး ရရှိကာ လက်ခံရန် မဖြစ်နိုင်သည့်အကြောင်းနှင့် KGB ဖွဲ့စည်းမှုကို ချီးကျူးဂုဏ်ပြုကြောင်း၊ ဗိုလ်ချုပ်မင်းမောင်က ဒုဥက္ကဋ္ဌဖြစ်သဖြင့် ဥက္ကဋ္ဌနေရာ ဆက်ခံသင့်ကြောင်း ပြန်စာပို့၏။ သို့ရာတွင် ဗိုလ်ချုပ်မင်းအောင်ကလည်း လက်မခံဘဲ စောဟန်တာသာမွှေးကို လွှဲ၏။ စောဟန်တာသာမွှေးက ဥက္ကဋ္ဌရာထူးကို လက်ခံနိုင်သော်လည်း အခုတော့ မဟုတ်သေးကြောင်း၊ မြစ်ဝကျွန်းပေါ်တွင် အလုပ်များ ရှိသေးကြောင်း၊ ဖူးစကောလယ်တောကို ယာယီလက်ခံထားရန် ပြောပြန်သည်။ ဖူးစကောလယ်တောလည်း ချက်ချင်း လက်မခံပြန်ပေ။ အပြန်အလှန် သံကြိုးစာများစွာ ရိုက်ကြပြီး ၇ လကျော်လာပြီဖြစ်သည့်အတွက် ဖူးစကောလယ်တောလည်း ယာယီအားဖြင့် ရာထူးကို လက်ခံခဲ့သည်ဟု သူ၏မှတ်တမ်းတွင် ရေးပါသည်။

၁၉၄၉ တွင် တိုက်ပွဲများကြောင့် မြစ်ဝကျွန်းပေါ်မှ ကရင်အများအပြား ကစင့်ကလျား ဖြစ်ခဲ့ရာ  ၁၉၅၁ တွင် ပြန်စုကြ၏။ ယင်းကာလများ တလျှောက်တွင် ဌာနချုပ်အားဖြင့် အရှေ့ဘက်တွင်ရှိသော်လည်း မြစ်ဝကျွန်းပေါ် ကရင်များ အနေဖြင့်လည်း လွတ်လပ်စွာ လုပ်ဆောင်ခွင့် ရှိလေသည်။ မြစ်ဝကျွန်းပေါ်တွင် စစ်အုပ်ချုပ်ရေးကို နှစ်သက်ခြင်း မရှိပေ။ ထို့ကြောင့် KNU ကို ၁၉၅၂ ဇန်နဝါရီလတွင် မြစ်ဝကျွန်းပေါ်တွင် ပြန်လည်စည်းရုံး တည်ဆောက်ရာ မန်းဘဇန်က ဥက္ကဋ္ဌဖြစ်ခဲ့သည်။ သို့ရာတွင် ၁၉၅၂ ဖေဖော်ဝါရီ၌ မြစ်ဝကျွန်းပေါ်နေရာများကို ကြည်းရေလေ အင်အားအပြည့်ဖြင့် ဗိုလ်ကျော်ဇော ဦးစီး၍ တိုက်ခိုက်ခဲ့၏။ ထိုကာလတွင် အမိန့်စီးဆင်းမှု မခိုင်မာ၍ နယ်မြေများအချင်းချင်းလည်း ပူးပေါင်းမှု မရှိကြဟု ဖူးစကောလယ်တောက ရေးသည်။ သို့နှင့် ဧရာဝတီကို လက်လွှတ်ရတော့သည်။

အနောက်ဘက်ခြမ်း ကရင်အဖွဲ့များသည် ၁၉၅၃ ဝိန့်ထောင်အစည်းအဝေးတွင် ကရင့်ဒုတိယလမ်းစဉ် သတ်မှတ်ခြင်းအတွက် “အမျိုးသား ဒီမိုကရေစီလမ်းစဉ်” ကို တင်သွင်းခဲ့ပြီး ထိုစဉ်က အတူရှိသော ဗမာပြည် ကွန်မြူနစ်ပါတီဝင်များလည်း ထောက်ခံခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ၁၉၅၃ ခုနှစ် ဖာပွန်ကွန်ဂရက်တွင် အရှေ့ပိုင်း ကရင်များထံ တင်သွင်းသည့်အခါ ပယ်ချခဲ့ကြပြီး ၁၉၅၆ တွင်မှ လက်ခံခဲ့သည်။ ၁၉၅၃ ကွန်ဂရက်တွင် KNU ဥက္ကဋ္ဌအဖြစ် စောဟန်တာသာမွှေးကို တင်မြှောက်ကြသည်။ ကွန်ဂရက်ကို သတင်းရသည့် ဖဆပလ တပ်ကလည်း လေယာဉ်ဗုံးကြဲခဲ့သေးသည်။ အထိအခိုက်လည်း ရှိသည်။ ထို့ကြောင့် အုပ်ချုပ်ရေးခေါင်းဆောင်များသည် ရွှေကျင်ဘက် ပြောင်းရန်၊ ဗိုလ်ချုပ်မင်းမောင်နှင့် တပ်များမှာ ဖာပွန်တွင် ဆက်နေ၍ လိုပါက ပြောင်းရန်နှင့် လက်နက်ပြင်အဖွဲ့နှင့် ဆက်သွယ်ရေး သင်တန်းသားများမှာ မယ်ဝေးဘက် ပြောင်းရန် ဖြစ်လာသည်။

ကရင့်တော်လှန်ရေး ဒုတိယလမ်းစဉ်ချမှတ်ချက်အရ လက်နက်ကိုင် တော်လှန်ရေးတပ်ဖွဲ့ ၃ မျိုးခွဲခဲ့သည်။ ယင်းတို့မှာ အမြဲတမ်းတပ်မတော် (KPLA)၊ ပြောက်ကျားတပ်ဖွဲ့ (KPGF)၊ နယ်ထိန်းတပ်ဖွဲ့ (KNDO) တို့ ဖြစ်သည်။ စစ်အောင်နိုင်ရေးအတွက် နိုင်ငံရေးသင်တန်းများ စီစဉ်ခြင်း၊ သတ္တုတူးဖော်ရေးကဲ့သို့ ဘဏ္ဍာငွေ ရှာဖွေရေး လုပ်ခြင်း စသည်များ လုပ်ရလေသည်။

၁၉၅၅ ဇန်နဝါရီတွင် (မကြာခင်လေးကပင်) အသစ်ရောက်လာသော ဥက္ကဋ္ဌ စောဟန်တာသာမွှေးက ကော်သူးလေအစိုးရမှာ တော်လှန်ရေး အခြေအနေနှင့် မကိုက်ညီသည့်အတွက် တော်လှန်ရေး အစိုးရကို ဖွဲ့စည်းရန် တင်ပြကာ KRC အစီအစဉ်ကို တင်ပြသည်။ ယင်းအစီအစဉ်တွင် သဘာပတိသည် နိုင်ငံတော်ဥက္ကဋ္ဌပင် ဖြစ်သည်။ ဒု-သဘာပတိ နှစ်ဦး၊ အတွင်းရေးမှူး၊ တွဲဘက်အတွင်းရေးမှူးများ ခေါင်းဆောင်၍ ကနဦး အမည်တင်သွင်းရာ လူ ၇၀ ခန့်ဖြစ်သည်။ နောက်ကွန်ဂရက်များတွင် တိုးချဲ့မည်ဟု ဆိုလေသည်။ ပထမအကြိမ် KRC ကွန်ဂရက်ကို ၁၉၅၅ ဇွန်လ ၁၀ တွင် ပြုလုပ်ခဲ့လေသည်။

ကြားထဲတွင် KNU၊ ဗကပ၊ တိုင်းရင်းသားတော်လှန်ရေးအဖွဲ့များ ပူးပေါင်းတွေ့ဆုံရန် ကြိုးစားသော်လည်း စစ်တပ်ထိုးစစ်များကြောင့် ဗကပ ရောက်မလာနိုင်ခဲ့ပေ။ သို့နှင့် ဒီမိုကရက်တစ် လူမျိုးစု ညီညွတ်ရေးတပ်ဦး DNUF ကိုသာ ဖွဲ့နိုင်ခဲ့ပြီး ကရင်၊ မွန်၊ ကရင်နီ၊ ပအိုဝ်း ကိုယ်စားလှယ်များ ပါဝင်ကြသည်။ (၁၉၅၈ တွင်မူ မွန်နှင့် ပအိုဝ်းတို့ လက်နက်ချသဖြင့် DNUF ပျက်သွားသည်။)

၁၉၅၆ ဇွန်လ ၂၆ ရက်နေ့တွင်မူ ကော်သူးလေ တနိုင်ငံလုံးဆိုင်ရာ ဒုတိယအကြိမ်ကွန်ဂရက်ကို ကျင်းပ၏။ ယင်းကွန်ဂရက်တွင် အောက်ပါရည်မှန်းချက်များ ချမှတ်၏။

• အုပ်ချုပ်ရေးအာဏာ အပြည့်အဝရှိသည့် ကရင်ပြည်အား ကရင်များ ရရှိရေး။
• လူမျိုးစုအားလုံး အာဏာအပြည့်အဝရှိသည့် တိုင်းပြည် အသီးသီးရရှိရေး။
• လူမျိုးများ၏ ဆန္ဒနှင့် အညီ လူမျိုးတိုင်း တန်းတူပြီး ကိုယ်ပိုင်ပြဋ္ဌာန်းခွင့် အပြည့်အဝရှိသည့် ပြည်သူ့ ဒီမိုကရေစီ ဖက်ဒရယ်ပြည်ထောင်စုသစ်ကို စုစည်းတည်ထောင်သွားရန်။
• ဆိုရှယ်လစ်လူ့ဘောင်သို့ ဆက်လက်ချီတက်သွားကြရန်။
  

ယင်းတော်လှန်ရေးရည်မှန်းချက်များအတွက် မြေယာတော်လှန်ရေးကို ပြုလုပ်ရန်၊ ဖဆပလ အစိုးရကို တိုက်ကွင်းအဖြစ်မှတ်ရန်၊ အဓိက ရန်သူအဖြစ် နယ်ချဲ့စနစ်နှင့် မြေရှင်စနစ်ကို သတ်မှတ်ရန် သဘောတူကြ၏။

၁၉၅၉ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် ဗကပ ခေါင်းဆောင်များနှင့် တွေ့ဆုံပြီး မေလတွင် ဗကပ၊ KNU နှင့် မွန်ပြည်သစ်တို့ ပူးပေါင်းကာ မဒညတ ဟု လူသိများသည့် အမျိုးသားဒီမိုကရေစီ ညီညွတ်ရေးတပ်ပေါင်းစု NDUF ကို ဖွဲ့စည်းကြသည်။ နောင်တွင် ကရင်နီနှင့် ချင်းတို့လည်း ပါလာသည်။ နောက်ကာလများတွင် လူမျိုးစုများလွတ်မြောက်ရေးမဟာမိတ်အဖွဲ့- လလမဖ ကို ၁၉၆၀ ဧပြီလကုန်၊ ညီညွတ်သော လူမျိုးစုတပ်ဦး - ညလတ ကို ၁၉၆၅ ခု နှစ်လယ်ပိုင်း၊ လူမျိုးစုများညီညွတ်ရေးတပ်ဦး - လညတ /NUF ကို ၁၉၆၇ ခု၊ တိုင်းရင်းသားပေါင်းစုံ ညီညွတ်ရေးနှင့် လွတ်မြောက်ရေးတပ်ပေါင်းစု - တလည ကို ၁၉၆၈ ခု ဧပြီလ၊ တော်လှန်သော လူမျိုးပေါင်းစုံ မဟာမိတ်အဖွဲ့ - တလမဖ ကို ၁၉၇၃ ခုနှစ် ဧပြီလ၊ ပြည်ထောင်စု အမျိုးသား ဒီမိုကရေစီ တပ်ပေါင်းစု - ပမဒတ၊ အမျိုးသား ဒီမိုကရေစီ တပ်ပေါင်းစု - မဒတ ကို ၁၉၇၆ ခု စသည်ဖြင့် ဖွဲ့စည်းခဲ့ကြပြီး KNU လည်း ပါဝင်ခဲ့သည်။ တပ်ပေါင်းစုများလည်း ဖွဲ့လိုက်ပျက်လိုက်သာ ဖြစ်နေ၏။

၁၉၆၀ ပြည့်လွန်နှစ်များအစောပိုင်းတွင် ကရင်အမျိုးသားအစည်းအရုံး (KNU) ၏ အတွင်းပိုင်း အခြေအနေသည် များစွာပြောင်းလဲနေသည်။ မော်ဝါဒအခြေပြု ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများ ရှိလာသလို လက်နက်ကိုင် အဖွဲ့များကိုလည်း ပြန်လည်ကြပ်မတ်ခဲ့သည်။ KNU ထိန်းချုပ်နယ်မြေများတွင် စိုက်ပျိုးရေးသမဝါယမများ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်။ ၁၉၆၃ ခုနှစ်တွင် ကေအဲန်ယူ KNU အဖွဲ့ဝင်ဦးရေသည် ၁၀,၀၀၀ ခန့်အထိ တိုးလာခဲ့သည်။ ယင်းကာလများတွင် မန်းဘဇန်၏ KNUP သည် များစွာ လွှမ်းမိုးခဲ့သည်။

သို့ရာတွင် ပြိုင်ဘက်ဖြစ်လာသည့် ဗကပနှင့် အားပြိုင်မှုများကိုလည်း စဉ်းစားရမည်။ ဗကပ ကို တရုတ်နီ အစိုးရက ထောက်ပံ့ပေးထားခြင်းဖြစ်သည်။ ထို့ကြောင့် KNU အနေဖြင့် အမေရိကန် ထောက်ပံ့သည့် ကူမင်တန် တရုတ်ဖြူများနှင့် အဆက်အဆံ ပြုခဲ့သည်လည်း ရှိသည်။ ယင်းအချက်များကလည်း အနည်းနှင့်အများ အတွေးအခေါ်နှင့် မဟာဗျူဟာဆိုင်ရာ လှိုင်းလုံးများ ရိုက်ခတ်လာစေခဲ့သည်။  မန်းဘဇန်က လက်ဝဲဘက်ကို ပိုယိမ်းသည့်အချိန်တွင် စောဟန်တာသာမွှေးက ထိုင်းနိုင်ငံသို့ စေလွှတ်သော ကနဦး ပဒိုဖူးညိုဦးဆောင်သည့် မြေအောက်သံတမန် ဆက်ဆံရေးများမှ ထိုင်းအစိုးရ၊ CIA၊ SEATO စသည့်အဖွဲ့ပေါင်းစုံနှင့် ဆွေးနွေးနေခဲ့ပြီး လက်ဝဲဆန့်ကျင်ရေးအမြင်များ ရလာခဲ့သည်။

၁၉၆၃ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် တွင် ကဆောဝါး၌ KRC ညီလာခံကို ကျင်းပရာတွင် စောဟန်တာသာမွှေး KNUP က နှုတ်ထွက်သွားပြီး ကရင့်အကွဲအပြဲ စလေသည်။ ဤနေရာတွင် KRC သည် အမြင့်ဆုံးအာဏာပိုင် အဖွဲ့အစည်းဟု သတ်မှတ်ထားပြီး KNUP ကလည်း တော်လှန်ရေးကို ဦးဆောင်သည်ဟု ဆိုနေပြန်သည့်အတွက် သေသေချာချာ လုပ်ငန်းခွဲဝေမှုမရှိဘဲ ကိုယ့်နည်းကိုယ့်ဟန်ဖြင့်သာ အဓိပ္ပာယ်ကောက်ပြီး တော်လှန်ရေးကို ခေါင်းဆောင်နေသည့် အတွက်ဟု ဖူးစကောလယ်တောက မှတ်ချက်ပေးသည်။

ကြားတွင် စောဟန်တာသာမွှေးနှင့် KNU ခေါင်းဆောင်များသည် ခြောက်ကြိမ်တိတိ ဆွေးနွေးသည်ဟု ဆိုသည်။ နောက်ဆုံးအကြိမ်တွင် နေဝင်း၏ ၁၉၆၃ ဇွန်လ လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့များနှင့် ဆွေးနွေးမည်ဟု ကြေငြာချက် အခြေခံကာ သွားတွေ့ဖို့ဖြစ်သည်။ သို့သော် စောဟန်တာသာမွှေးက နှစ်ဖွဲ့ကွဲခဲ့၍ နှစ်ဖွဲ့ခွဲကာ သွားရမည်ဟု ဆိုသည်။ မကြာမီ စောဟန်တာသာမွှေးက ဗိုလ်နေဝင်းနှင့် သဘောတူညီချက် လက်မှတ်ထိုးခဲ့သည်။ ထို့နောက် KNU ဗဟိုစခန်းကိုလည်း တိုက်ခိုက်ခံရသည်။

ထိန်းချုပ်နယ်မြေများဖြစ်သည့် ထိုင်းနယ်စပ်တစ်လျှောက်တွင် ဘိုမြလွှမ်းမိုးမှုအောက် ရောက်လာခဲ့၏။ ၁၉၆၆ ခုနှစ်တွင် ကရင်လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့၏ အရှေ့ပိုင်းတိုင်းမှူးဖြစ်သူ ဘိုမြသည် မဟာဗျူဟာမြောက် ဒေါနတောင်တန်းနှင့် ထိုင်းနယ်စပ်ဒေသ အများအပြားကို ထိန်းချုပ်နိုင်ခဲ့ပြီး KNUP အဖွဲ့ဝင်များကို နယ်မြေမှ ထွက်ခွာစေသည်။ ထိုင်းနယ်စပ်၏ အသက်ဝင်သော ကုန်သွယ်မှုမှ အခွန်ကောက်ခံခြင်းဖြင့် ရန်ပုံငွေများရရှိခဲ့ပြီး အင်အား ၁၀,၀၀၀ ခန့်အထိ တိုးချဲ့ခဲ့သည်။

၁၉၆၇ ခုနှစ်တွင်မူ မန်းဘဇန်နှင့် အခြား KNUP အရာရှိကြီးများက ဘိုမြအား ပြေလည်မှုရရှိရန် ညှိနှိုင်းခဲ့ကြပြီး နောင်တွင် ဘိုမြလည်း ဥက္ကဋ္ဌဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၇၀ ပြည့်နှစ်ရောက်သော် KNUP သည် မြစ်ဝကျွန်းပေါ်တွင် လွှမ်းမိုးမှုများ စွန့်လွှတ်ခဲ့ရပြီး KNU သည် အငြင်းပွားဖွယ်မရှိသော ကရင့်တော်လှန်ရေး စုစည်းမှု၏ ကျောရိုးမ ပြန်ဖြစ်လာသည်။ KNU ၉ ကြိမ်မြောက် ကွန်ဂရက် ကို ၁၉၇၄ ခုနှစ်၊ စက်တင်ဘာလတွင် ကျင်းပခဲ့သည်။ ၁၉၇၅ တွင် မာနယ်ပလောကို တည်ထောင်ပြီး လွတ်လပ်သော ကော်သူးလေပြည်၏ မြို့တော်ဟု သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ၁၉၇၆ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၀ ပြည့်နှစ်အထိ ဆယ်စုနှစ် သုံးခုကြာမျှ KNU ကို ဘိုမြဦးဆောင်ခဲ့သည်။

မြန်မာနိုင်ငံ၏ ၁၉၈၈ ခုနှစ် ၈၈၈၈ အရေးအခင်း အပြီးနောက် စစ်အစိုးရသည် အာဏာကို ခိုင်မာအောင် လုပ်ဆောင်ရန် တရုတ်နိုင်ငံကို မှီခိုအားထားခဲ့သည်။ လက်နက်များအတွက် အလဲအလှယ်အနေဖြင့် တရုတ်သို့  စီးပွားရေးလျှော့ပေါ့မှုများစွာ ပေးခဲ့ပြီး မြန်မာ့တပ်မတော်ကို အကြီးအကျယ် တိုးချဲ့ခဲ့သည်။ အင်အားသစ်ဖြင့် စစ်အစိုးရသည် ပြိုင်ဘက်များအား ပေါင်းမလား၊ ဖျက်ဆီးခံမလားဟု ခြိမ်းခြောက်လာသည်။

ယင်း အခြေအနေတွင် ၁၉၉၄ ခုနှစ်တွင် KNLA အတွင်းမှ ဗုဒ္ဓဘာသာ စစ်သားတစ်စုသည် ကေအဲန်ယူ KNU ၏ ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင် အများစုဖြစ်သော ခေါင်းဆောင်မှုက ဗုဒ္ဓဘာသာ ကရင်လူမျိုး အများစုအပေါ် ခွဲခြားဆက်ဆံသည်ဟု စွပ်စွဲကာ ခွဲထွက်ခဲ့သည်။ ယင်းခွဲထွက်မှုကို စစ်အစိုးရက မီးထိုးခဲ့သည်ဟုလည်း နောင်တွင် သိရသည်။ ဘုန်းကြီး ဦးသုဇန၏ လမ်းညွှန်မှုဖြင့် ဒီမိုကရက်တစ် တိုးတက်သော ဗုဒ္ဓဘာသာ ကရင်တပ်မတော် (DKBA) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ DKBA သည် မြန်မာ့တပ်မတော်နှင့် အလျင်အမြန် အပစ်အခတ် ရပ်စဲခဲ့ပြီး KNU ထိန်းချုပ်ထားသည့် စီးပွားရေး လုပ်ငန်းများစွာကို ရရှိခဲ့သည်။ ထိုအချိန်မှစ၍ KNU နှင့် DKBA တို့သည် တိုက်ပွဲများ ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး DKBA ကို မြန်မာ့တပ်မတော်က တက်ကြွစွာ ထောက်ပံ့ခဲ့သည်။ မာနယ်ပလောကို တပ်မတော်နှင့် DKBA တပ်ဖွဲ့များက ၁၉၉၅ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၂၇ တွင် တိုက်ခိုက် သိမ်းပိုက်ခဲ့ပြီး နောက်ပိုင်းတွင် စွန့်ပစ်ခဲ့သည်။

အချိုးအကွေ့တခုအဖြစ် ၁၉၉၅ ခုနှစ်တွင် ထိုင်းနယ်စပ်အနီးရှိ ဌာနချုပ်ဖြစ်သော မာနယ်ပလော (Manerplaw) ကျဆုံးခြင်းနှင့်အတူ KNU လည်း ပြင်းထန်စွာ ထိခိုက်ခဲ့သည်။ မာနယ်ပလောတွင် KNU အပါအဝင် မြန်မာနိုင်ငံလုံးဆိုင်ရာ ကျောင်းသားများဒီမိုကရက်တစ်တပ်ဦး (ABSDF)၊ လူ့ဘောင်သစ်ဒီမိုကရက်တစ်ပါတီ၊ အမျိုးသားဒီမိုကရေစီ အင်အားစု၊ ပြည်ထောင်စုမြန်မာနိုင်ငံအမျိုးသား ညွန့်ပေါင်းအစိုးရ အပါအဝင် အတိုက်အခံ အဖွဲ့အစည်းများ၏ ဌာနချုပ်သည် မာနယ်ပလောတွင် တည်ရှိခဲ့သည်။

၁၉၇၄ တွင် ရှိုးလူကွန်ဂရက်ကို မန်းဘဇန်မှ ဦးဆောင်ကျင်းပခဲ့ပြီး ညီညွတ်‌ရေး သဘောတရားများ အတည်ပြုခဲ့သည်။ ဗိုလ်ချုပ်ကော်ထူး၏ KNUP နှင့် KNU တို့ ပေါင်းစည်းရေး လုပ်ဆောင်ခဲ့ကြ၏။ ၁၉၇၅ တွင် ပဲခူးရိုးမမှ KNU ဆုတ်ခွာခဲ့ရသည်။ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် ဥက္ကဋ္ဌ စောဘိုမြနှင့် ဗိုလ်ခင်ညွန့်တို့ ရန်ကုန်တွင် ညှိနှိုင်းကြကာ တပတ်အတွင်း နားလည်မှုရရှိပြီး ယာယီအပစ်အခတ် ရပ်စဲခဲ့ကြသည်။

၂၀၀၈ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၄ ရက်နေ့တွင် အဖွဲ့၏ အထွေထွေအတွင်းရေးမှူး ဖဒိုမန်းရှာလားဖန်းသည် ထိုင်းနိုင်ငံ မဲဆောက်မြို့ရှိ ၎င်း၏ နေအိမ်တွင် သေနတ်ဖြင့် အပစ်ခံရပြီး ကွယ်လွန်ခဲ့ရာ ဝမ်းနည်းဖွယ်ရာ အဖြစ်အပျက် ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ သံသယများသည် ဒီကေဘီအေ (DKBA) တပ်ဖွဲ့ဝင်များအပေါ် ပြင်းထန်စွာ ကျရောက်ခဲ့သည်။ ဗိုလ်ခင်ညွန့်နှင့် စစ်တပ်လက်ချက်ဟုလည်း ဆိုသည်။

၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် KNU ၏ တိုက်ခိုက်ရေးတပ်ဖွဲ့သည် စစ်သား ၃,၀၀၀ မှ ၅,၀၀၀ သာ ကျန်ရှိတော့သည်။ ၂၀၀၉ ဇွန်လ ၂၅ ရက်နေ့တွင် တပ်မဟာ ၇ ဌာနချုပ်ကို သိမ်းပိုက်ခံရသောအခါ အခြေအနေ ပိုမိုဆိုးရွားလာခဲ့သည်။ တိုင်းရင်းသားလက်နက်ကိုင်ခုခံမှု အခြေအနေသည် ၂၀၁၀ ပြည့်နှစ်တွင် ပြောင်းလဲလာခဲ့သည်။ ၂၀၁၀ နိုဝင်ဘာလ ၂ ရက်နေ့တွင် KNU သည် ကရင်နီအမျိုးသားတိုးတက်ရေးပါတီ (KNPP)၊ ချင်းအမျိုးသားတပ်ဦး (CNF)၊ ကချင်လွတ်လပ်ရေးအဖွဲ့ချုပ် (KIO)၊ မွန်ပြည်သစ်ပါတီ (NMSP) နှင့် ရှမ်းပြည်တပ်မတော်-မြောက်ပိုင်း (SSA-N) တို့နှင့် မဟာမိတ်ဖွဲ့ခဲ့သည်။

၂၀၁၂ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီလတွင် ဦးသိန်းစိန်အစိုးရက ဘားအံ၌ KNU နှင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး သဘောတူညီချက်ကို လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သောအခါ ငြိမ်းချမ်းရေး ဆွေးနွေးမှုတခု စတင်စမ်းသပ်ခဲ့သည်ဟု ဆိုနိုင်၏။ ရထားပို့ဆောင်ရေးဝန်ကြီး ဦးအောင်မင်းနှင့် KNU ၏ ဗိုလ်ချုပ်မူတူးစေးဖိုး တို့သည် ငြိမ်းချမ်းရေး ဆွေးနွေးပွဲများကို ဦးဆောင်ခဲ့သည်။
 
၂၀၁၂ ခုနှစ်၊ နိုဝင်ဘာလ ၂၆ ရက်နေ့တွင် လေးဝါး၌ ကျင်းပခဲ့သော ၁၅ ကြိမ်မြောက် KNU ကွန်ဂရက် သည် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး သဘောတူညီချက် ဆွေးနွေးသည့် ချဉ်းကပ်ပုံနှင့်ပတ်သက်၍ သဘောထားကွဲလွဲမှုများ ရှိနေခဲ့သည်။ ၂၀၁၃ ခုနှစ်၊ အောက်တိုဘာလ ၃၀ ရက်မှ နိုဝင်ဘာလ ၂ ရက်နေ့အထိ လိုင်ဇာရှိ KIO ဌာနချုပ်တွင် မကြုံစဖူးသော စည်းဝေးပွဲတစ်ခု ကျင်းပခဲ့သည်။ လက်နက်ကိုင် တိုင်းရင်းသားအဖွဲ့အစည်း ၁၇ ခု မှ ကိုယ်စားလှယ်များသည် မြန်မာနိုင်ငံမြေပေါ်တွင် အစိုးရ၏ သဘောတူညီချက်ဖြင့် ပထမဆုံးအကြိမ် တွေ့ဆုံခဲ့ကြသည်။ ဤညီလာခံမှ ၁၃ ဦးပါ တစ်နိုင်ငံလုံး ပစ်ခတ်တိုက်ခိုက်မှု ရပ်စဲရေး ညှိနှိုင်းရေးအဖွဲ့ (NCCT) (Nationwide Ceasefire Coordinating Team) ကို မွေးဖွားခဲ့ပြီး "တစ်နိုင်ငံလုံး ပစ်ခတ်တိုက်ခတ်မှု ရပ်စဲရေးဆိုင်ရာ တိုင်းရင်းသား လက်နက်ကိုင် ခုခံရေး အဖွဲ့အစည်းများ၏ ၁၁ ချက်ပါ ဘုံရပ်တည်ချက်" ဟု လူသိများသော သဘောတူညီချက်ကို လက်မှတ်ရေးထိုးစေခဲ့သည်။ NCCT ၏ တာဝန်မှာ ရှင်းလင်းပြတ်သားသည်– လက်နက်ကိုင် အဖွဲ့အစည်းများအကြား အပြန်အလှန် နားလည်မှုအပေါ် အခြေခံ၍ တစ်နိုင်ငံလုံး အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး သဘောတူညီချက်ကို ရေးဆွဲရန်ဖြစ်ပြီး နောက်ဆုံး စာရွက်စာတမ်းကို တိုင်းရင်းသား ခေါင်းဆောင်များနှင့် ပြည်ထောင်စု ငြိမ်းချမ်းရေး ဖော်ဆောင်ရေး လုပ်ငန်းကော်မတီ (Union Peacemaking Working Committee - UPWC) က အတည်ပြုရမည်ဖြစ်သည်။

ကရင့်တော်လှန်ရေးတလျှောက် တိုက်ပွဲပေါင်း မြောက်များစွာ တိုက်ခဲ့ရသည်။ ရွာပေါင်းများစွာ မီးရှို့ခံခဲ့ရသည်။ ကရင်ပေါင်းများစွာ အသက်စွန့်ခဲ့ရသည်။ မိသားစုပေါင်းများစွာ ကွဲကွာခဲ့ရသည်။ မျိုးဆက်နှင့်ချီပြီး ဆင်းရဲခဲ့ရသည်။ လူပေါင်းများစွာ စစ်ဘေးရှောင်ခဲ့ရသည်။ ကရင့်တော်လှန်ရေး မယိမ်းယိုင်စေရန် အထူးကြိုးစားခဲ့ရသည်။

KNU အနေဖြင့် အရပ်သားတပိုင်းအစိုးရ တက်လာသည့် ၂၀၁၂ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် ပြည်နယ်အဆင့်၊ ဧပြီလတွင် ပြည်ထောင်စုအဆင့် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေး သဘောတူလက်မှတ် ရေးထိုးခဲ့ပြီး ၂၀၁၅ အောက်တိုဘာလ ၁၅ ရက်နေ့တွင် တနိုင်ငံလုံး ပစ်ခတ်တိုက်ခိုက်မှု ရပ်စဲရေးဆိုင်ရာ သဘောတူစာချုပ် (NCA) ကို လက်မှတ် ရေးထိုးခဲ့ပါသည်။ ထို့နောက် PPST တွင် ဦးဆောင်မှု အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ကာ ငြိမ်းချမ်းရေးလုပ်ငန်းစဉ်များ ဆောင်ရွက်ခဲ့သော်လည်း စစ်တပ်နှင့်လည်းကောင်း၊ အစိုးရနှင့်လည်းကောင်း ပဋိပက္ခများ ရှိနေခဲ့သည်။

KNU သည် တော်လှန်ရေးအတွက် ဘဝတူ အဖွဲ့အစည်းများကို ကူညီလေ့ကျင့်ပေးခြင်းများ ပြုလုပ်ခဲ့သည်မှာ အစဉ်အဆက်ဖြစ်သည်။ ၂၀၂၁ ခုနှစ် စစ်အာဏာသိမ်းမှုကြောင့် လက်ရှိ မြန်မာ့ နွေဦးတော်လှန်ရေး ဖြစ်လာသည့်အခါတွင်လည်း CDM ဝန်ထမ်းများကို ကူညီစောင့်ရှောက်ခြင်း၊ PDF နှင့် တော်လှန်ရေး အဖွဲ့များကို နေရာပေးခြင်း၊ စစ်ရေး လေ့ကျင့်မှုများ ပေးခြင်း၊ စစ်တပ်ကို တိုက်ခိုက်ခြင်းများ ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ K3C (ယခု K2C+) စစ်ရေးဦးဆောင်မှုများတွင်လည်း ပါဝင်သည်။ လေကြောင်းတိုက်ခိုက်မှုနှင့် လက်နက်ကြီးဒဏ်ကိုလည်း များစွာခံစားရသည်။ ဗိုလ်ချုပ်နယ်ဒါးမြ ဦးဆောင်သော ကော်သူးလေတပ်မတော် (Kaw Thoo Lei Army - KTLA) ကဲ့သို့သော ခွဲထွက်မှုများ ရှိလာသော်လည်း ကရင့်အလံကတော့ တခုတည်းသာ ဖြစ်သည်။ မည်သည့် ကရင်အဖွဲ့မဆို အလံတခုတည်းအောက်သာ ဖြစ်၏။

နိုင်ငံရေးတွင်လည်း စစ်တပ်ကို နိုင်ငံရေးမှ လုံးဝထွက်သွားရန် ဖိအားပေးနေသလို NUCC အတွင်း ဖက်ဒရယ် ဒီမိုကရေစီအတွက် ဆွေးနွေးမှုများတွင်လည်း KNU က ဦးဆောင်ပါဝင်နေသည်။ ကရင်လူမျိုးတို့သည် စစ်အာဏာရှင် တော်လှန်ရေးတွင် အမြဲတမ်း ရှေ့တန်းမှ ရှိခဲ့သောအမျိုးသားလူထုပင် ဖြစ်ပေသည်။ ကရင်တို့မှာ တော်လှန်ရေးကို ဘဝနေနည်းအဖြစ် ရွေးခဲ့ကြသည့် အစဉ်အလာကြီးသည့် လူထုတခုပင် ဖြစ်ပေသည်။